ARTUR CABAN
WYTWÓRNIA CHEMICZNA NR 1
W BIERUNIU STARYM W
MATERIAA
ACH
URZ
DU BEZPIECZEC
STWA
(1947-1955)
Społeczny Komitet 600-lecia Bierunia
Bieruń 2005
ISBN 83-912296-4-5
1
OD AUTORA
Do momentu ujawnienia tzw.  listy Wildsteina" niewielu
zdawało sobie sprawę z istnienia indeksu nazwisk osób
zaangażowanych we współpracę ze Służbami Specjalnymi:
pracowników etatowych UB-SB, tajnych współpracowników,
kandydatów na TW, oraz poszkodowanych. Wprawdzie w 1992 r.
ogłoszono tzw.  listę Macierewicza", to jednak ze względu na
ograniczoną ilość ujawnionych nazwisk nie miała ona takiego
odbioru społecznego jak  lista Wildsteina . Należy podkreślić, iż
 listę Wildsteina sporządzono na wewnętrzne potrzeby
badawczo-inwentaryzacyjne centrali IPN w Warszawie. Wiedza
jaką posiadają Polacy na temat treści kryjących się pod pojęciem
 listy" jest znaczna, zwłaszcza jeśli chodzi o pokolenie urodzone
i żyjące na co dzień w PRL. Większość zdaje sobie sprawę, iż nie
rozliczenie się z systemem totalitarnym będzie nieustannie ciążyć
na teraz
niejszości, ponieważ osoby tamtej epoki w dalszym ciągu
mają przemożny wpływ na politykę państwa.
Celem niniejszego opracowania natomiast jest ukazanie, na
przykładzie zakładu przemysłowego o  strategicznym znaczeniu
dla PRL , mechanizmów działania aparatu bezpieczeństwa,
przede wszystkim w stosunku do zatrudnionych w  Wytwórni
Chemicznej nr 1" pracowników, a także tych wszystkich, którzy,
nie będąc związani z fabryką, mogliby w jakikolwiek sposób
negatywnie wpłynąć na jej bezpieczeństwo. Jest rzeczą oczywistą,
iż ujawnienie informatorów pracujących dla aparatu
bezpieczeństwa a wywodzących się z Bierunia Starego i okolic
mogłoby wywołać, w tak zżytej ze sobą społeczności lokalnej,
trudne do przewidzenia reperkusje, dlatego przedstawione poniżej
treści służyć mają tylko i wyłącznie refleksji nad wycinkiem
najnowszej historii PRL.
2
Autor ma świadomość, iż zasygnalizowane w tekście
działania aparatu bezpieczeństwa w żaden sposób nie wyczerpują
szeroko rozumianej tematyki  rozliczenia się z przeszłością" a są
tylko hasłem wywoławczym do dalszych badań i poszukiwań.
Całość opracowania została podzielona na dwie części, pierwsza:
 Obsada personalna i zadania Referatu Wojskowego" dotyczy
w szczególności tego wszystkiego, co wiązało się z wewnętrznym
zabezpieczeniem Wytwórni nr 1 przed  wrogim elementem",
w drugiej części -  Sprawa obiektowa Organizacja założona na
byłych członków bieruńskiej AK" - przedstawiono historię
bieruńskiej AK. na podstawie materiałów zgromadzonych przez
Urząd Bezpieczeństwa.
Przyjęto zasadę, iż wszystkie cytaty z dokumentów zapisane
zostały kursywą. Ze względu na specyficzny ,język" jakim
posługiwali się funkcjonariusze UB niektóre określenia zostały
wyjaśnione poniżej.
Pojęcia użyte w tekście:
- figurant: osoba rozpracowywana przez UB (SB),
- agent: aktywnie rozpracowywał osoby i środowiska, był
najbardziej cenionym z
ródłem informacji,
- rezydent: tajny współpracownik (TW), posiadał własną siatkę
informatorów, działał w imieniu oficera operacyjnego w małych
społecznościach lokalnych, w których wszyscy się znali,
- informator: obserwował osoby będące w zainteresowaniu UB
(SB)
Formalnie od 1960 r. agent, rezydent i informator
w nomenklaturze SB występują pod nazwą Tajnego
Współpracownika.
- kontakt poufny: wykorzystywany przez UB (SB) do
zdobywania wstępnych informacji o osobie lub środowisku
z pominięciem tajnego współpracownika, osoba udzielająca
informacji mogła nie wiedzieć (lub zdawała sobie z tego sprawę),
iż przekazuje informacje funkcjonariuszowi UB (SB),
-materiały kompromitujące: stosując szantaż w ramach
3
werbunku danej osoby na tajnego współpracownika UB (SB)
wykorzystywała materiały kompromitujące kandydata w jego
środowisku; mogły to być materiały z  obszaru" etyczno-
moralnego, a także informacje świadczące o wrogiej lub prze-
stępczej działalności kandydata,
- mieszkania konspiracyjne: odbywały się w nich spotkania
z agenturą,
- sprawa obiektowa: wszczynana w momencie, kiedy UB (SB)
chciało uzyskać stały nadzór nad danym środowiskiem, by na czas
można było zapobiec  wrogim wystąpieniom",
- teczka ewidencyjna (kwestionariusz ewidencyjny): zakładana
osobom, które podejrzewano, iż mogą podjąć  wrogą działalność"
lub wcześniej już taką podejmowały.
4
WST
P
W połowie stycznia 1945 r. Armia Czerwona rozpoczęła
ofensywę doprowadzając m.in. do  oczyszczenia z wojsk
niemieckich" terenów między Wisłą a Odrą. Miażdżąca przewaga
Rosjan spowodowała, iż na nic zdały się niemieckie plany obrony
Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.
Północno-wschodnią część powiatu pszczyńskiego wyzwalała 60.
Armia Radziecka wchodząca w skład i Frontu Ukraińskiego.
Przemieszczając się od Chrzanowa pododdziały tej armii rozbiły
27 stycznia 1945 r. silne zgrupowanie wojsk niemieckich
w Bieruniu Nowym. Powodzenie wojsk radzieckich w okolicach
Mikołowa przyczyniło się do zamknięcia w okrążeniu dwóch
dywizji Wehrmachtu, otoczonych od strony Bierunia, Murcek
i Mikołowa. Niemiecki kontratak spowodował, iż część oddziałów
wyrwała się z okrążenia i uszła przez Swierczyniec do Pszczyny.
z powodu braków uzupełnień Rosjanie wstrzymali ofensywę
w tym rejonie na kilkanaście dni.
W odezwie do mieszkańców Górnego Śląska, wydanej 16
stycznia 1945 r. komunistyczna Wojewódzka Rada Narodowa
wzywała:
 Wszyscy Polacy, pracownicy tak umysłowi jak i fizyczni, na
kolejach, w kopalniach, zakładach handlowych i zakładach
użyteczności publicznej zobowiązani są pozostać na placówkach
swej pracy i całą silą, według swych możliwości nie dopuścić do
zniszczenia względnie wywiezienia przez nieprzyjaciela
surowców, fabrykatów i maszyn .
Sytuacja nieco się komplikowała w momencie, gdy rabunków
maszyn i urządzeń dokonywali  radzieccy wyzwoliciele .
5
Do Bierunia Nowego i Starego jednostki 60. Armii
Radzieckiej wkraczają 27 stycznia 1945 r. Podobnie jak w innych
miejscowościach, w Bieruniu władzę przejmuje Radziecka
Wojenna Komenda Miasta. Na ludność spada obowiązek
zakwaterowania żołnierzy radzieckich, których  dziwne
zwyczaje" (grabieże, niszczenie mienia, brak kultury osobistej)
dają się mieszkańcom mocno we znaki. Skala tego zjawiska na
Górnym Śląsku była tak duża, że nawet przywódcy PPR
interweniowali w tej sprawie u Stalina (list z 11 XI 1945 r.-
,,Wszystko to rodzi nienawiść do Armii Czerwonej, jest pożywką
dla agitacji antysowieckiej. Za ten stan rzeczy płaci politycznie
PPR powodując spadek jej autorytetu w narodzie ).
Wobec wszystkich przestępstw i niegodziwości, jakich dopuścili
się na Górnym Śląsku żołnierze sowieccy, włączając w to także
wywiezienie na wschód przez NKWD wiosną 1945 r. około 10
tys. górników, jednym z przejawów cynizmu ze strony
radzieckich władz wojskowych była treść podziękowania
mieszkańcom Śląska za wkład w ostateczne rozgromienie III
Rzeszy:
,, w imieniu Armii Czerwonej przekazuję wam gorącą podziękę za
węgiel, któryście wydobyli i dali dla zaopatrzenia frontowych linii
kolejowych[...]. Dzięki Waszemu wysiłkowi wojska marsz.
Wasilewskiego mogły dokończyć pogromu Niemców pod
Królewcem, wojskom marsz. Rokossowskiego pomogliście
Waszym węglem zająć Pomorze, a wojskom marsz. Żukowa
i marsz. Koniewa wejść do Berlina. Jeśli wojska radzieckie
i Wojsko Polskie dzisiaj zwycięsko kończą bój o stolicę
hitlerowskich Niemiec - Berlin, to w tym wielkim dziele honorowy
udział macie i Wy - polscy górnicy ".
Na wschód wywożono nie tylko górników - z Bierunia
Starego i okolic do sowieckich łagrów wywieziono kilkadziesiąt
osób. z  nieludzkiej ziemi" udało się powrócić tylko nielicznym.
6
Od momentu wkroczenia Rosjan na Górny Śląsk, teren
rozpracowywały podążające za regularną armią formacje NKWD
zainteresowane polskimi organizacjami niepodległościowymi.
w miarę przesuwania się frontu na zachód, Rosjan zastępowały
polskie władze bezpieczeństwa. Do końca lutego 1945 r.
utworzono urzędy bezpieczeństwa publicznego (UBP) we
wszystkich województwach i powiatach - około 10 tys.
funkcjonariuszy; w 1947 r. aparat bezpieczeństwa liczył już ponad
100 tys. funkcjonariuszy. Bezkarność UB zachęcała do
wstępowania w jej szeregi byłych kolaborantów i ludzi z margi-
nesu społecznego.
Po przejściu frontu zabezpieczeniem zakładów
przemysłowych przed ewentualnym zniszczeniem lub rabunkiem
zajęli się sami pracownicy tworząc tzw. komitety obywatelskie.
Dzięki ogromnemu poświęceniu załóg pracowniczych, tam gdzie
było to możliwe niemal natychmiast uruchamiano produkcję.
w  Lignozie" produkcję asortymentu z czasów okupacji
rozpoczęto już 9 lutego 1945 r.
Z inicjatywy PPR Krajowa Rada Narodowa uchwaliła 3 stycznia
1946 r. ustawę o przejęciu na własność narodu podstawowych
gałęzi gospodarki narodowej. w jego imieniu państwo przejęło
wszystkie zakłady przemysłowe: kopalnie, huty, fabryki,
przedsiębiorstwa transportowe, towarzystwa ubezpieczeniowe,
banki.
Nacjonalizacji podlegały przedsiębiorstwa, które ze wzglę-
du na charakter produkcji miały szczególne znaczenie dla państwa
bądz
zatrudniały więcej niż 50 robotników na jednej zmianie, oraz
przedsiębiorstwa poniemieckie.  Lignoza zajmująca się
produkcją specjalną dla potrzeb wojska i przemysłu
wydobywczego ustawie o nacjonalizacji podlegała w pierwszej
kolejności.
Jakkolwiek najwcześniejsze dokumenty stwierdzające
funkcjonowanie na terenie Wytwórni Nr 1 Referatu Wojskowego
(delegowani funkcjonariusze Powiatowego Urzędu
7
Bezpieczeństwa Publicznego w Pszczynie) pochodzą 1947 r., to
z całą pewnością można stwierdzić, iż komórka UB rozpoczęła
działalność w fabryce nie póz
niej niż wiosną 1945 r.
8
Część pierwsza
OBSADA PERSONALNA i ZADANIA REFERATU
WOJSKOWEGO
Po upaństwowieniu  Lignozy i zmiany nazwy na
Wytwórnię Chemiczną nr 1, ze względu na charakter
produkcji, najważniejszym zadaniem dla  nowych
gospodarzy" było jak najlepsze zabezpieczenie jej przed
 wrogim elementem", który nie tylko próbowałby
dokonywać aktów sabotażu, ale także mógłby być skłony do
podjęcia współpracy z obcym wywiadem.
Sprawami związanymi z szeroko rozumianym
 bezpieczeństwem" zajmował się powołany pod koniec lat
czterdziestych Referat Wojskowy (R.W.) zatrudniający
funkcjonariuszy UB.
Szefem Referatu Wojskowego został Stanisław
Sokół; oprócz przeszkolenia w Powiatowym Urzędzie
Bezpieczeństwa Publicznego nie posiadał on żadnych
dodatkowych kwalifikacji. w organach bezpieczeństwa
publicznego zatrudniony został na początku 1949 r.
Podlegali mu bezpośrednio:
- starszy referent R.W. Rudolf Kuz
nia, który  zaliczył 10-
miesięczne szkolenie w Krajowym Ośrodku Szkolenia
Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MBP),
w organach bezpieczeństwa publicznego zatrudniony od
1950 r.,
-referent R.W. Ferdynand Michalski, przeszkolony tylko
w Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego
(PUBP),
- referent R.W. Bolesław Hankus, również przeszkolony
tylko w PUBP
- oraz młodszy referent Paweł Willer.
9
W kancelarii tajnej pracowali: Halina Kozera - kierownik
kancelarii, Janina Sokół - maszynistka, Zenon Włodziński -
archiwista.
Zdaniem Sokola praca R.W. nie była zadowalająca
z uwagi na niewystarczający poziom wykształcenia
poszczególnych pracowników [...]  w związku, z czym nie jest
w odpowiedni sposób wykorzystana agentura będąca na
kontakcie, jak i w niedostatecznym stopniu wykorzystane są od
niej materiały, brak jest odpowiedniej analizy tych materiałów
przez poszczególnych pracownikom' operacyjnych  [...].
Na początku czerwca 1949 r. R.W., odpowiedzialny za
bezpieczeństwo Wytwórni przed ,,wrogą działalnością ,
rozpracowywał w pierwszej kolejności  podejrzane środowiska
wywodzące się z Armii Andersa, Armii Krajowej oraz posiadaczy
II grupy niemieckiej listy narodowościowej (DVL).
W wyniku tych działań sporządzono dla każdej grupy
imienne listy  wrogiego elementu" zatrudnionego w Wytwórni.
Byłych żołnierzy Armii Andersa doliczono się 65, członków
 nielegalnej organizacji AK - 20, a poza zakładem - 23,
posiadaczy II grupy DYL - 24.
10
Przedstawiamy te osoby:
Wykaz  wrogiego elementu" (byli żołnierze Armii gen.
Andersa) zatrudnionego w Wytwórni nr 1 w Bieruniu Starym
(dane z czerwca 1949 r.)
Nazwisko Data Miejsce Zajmowane
Lp
Zawód
i imię urodzenia zamieszkania stanowisko
1.
Barański Józef 28.03.1925 Bieruń ślusarz ślusarz
Stary
2.
Biolik Józef 13.03.1913 Bieruń robotnik preser
Stary
3.
Błażek 28.01.1912 Bieruń robotnik strącacz
Walenty Stary
4.
Bończyk Józef 17.02.1906 Cielmice robotnik nitrator
5.
Baron Antoni 10.01.1921 Bojszowy robotnik robotnik
Górne
6.
Czarnynoga 5.03.1906 Bojszowy robotnik preser
Alojzy Dolne
7.
Czarnynoga 5.09.1907 Bojszowy robotnik robotnik
Franciszek Dolne
8.
Baron Wiktor 19.09.1925 Bojszowy robotnik wartownik
Górne
11
9
Błażek Jan 2.11.1913 Bieruń Stary robotnik wartownik
l0
Czarnynoga 18.07.1922 Bojszowy kierowca robotnik
Antoni Dolne
11
Chrobok 9.02.1912 Świerczyniec piekarz robotnik
Józef
12
Czarnynoga 22.11.1925 Bojszowy robotnik pom.
Franciszek Dolne kowala
13
Dudek 24.03.1921 Bieruń Stary biuralista kontysta
Franciszek
14
Fijoł 28.03.1908 Świerczyniec ślusarz ślusarz
Ludwik
15
Gretka 30.06.1910 Bieruń Stary malarz malarz
Aleksy
16
Grabowski 12.12.1922 Bieruń Stary biuralista ref. biura
Jerzy sprzedaży
17
Gawlik 29.07.1911 Bieruń Stary ślusarz ślusarz
Ludwik
18
Jałowy 5.03.1914 Bieruń Stary laborant laborant
.
Jerzy
19
Kostyra 24.07.1926 Bieruń Stary ślusarz ślusarz
Ludwik
20
Kściuczyk 9.12.1914 Jedlina szofer szofer
Franciszek
21
Kocurek 9.02.1922 Bieruń Stary ślusarz ślusarz
Walenty
22 Kotas Ludwik
5.07.1907 Bojszowy robotnik. robotnik
Górne
23
Kucz Paweł 22.05.1920 Bieruń Stary ślusarz ślusarz
24
Kotas 17.01.1910 Bieruń Stary robotnik wartownik
Paweł
12
2 Franciszek 12.04.1923 Bieruń Stary robotnik wartownik
5. Kotyrba
2 Kocurek 6.11.1919 Bieruń Stary fryzjer robotnik
6. Teodor
27
Kucz Jan 7.04.1913 Bieruń Stary szewc pom.
ślusarski
28
Franciszek 14.09.1923 Urbanowice ślusarz ślusarz
Latusek
29
A
ysko 5.11.1911 Bieruń Stary robotnik walcowacz
Wilhelm
30
A
ysko 29.08.1926 Bieruń Stary ślusarz ślusarz
Bolesław
31
A
aciak 28.11.1913 Bieruń Stary stolarz referent
Karol socjalny
32
Mędrela 25.07.1926 Bieruń Stary biuralista urzędnik
Ostromir biura
magaz.
33
Michnol 2.04.1920 Bieruń Stary ślusarz przewodn.
Ludwik Rady
Zakład.
13
34
Michnol Józef 9.10.1926 Bojszowy spawacz spawacz
Górne
35
Młocek 22.04.1920 Bieruń ślusarz ślusarz
Stanisław Stary
36
Machura 11.08.1916 Bojszowy robotnik robotnik
Karol Dolne
37
Mikos Paweł 21.12.1907 Bieruń robotnik robotnik
Stary
38
Nyga Wilhelm 13.04.1912 Bieruń szewc wartownik
Stary
39
Malina Stefan 22.12.1922 Bieruń stolarz pomocnik
Stary laborator.
40
Noras Ludwik 22.07.1898 Bieruń robotnik robotnik
Stary
41
Noras Wiktor 13.12.1918 Bojszowy robotnik wartownik
Dolne
42
Nyga Walenty 7.02.1922 Bieruń krawiec krawiec
Stary
43
Olczek 15.09.1925 Bieruń ślusarz ślusarz
Franciszek Stary
44
Piekarczyk 7.07.1907 Świerczy- ślusarz ślusarz
Robert niec
45
Przemyk 8.07.1926 Urbanowi- ślusarz ślusarz
Stanisław ce
46
Panek Alfons 23.10.1912 Bieruń ślusarz ślusarz
Stary
47
Rogalski Jan 26.01.1915 Swierczy- stolarz wartownik
niec
48
Ryt Ryszard 15.09.1917 Bieruń robotnik robotnik
Stary
49
Sosna Michał 17.09.1909 Bojszowy robotnik robotnik
Górne
50
Szafron 17.01.1908 Bieruń robotnik robotnik
Antoni Stary
14
5l
Szula Klemens 22.11.1902 Bieruń robotnik robotnik
Stary
52
Simon 13.05.1916 Bieruń ślusarz ślusarz
Augustyn Stary
53
Skiba Wiktor 1.12.1903 Bieruń rusznikar ślusarz
Stary z
54
Simon Jan 6.05.1902 Bieruń robotnik robotnik
Stary
55
Tomala Jan 25.04.1906 Bojszowy robotnik robotnik
Górne
56
Tomala Jan 23.10.1912 Bojszowy robotnik robotnik
Górne
57
Uszok Wiktor 28.09.1913 Bojszowy robotnik wartownik
Dolne
58
Uciecha Paweł 20.06.1907 Chełm robotnik przodowni
Wielki k pracy
59
Lubecki 17.01.1913 Bieruń murarz murarz
Franciszek Stary
60
Kucz Piotr 30.07.1905 Bieruń robotnik robotnik
Stary
61
Czarnynoga 21.01.1914 Jedlina robotnik robotnik
Józef
62
Węgrzynek 5.06.1913 Bieruń ślusarz ślusarz
Wiktor Stary
15
63
Wróbel 21.12.1918 Bojszowy robotnik robotnik
Sylwester Górne
64
Wróbel 18.01.1925 Bojszowy robotnik robotnik
Benedykt Górne
65
Gondzik Jan 5.02.1906 Bieruń ślusarz ślusarz
Stary
y
ródło: AIPN
Osoby wywodzące się z ,,wrogich środowisk" w większości
zatrudniano w charakterze pracowników fizycznych nie
zajmujących  strategicznych" stanowisk. Braki w kadrach
zmuszały jednak władze do obsady etatów umysłowych przez
,,wrogi element".
Do nich zaliczano m.in.:
- inż. Stefana Struga [...] ,, wykluczony z partii, zajmuje
stanowisko głównego inżyniera, które wykorzystuje do
uprawiania wrogiej działalności na. odcinku produkcyjnym
"[...],
- Romana Piekorza [...]  wykluczony z partii, zajmuje
stanowisko kierownika księgowości, uprawia szeptaną
propagandę" [...],
- inż. Stefana Grzegorzyka [...]  przedwojenny oficer, zajmuje
stanowisko kierownika inwestycji"[...],
- Pawła Labego [...]  były członek organizacji AK, zajmuje
stanowisko mistrza oddziału, które wykorzystuje do uprawiania
wrogiej działalności na odcinku produkcyjnym" [...],
- Rafała Młocka [...]  były członek organizacji AK, zajmuje
stanowisko mistrza oddziału "[...],
-Antoniego Patalonga [...] ,,były członek organizacji
hitlerowskiej Werkszar, zajmuje stanowisko mistrza oddziału "
[...],
- Bartłomieja Sajdoka [...]  były członek organizacji AK,
zajmuje stanowisko mistrza oddziału" [...],
- Klemensa Stachury [...]  wykluczony z partii, zajmuje
16
stanowisko mistrza oddziału " [...],
-Augustyna A
abusia [...]  wywodzi się ze środowiska
prohitlerowskiego, zajmuje stanowisko mistrza oddziału" [...],
- Augustyna Seweryna [...]  były członek organizacji AK,
zajmuje stanowisko mistrza stolarni" [...],
-Józefa Rozmusa [...]  były członek Hitlerjugend, zajmuje
stanowisko kierownika oddziału" [...],
- Pawia Gogolina [...]  były członek organizacji hitlerowskiej
Werkszar, zajmuje stanowisko mistrza oddziału, które
wykorzystuje do uprawiania wrogiej działalności" [...],
-Jerzego Jałowego [...]  były podoficer Armii Andersa, zajmuje
stanowisko kierownika Kontroli Technicznej, które również
wykorzystuje do wrogiej działalności" [...],
- inż. Zdzisława Konrada [...]  syn granatowego policjanta,
zajmuje stanowisko kierownika oddziału, które wykorzystuje do
uprawiania wrogiej działalności na odcinku produkcji specjalnej
i wiele innych" [...]
Ujawniony  wrogi i podejrzany element" i jego
rozmieszczenie  na obiekcie" z rozbiciem na ugrupowania
Nazwo oddziału AK WiN OZN  Werkschar" Anders HJ Siejący
wrogą
propagandę
Reperacyjny 3 2 10
Mechaniczny 1 10 1
Luskownia 1 1
Spłonki 1 1 8
Główki 1 2
Zapalniki 1 1 2 7 3
Dynamit 1 12
Zapalarki 1
Magazyn- 11
główny
Kolumna 11 3
płacowa
17
Straż 41 6
Przemysłowa
Straż Pożarna 1
KontrolaTechn.
1
Laboratorium
Portierzy 2
Garaż 1
Adm 21 1l 1 1
inistracja
Finansowo- 12 2 2
księg.
Techniczni 1 1 1
Razem 17 2 4 9 65 7 7
y
ródło: Al PN
18
RAMOWY PLAN ZABEZPIECZENIA OBIEKTU
SPECJALNEGO
W paz
dzierniku 1952 r. powstał plan zabezpieczenia
obiektu specjalnego:
- Wytwórni nr 1 w Bieruniu Starym. Jego autor, szef PUBP
w Pszczynie por. J. Sobkowiak, zamieścił w nim m.in.:
polityczną charakterystykę załogi Wytwórni, opis
poszczególnych punktów newralgicznych zakładu, stan
straży przemysłowej i straży pożarnej oraz plan
,,Nasadzenia sieci agencyjno-informacyjnej we wrogich
środowiskach - część pod względem pracy operacyjnej
Referatu Wojskowego najbardziej istotna.
1. Charakterystyka polityczna załogi
W charakterystyce na uwagę zasługują fragmenty dotyczące
sytuacji, jaka panowała w zakładzie przed 1939 r., w czasie
okupacji hitlerowskiej i w okresie po zakończeniu II wojny
światowej.
[...]  Przed 1939 r. na terenie tutejszego zakłada były
rozwinięte następujące organizacje:
- OZN (Obóz Zjednoczenia Narodowego),
- BBWR (Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem),
- Volksbund,
- ZZZ (Związek Związków Zawodowych),
- PPS (Polska Partia Socjalistyczna),
- LOPP (Liga Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej),
- LMK (Liga Morska i Kolonialna),
- ,,Sokół"
- oraz Związek Rezerwistów
- i Towarzystwo Śpiewu.
Organizacją Sokół kierował inż. Kozłowski, który był
zapatrywań czysto sanacyjnych i wywodził się z wyższej
inteligencji. Organizacją ZZZ kierował Dutka - zapatrywań
piłsudczykowskich - przychylnie nastawiony do reżimu
19
sanacyjno-faszystowskiego. Volksbundem kierowali
przeważnie kupcy. Największy wpływ na załogę miała przed
wojną organizacja ZZZ, OZN i BBWR. Organizacje te były
tak silne i wychowywały klasę robotniczą w ciemności
i duchu sanacyjnym. Strajków i demonstracji lub rozruchów
na terenie tutejszej Wytwórni przed 1939 r. nie było
żadnych.
W czasie okupacji dominującą rolę odgrywała
organizacja hitlerowska DAF (Deutscher Arbeitsfront -
Niemiecki Front Pracy), BDO (Bund Deufscher Osten -
Związek Niemieckiego Wschodu), i  Werkschar" (oddziały
fabryczne, oddziały szturmowe narodowego socjalizmu
w fabrykach III Rzeszy", podlegały bezpośrednio organizacji
DAF), do której należała większość załogi. Były również
takie organizacje jak: NSDAP, S.A., NSKK
(Nationalsozialisfisches Kraftfahrkorps - paramilitarne
oddziały zmotoryzowane), NSV (Nationalsozialistische
Volkswohlfahrt -Narodowosocjalistyczna Ludowa Opieka
Społeczna), ale nie na terenie zakładu, lecz na terenie
Bierunia Starego. Do wymienionych organizacji należało
około 70% załogi. Załoga ta składała się z elementu
miejscowego o poglądach prohitlerow-skich przeważnie
yolksdeutsche. Działająca partia NSDAP miała duży wpływ
na. pracowników zakładu starając sieją zdemoralizować.
Liczyła około 30 członków.
Po wyzwoleniu ogólny stan załogi wynosił 1097
pracowników, w tym fizycznych 947 i umysłowych 150.
Zatrudnione kobiety - 569. Obecnie stan załogi wynosi 1455
pracowników w tym członków partii - 150.
Załoga jest sfanatyzowana pod względem religijnym.
w czasie przeprowadzania reformy rolnej i nacjonalizacji
przemysłu załoga w 80% ustosunkowana była pozytywnie a
reszta obojętnie. w czasie referendum i wyborów załoga
w 50%> ustosunkowała się za Frontem Demokratycznym
20
a w pozostałych 50% za Mikołajczykiem, do których zaliczyć
należy prawicę PPS, SP oraz ludzi wahających się.
Do odchylenia prawicowego Gomułki jak również do
podpisu Apelu Światowej Rady Pokoju czy też Zlotu
Młodzieżowego w Berlinie, Narodowej Pożyczki Rozwoju Sił
Polski, oraz procesu bandy dywersyjno-szpiegowskiej
w Wojsku Polskim załoga w 80%> ustosunkowała się
dobrze, a w 20%> obojętnie. Do polityki Rządu
Londyńskiego załoga w większej części ustosunkowana jest
negatywnie, do polityki Rządu Ludowego załoga
ustosunkowana jest pozytywnie, z wyjątkiem byłych
urzędników sanacyjnych, ludzi wywodzących się z wrogich
środowisk" [...]
2. Charakterystyka poszczególnych punktów
newralgicznych
Do punktów newralgicznych zaliczono wszystkie
oddziały, ponieważ w związku z wymogami technologii
produkcji specjalnej były one ze sobą ściśle powiązane.
Oddział nr 13
Oddział nr 13 odgrywał poważną rolę gdyż całą
prawie produkcję wykonywano pod temperaturą pary.
w oddziale tym znajdowały się trzy kotły parowe z trzema
pompami zasilającymi kotły w wodę. w sąsiadującym
oddziale H.M. znajdowały się 4 kompresory, z tego 2
napędu parowego i 2 napędu elektrycznego oraz 2 agregaty
prądotwórcze. Oddziały te pracowały na trzy zmiany
i zatrudniały 12 pracowników, w tym 6partyjnych,
1 wykluczony z PPS. Oddział nr 1
Produkowano w nim donaryt i barbaryt z półfabrykatu
nitrogliceryny. Najmniejsze niedociągnięcia mogły
spowodować ogromne straty, łącznie ze zniszczeniami
21
terenów sąsiadujących z Wytwórnią. Praca odbywała się na
jedną zmianę. Na oddziale zatrudniano 78pracowników (38
kobiet) w tym 12 członków PZPR, 5 - ZMP, ,, wrogi
element" - 11 byłych żołnierzy Andersa. Oddział nr 2 i 4
Oddział wytwarzał masę inicjującą, która przy
najmniejszym zatarciu eksplodowała. Siła wybuchu była na
tyle duża, że poważnym uszkodzeniom mogły ulec sąsiednie
oddziały. Praca odbywała się na dwie zmiany. Zatrudniano
w nim 241 pracowników (170 kobiet) w tym 10 członków
PZPR, 11 - ZMP, ,, wrogi element": 1 -  Werkszar", 1 -
BBWR, 8 -  Andersowcy ", 1 - AK.
Oddział nr 3
Oddział zajmował się produkcją zapalników:
elektrycznych, czasowych, wodoszczelnych i mostkowych.
Charakter produkcji nie wpływał na bezpieczeństwo
sąsiednich oddziałów. Praca odbywała się na dwie zmiany.
Zatrudniano w nim 191 pracowników (158 kobiet) w tym 14
członków PZPR, 10 -ZMP, ,, wrogi element": 2 -,,
Werkszar", 7 - ,,Andersowcy", 2 - AK, 3 - inne organizacje
poniemieckie.
Oddział nr 5
W oddziale tym produkowano łuski z blachy
cynkowej dla oddziału  Zapalniki". Zatrudniano w nim 164
pracowników (140 kobiet) w tym 8 członków PZPR, 10 -
ZMP,  wrogi element": 1  Werkszar", 1 -  HJ
Oddział nr 6
Produkowano w nim 4 półfabrykaty dla oddziału nr
3. Praca odbywała się na dwie zmiany. Zatrudniano w nim
97 pracowników (85 kobiet), w tym 4 członków PZPR, 8 -
ZMP,  wrogi element": 2 -  Andersowcy", 1 - AK.
22
Oddział nr 10
W oddziale tym dokonywano prób surowców i gotowych
materiałów. Praca odbywała się na jedną zmianę. Zatrudniano
w nim 17 pracowników (7 kobiet) w tym 4 członków PZPR, 5 -
ZMP, ,,wrogiego elementu" nie było.
Oddział nr 8
Oddział zajmował się wykonywaniem części zamiennych
dla maszyn produkcyjnych poszczególnych oddziałów. Praca
odbywała się na dwie zmiany. Zatrudniano w nim
126pracowników (15 kobiet), w tym 9 członków PZPR, 9 - ZMP,
 wrogi element".: 11- ,,Andersowcy ", 2 - AK, 1 - wykluczony
z partii.
Oddział nr 7 i 12
W oddziale nr 7 przeprowadzano wszelkiego rodzaju
remonty techniczne, natomiast - oddział nr 12 stanowił zaplecze
transportu wewnętrznego. Praca odbywała się na jedną zmianę,
choć często zdarzały się sytuacje, kiedy pracowano na dwie.
Zatrudniano w nimi34 pracowników (19 kobiet) w tym 17
członków PZPR, 7 - ZMP,  wrogi element": 2 -  Werkszar", 10 -
 Andersowcv", 4 - AK, 2 - ,,HJ", 2 - inne organizacje
poniemieckie.
Oddział nr 11
Oddział ten zajmował się sporządzaniem rysunków
technicznych oraz konstrukcji potrzebnych do uzupełnienia
maszyn produkcyjnych. Praca odbywała się na jedną zmianę.
Zatrudniano w nim 59 pracowników (bez kobiet) w tym 19
członków PZPR, 4 - ZMP,  wrogi element": 2 - Werkszar", 2 -
 Andersowcy", 3 - AK, 3 -  HJ", 2 - inne organizacje
poniemieckie, 4 -wykluczonych z partii.
Oddział nr 15
23
Oddział składał się z działów finansowo-księgowego
i planowania. Praca odbywała się na jedną zmianę. Zatrudniano
w nim 81 pracowników (46 kobiet) w tym 20 członków PZPR, 5 -
ZMP,  wrogi element": 1 - OZN, 1 -,, Werkszar", 2 -
 Andersowcy", 2 - AK, 1 -  HJ", 1 - inne organizacje ponie-
mieckie, 6 - wykluczonych z partii.
Oddział nr 16
Utrzymywał porządek w zakładzie oraz zajmował się
transportem materiałów wychodzących i przychodzących. Praca
odbywała się na jedną zmianę. Zatrudniano w nim 32
pracowników (10 kobiet) w tym brak członków PZPR i ZMP,
 wrogi element": 3 - Andersowcy".
Oddział nr 9
Odpowiedzialny za bezpieczeństwo wewnątrz zakładu.
Zatrudniano w nim 19pracowników (bez kobiet), w tym 2 -
członków PZPR, ,, wrogi element"- 2 -  Andersowcy".
Oddział nr 18
Odpowiedzialny za bezpieczeństwa zewnętrzne zakładu.
Zatrudniano w nim 44 pracowników (4 kobiety) w tym 19
członków PZPR,  wrogi element" - 1 - OZN, 6 -  Andersowcy", 1
- AK.
Oddział nr 17
Oddział decydował o przyjęciach surowców do produkcji,
również odpowiedzialny za jakość wykonanych produktów. Praca
odbywała się na jedną zmianę. Zatrudniano w nim 39
pracowników (23 kobiety) w tym 4 członków PZPR, 4 - ZMP,
 wrogi element": 1 -  Andersowcy".
Stan Straży Przemysłowej i Straży Pożarnej
W Straży Przemysłowej na 61 etatów zatrudniano 43
pracowników, natomiast w Straży Pożarnej zatrudnionych było 18
24
pracowników. Do PZPR należało 21 członków (Straż
Przemysłowa i Pożarna),  wrogi element" - 9. Stan uzbrojenia
Straży Przemysłowej - 12 karabinów KBK  Mauzer" i 180 sztuk
amunicji. Kontrolujący Straż Przemysłową Wojewódzki
Inspektorat Ochrony w Katowicach uznał, iż ilość broni i amunicji
jest za mała dla tego typu obiektu i wyznaczył nowe limity: 22
karabiny KBK, 4 pistolety maszynowe, 1 pistolet oraz do tego
odpowiednią ilość amunicji. Sprzęt przeciwpożarowy i ratowniczy
oceniono jako dostateczny.
System przepustkowy
Z powodu braku specjalnych blankietów przepustkowych
system nie był przestrzegany. Za ten stan rzeczy winę - zdaniem
Referatu Wojskowego -ponosiła dyrekcja Wytwórni, która
przykładała małą wagę do szybkiego zastosowania tego systemu.
System zabezpieczenia tajemnicy służbowej, państwowej
i wojskowej
Funkcjonowanie Tajnej Kancelarii opierało się przede
wszystkim na zachowaniu tajemnicy służbowej, państwowej
i wojskowej. Proces przesyłania tajnej korespondencji odbywał
się dzięki specjalnej poczcie PUBP Pszczyna. Biuro archiwum
wówczas jeszcze nie istniało, ponieważ brakowało dla niego
pomieszczenia.
System oparkowania obiektu
Najwięcej zastrzeżeń R.W. wysuwał w stosunku do
zabezpieczenia zakładu pod względem technicznym, oceniając
istniejący parkan drewniany jako niewystarczający do
zabezpieczenia obiektu specjalnego.
Szef R.W. kilkakrotnie interweniował w tej sprawie
w dyrekcji. Kierownik inwestycji taki stan rzeczy tłumaczył
brakami: projektu typowego ogrodzenia, dokumentacji,
materiałów oraz ludzi mogących wykonać ogrodzenie.
25
W listopadzie 1952 r. Referat Woskowy  przesłał
dyrekcji pismo przypominające ustalenia komisji w sprawie
technicznego zabezpieczenia Wytwórni a w grudniu 1952 r.
 sprawą interesował się Departament IV (ochrona gospodarki)
Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MBP). Pismo szefa
R.W. Stanisława Sokoła z listopada 1952 r. do Dyrekcji Wytwórni
przypominające o wytycznych komisji w sprawie technicznego
zabezpieczenia Wytwórni.
Odpis:
Bieruń Stary, dnia 23 11 1952 r.
Do Dyrekcji Wytwórni Chemicznej nr 1 w Bieruniu Starym
Przypominamy tut. Dyrekcji, że Komisja w składzie:
Przedstawiciel 1.0. Warszawa mjr Dworakowski W.I.O Katowice
kpt. Chrostek CZ.P  ERG" ob. Knapik W.U.B.P. Katowice ob.
Jagiełło Dyrekcji Wytwórni ob. Kotyla Referatu Wojskow. ob.
Willer. W dniu 28 VI 1952r. w celu technicznego zabezpieczenia
tutejszej Wytwórni postanowiła co następuje: Do Dyrekcji
Zakładu:
1. Przystąpić bezzwłocznie w porozumieniu ze swoimi
zwierzchnimi władzami do budowy ogrodzenia całości zakładu
w myśl projektu ogrodzenia nadesłanego z  Biura Projektów
Przemyślu  ERG".
2. Wzdłuż całego ogrodzenia założyć oświetlenie z odległością
punktów świetlnych 50 metrów jeden od drugiego, oraz uzupełnić
brakujące punkty w głębi obiektu w taki sposób aby dawało
gwarancję dobrej widoczności w porze nocnej.
3. Założyć sygnalizację alarmową, łączącą poszczególne
posterunki Straży Przemysłowej z wartownią. Również
przewidzieć sygnalizację dla służby Straży Pożarnej.
4. Uzupełnić etaty Straży Przemysłowej i PPożarowej do 30. 07.
1952 r.
5. z dniem 31 07 1952 r. uruchomić posterunki Straży
Przemysłowej zgodnie z rozpracowaniem obiektu - 2 z nich
26
wykorzystać jako patrole ruchome w granicach obiektu.
6. Zorganizować służbę odpowiedzialnych rewidentów w taki
sposób, aby każdy z nich nie miał więcej jak 500 osób do rewizji
na jedną zmianę.
7. Do dnia 31 07 1952 i: zaprowadzić nowy system przepustkowy
na podstawie Instrukcji Ramowej o Systemie Przepustowym-
przewidzianym dla obiektów wydzielonych.
8. Przystąpić do budowy sieci wodnej w celu zabezpieczenia
ppożarowego, oraz do budowy zbiorników wody zapasowej.
9. w terminie do dnia 31 07 1952 r. wzdłuż ogrodzenia oczyścić
teren na szerokość dziesięciu metrów także strony zewnętrznej jak
i wewnętrznej ze wszelkich krzewów, rupieci itp. twórzcie w ten
sposób pole obserwacji i swobodne poruszanie się wartowników
pełniących służbę.
10. w terminie do dnia 31 07 1952 r. usunąć z terenu zakładu
niepotrzebne przedmioty łatwopalne np.: walące się szopy,
skrzynie, kupy chrustu itp.
11. Do dnia 10 07 1952 r. zabezpieczyć w całej Wytwórni
w specjalne skrzynki wszystkie tablice rozdzielcze, które
uniemożliwią dojście do nich osób niepowołanych.
Wymienione punkty do chwili obecnej (listopad 1952 r.)
nie zostały zrealizowane, co w dalszym ciągu nie gwarantuje
zabezpieczenia tutejszej Wytwórni pod względem ochrony
zewnętrznej zakładu, jak też i pod względem ochrony ppożarowej.
Ponadto nadmieniamy, że terminy wykonania wymienionych 11-tu
punktów upłynęły już kilka miesięcy temu i w związku z tym
należałoby niezwłocznie przystąpić do ich wykonania, a tym
samym zabezpieczenia tak ważnego obiektu.
Opracował K.R. Szef Referatu Wojskowego przy W.Ch.Nr.l
w Bieruniu (-) Sokół Stanisław
Za zgodność odpisu z oryginałem. Podpis nieczytelny
y
ródło: AIPN
27
Pismo dyrektora Departamentu IV MBP płk. Józefa
Kratko z grudnia 1952 r. do szefa WUBP w Katowicach
polecające ukaranie winnych zaniedbań związanych
z technicznym zabezpieczeniem Wytwórni w Bieruniu Starym.
Dnia 23 XII 1952 r.
Pieczęć:
Rzeczpospolita Polska
Ministerstwo
Bezpieczeństwa Publicznego
Nr EN-5643/II/sz
Ściśle Tajne
Do
Szefa W.U.B.P.
Katowice
W związku z tym, że dyrekcja Wytwórni Chemicznej nr 1
w Bieruniu Starym nie wykonała do tej pory zaleceń komisji z dnia
28 06 1952 roku dot. zabezpieczenia technicznego w/w Wytwórni
uważam, że sprawą tą należy przekazać do Prokuratora
Wojewódzkiego celem pociągnięcia winnych do
odpowiedzialności karnej.
Dyrektor Departamentu IV. M.B.P. (-) Józef Kratko - płk
y
ródło: AIPN
Powyższy dokument w zespole akt IPN ka 07/146 zamyka
sprawę ,,oparkowania obiektu specjalnego". Problemy
w realizacji zaleceń komisji wynikały zapewne z przyczyn
niezależnych od dyrekcji, którą w okresie szalejącego stalinizmu
trudno podejrzewać o zaplanowane utrudnianie wykonania
oparkowania zewnętrznego - rzeczy przecież normalnej dla
funkcjonowania każdego zakładu pracy. Faktem jest, iżw latach
1949-1958 czterokrotnie zmieniany był dyrektor naczelny,
z pewnością nie tylko z powodu ogrodzenia zewnętrznego.
28
PLAN  NASADZENIA" SIECI AGENCYJNO-
INFORMACYJNEJ WE  WROGICH ŚRODOWISKACH"
Do  środowisk" najbardziej niebezpiecznych dla Wytwórni
zaliczono przede wszystkim AK, OZN i BBWR, byłych żołnierzy
Andersa a także  Werkschar .
Wprawdzie w momencie sporządzania powyższego planu
R.W. nie odnotował na odcinku gospodarczym  wrogiej
działalności" ze strony wymienionych organizacji to jednak
uznano, iż mogą one być wykorzystane przez obce wywiady
imperialistyczne do uprawiania  wrogiej działalności
i w związku z tym R.W. postanowił wytypować, opracować
i zawerbować informatorów wywodzących się z poszczególnych
 wrogich środowisk .
Postanowiono, iż  środowisko" AK będzie inwigilowane
przez 3 informatorów, prohitlerowskie - 1, WRN i wykluczeni
z partii - 2, Armia Andersa - 8, OZN i BBWR - 1. Ponadto pod
wpływem rzekomych kontaktów młodzieży z terenów
przyzakładowych z ks. Janem Trochą, który miał młodzież wrogo
nastawiać do  obecnej rzeczywistości" postanowiono również
z tego  środowiska" wytypować, opracować i zawerbować jednego
informatora. Dodatkowo w punktach newralgicznych (oddziały nr
13, 1, 4, 3, 3, 6, 5, 10) agentura antydywersyjna miała się składać
z 16 informatorów  obsługiwanych przez 4 rezydentów.
Do obsługiwania sieci agencyjno-informacyjnej UB
wynajęło 5 mieszkań kontaktowych. w kwestii  przesunięć
profilaktycznych" (zwolnienie z pracy lub przeniesienie na inne
stanowisko  elementu niepewnego ) ówczesna dyrekcja była
przeciwna  zmianom personalnym tłumacząc się brakiem nowych
kadr i w ten sposób zapewniła na jakiś czas ochronę tym
najbardziej zagrożonym.
Do sierpnia 1953 r. Referat Wojskowy dysponował
w Wytwórni 23 informatorami, 5 rezydentami a także 13
kontaktami poufnymi. Agentura ta w większości przypadków
29
wywodziła się spośród robotników i w 50% pochodziła ze
środowisk: prohitlerowskiego, AK i Armii gen.Andersa. Druga
połowa to agentura zwerbowana na tzw.  uczucia patriotyczne" do
siatki sygnalizacyjno-antydywersyjnej, informującej o nastrojach
wśród załogi. Informatorami zaangażowanymi w konkretne sprawy
byli sami  figuranci" spraw: informatorzy  Dąb i  Wujek ,
pozostali natomiast:  Woz
nica ,  Grzebień ,  Paweł ,  Baer ,
 Józef-13 nie byli  figurantami spraw, ale wywodzili się
z  wrogich środowisk .
Wymieniany już szef PUBP w Pszczynie por. Sobkowiak tak
oceniał pracę bieruńskiej agentury: [...]  Do agentury dosyć
zaawansowanej zaliczyć należy infps,  Józef-13 ", lecz jest on
w pracy bardzo opieszały, infps.
 Grzebień " do współpracy jest dosyć chętny, infps.  Paweł" do
współpracy jest chętny, infps.  Baer" w pracy jest opieszały
i posiada skłonności do dezinformacji. Ponadto należy zaznaczyć,
ze wymienieni wyżej informatorzy jak również informator ps.
 Dąb", infps.  Wujek" oraz rezydent ps.  Wisła" posiadają
w pracy największe możliwości w rozpracowaniu wrogiego
elementu, natomiast reszta agentury pomimo możliwości
rozpracowania wrogiego elementu tylko informuje org. bp.
o nastrojach załogi i o innych mniej ważnych sprawach.
Omawiając kontakty agentury będącej na naszych usługach to
stwierdzić należy że takowa na terenie Wytwórni jak też na terenie
przyobiektowym posiada dosyć szerokie kontakty. Jeśli chodzi
o kontakty szersze obejmujące inne Wytwórnie i miejscowości to są
one znikome, z uwagi na to, że agentura nasza wywodzi się
przeważnie spośród robotników fizycznych, a szersze kontakty ma
agentura wywodząca się z pracowników umysłowych i pionu
technicznego " [...]
30
Analiza sieci informacyjnej
1. Informator ps.  Baer" zwerbowany w 1950 r. na słabych
materiałach kompromitujących (przynależność do  Werkscharu"),
doniesienia dotyczyły przede wszystkim  wrogich wypowiedzi".
2. Informator ps.  Brylant" zwerbowany w 1950 r. na
 komprmateriałach" za przynależność do organizacji WiN.
Doniesienia dotyczyły  szeptanej propagandy", natomiast
informacji na temat byłych członków AK i WiN podawał niewiele.
3. Informator ps.  Józef-13" zwerbowany w 1951 r. na
 komprmateriałach" (nieujawniony AK-owiec). Doniesienia
dotyczyły środowiska byłych AK-owców. Kandydat na agenta.
4. Informator ps.  Słuchawka" zwerbowany w 1950 r. na
 komprmateriałach" za przynależność do organizacji WiN.
w doniesieniach nie wykorzystywał znajomości środowiska WiN
i byłych żołnierzy gen. Andersa.
5. Informator ps.  Szczygieł" zwerbowany w 1951 r. z pobudek
ideowych jako sieć antydy wersyjna. Doniesienia charakteryzowały
się znikomą wartością operacyjną.
6. Informator ps.  Motor" zwerbowany w 1951 r. wywodził się ze
środowiska andersowskiego. Składał doniesienia małowartościowe.
7. Informator  Berta" zwerbowana z pobudek ideowych jako sieć
antydy-wersyjna. Nie miała dostępu do  wrogich środowisk"
i dlatego doniesienia jej miały charakter informacyjny (szeptana
propaganda, nieprzestrzeganie higieny i bezpieczeństwa pracy).
8. Informator ps.  Baron 11" zwerbowany w 1951 r. z pobudek
ideowych, pracował w Straży Przemysłowej. Doniesienia
informacyjne o nieprzestrzeganiu bezpieczeństwa i higieny pracy.
9. Informator ps.  Bagnet" zwerbowany w 1951 r. z pobudek
ideowych jako sieć anty dywersyjna. Doniesienia małowartościowe
o treści informacyjnej.
W ciągu kilku zaledwie lat działalności, Referat Wojskowy przy
Wytwórni nr 1, wspomagany przez PUBP Pszczyna zgromadził
materiał w postaci 285 teczek obiektowych w tym:
- 120 teczek na pracowników umysłowych,
31
- 50 teczek obserwacyjnych będących w toku uzupełniania,
- 65 teczek ewidencyjnych na  andersowców",
- 16 teczek ewidencyjnych na AK-owców,
- 9 teczek ewidencyjnych na  Werkschar",
- 9 teczek ewidencyjnych na wykluczonych z PPS,
- 4 teczki ewidencyjne na OZN,
- 2 teczki ewidencyjne na oddział  Groma" (zbrojna organizacja
założona przez Henryka Gawrona ps.  Grom", używająca nazwy
 WiN", nie należącajednak do struktur ogólnopolskiej WiN.
Istniała w okresie czerwiec-paz
dziernik 1946 r swoim działaniem
obejmowała tereny powiatów katowickiego i pszczyńskiego.
z terenu pow. pszczyńskiego w jej skład wchodziły grupy:
 Lędziny",  Jankowice",  Cwiklice",  Bojszowy"
i  Swierczyniec"),
- 10 teczek ewidencyjnych  inne".
Wykaz posiadanych i planowanych agentur
Nazwa Stan Ilość Ilość Ilość Planowa Planowana
oddziału zatrudnie Wrogie Posiada Posiada na ilość
nia go nych nych ilość informato
Elemen rezyden informato rezyden rów
tu tów rów tów
Oddział 78 11 - 2 1 3
nr 1
Oddział 15 - -1--
nr 2
Oddział 241 14 1 1 4
nr 3
Oddział 226 11 - 3 1 6
nr 4
Oddział 164 2 - --3
nr 5
Oddział 97 3 - - - 2
nr 6
32
Oddział 81 20 - 2 - 1
nr 7
Oddział 126 14 - 2 - 2
nr 8
Oddział 19 ] -1-1
nr 9
Oddział 19 - - - -
nr 10
Oddział 59 14 - - - 1
mi 1
Oddział 53 - - - 1
nrl2
Oddział 18 - - - - -
nr 13
Oddział 12 - - 1
nr 14
Oddział 81 14 - 2 - 1
nr 15
Oddział 32 3 - 11
nr 16
Oddział 39 1 1 - - 1
nr 17
Oddział 44 7 2 1 -
nr 1 8
Razem 1455 121 1 17 4 28
y
ródło: AIPN
33
PRZEJAWY I ANALIZA  WROGIEJ DZIAA
ALNOŚCI W
WYTWÓRNI CHEMICZNEJ NR 1
Do  wrogiej działalności , zgodnie z hasłem  bądz
czujny
wobec wroga narodu , Referat wojskowy zaliczał wszystkie
nieprawidłowości występujące w procesach produkcyjnych
niezależnie od okoliczności, zakładając tzw. sprawy (wstępno-
agencyjna:  Spłonka , środowiskowa:  Głodówka ,  Przyjaciele ,
 Schadzka ) i nadając im odpowiedni kryptonim m.in.
w zależności od tego, na jakim oddziale rozpracowywani figuranci
byli zatrudnieni.
Sprawa wstępno-agencyjna  Spłonka
Założona 25.04.1953 r. i prowadzona na grupie inżynierów.
Na podstawie analizy dokonanej przez R.W. zostało stwierdzone, iż
oddziały zajmujące się produkcją specjalną, a w szczególności
w oddziale spłonek nie są wykonywane plany produkcyjne.
Wpływ na to miała mieć stosunkowo częsta awaryjność urządzeń
i związane z tym przerwy produkcyjne. Ponadto Odbiór Wojskowy,
ze względu na różnorodne wady techniczne, nie przyjmował
znacznej części wyprodukowanych spłonek narażając zakład na
straty finansowe.
W pierwszym półroczu 1953 roku plan produkcji globlnej
został wykonany w 113%. W rozbiciu na produkcję cywilną i
specjalną wyniósł odpowiednio 119% i  tylko 76% produkcji
specjalnej.
Analizując wykonanie planów w poszczególnych
miesiącach to sytuacja przedstawiała się następująco:
Miesiąc Produkcja globalna Produkcja specjalna Produkcja cywilna
Styczeń 114,7 57,5 127,6
Luty 106,1 74,3 114,8
Marzec 111,2 69,1 117,5
Kwiecień 113,2 94,0 114,5
Maj 121,2 102,0 123,2
Czerwiec 112,9 81,1 117,5
34
Po dokonaniu analizy osób kierujących produkcją na
oddziale  Spłonek" R.W. wyciągnął wniosek, [...]  że na oddziale
tym istnieje celowa wroga działalność mająca za zadanie
w wyrafinowany sposób utrudniać wykonanie produkcji specjalnej.
w związku z tym na to zagadnienie została nastawiona agentura
z odpowiednimi zadaniami, która miała informować R. W. co jest
powodem i kto ponosi odpowiedzialność za częste powstające
wybraki w produkcji spłonek i tak na przykład: jak podaje
informator ps.  Woz
nica" i rezydent ps. ,, Wisła", że produkcja ta
jako nie odpowiadająca wymogom odbioru wojskowego została
zniszczona.
Ponadto zwrócono uwagę, iż produkcja specjalna oddziału spłonek
została zabrakowana ponieważ kierownik oddziału produkcji
specjalnej inż. Konrad i kierownik działu mechanicznego inż.
A
azowski, główny technolog inż. Gruszka odstąpili od procesów
technologicznych, stosując inne procesy przy tej produkcji.
z jakiego powodu wymienieni nie zastosowali zalecanej technologii
nie wiadomo, gdyż agentury z wyższym wykształceniem obecnie nie
posiadamy. w wyniku odstąpienia od technologii radzieckiej
zniszczono 25.000 szt. spłonek MG-8 (straty wyniosly-24.480 zł),
40.000 szt. spłonek S-13(straty wyniosly-47.969 zł). Dalej
informator ps. ,Woz
nica" podaje, że w miesiącu lutym (1953)
podczas próbnego strzelania spłonek S-3 okazało się, że na 100
sztuk były dwie odmowy a przy dalszych próbach - na 200 szt. były
trzy odmowy, wobec czego odstawiono do zniszczenia około 12.000
szt. Agentura wyjaśnia, że przyczyną wybrakowanej produkcji było
niewłaściwe wykonywanie czapeczek, które na polecenie inż.
Konrada Gruszki i A
azowskiego żarzono jednokrotnie zamiast
dwukrotnie. Ponadto aktywność tej grupy przybiera z czasem inne
formy wrogiej działalności, np.: w momencie kiedy czapeczki były
żarzone właściwie to dobierano nieodpowiedni materiał
wybuchowy, który nie odpalał.
Inż. Konrad, Gruszka i A
azowski utrzymują między sobą kontakty
w miejscu pracy, ze względu na powiązania kontaktują się ze sobą
35
w miejscu zamieszkania. o możliwościach celowego działania ze
strony figurantów wskazują następujące fakty: informator ps. 
Woz
nica ", w doniesieniu z dnia 10 02 1953 r. informował, że
mistrz oddziału spłonek wypytywał informatora czy ma zameldować
o zniszczeniu 12. 000 szt. spłonek inż. Konradowi a po po-
twierdzonej odpowiedzi zameldował inż. Konradowi na co ten
ostatni oświadczył, że tej sprawy nie należy ruszać i utrzymać ją
w tajemnicy.
[...]  Zgodnie z planem operacyjnych przedsięwzięć z dnia
25 04 1953 roku R.W. zawerbował do rozpracowania figurantów
tej sprawy [Spłonka] informatora ,,Dąb ", który posiada dotarcie
do wszystkich figurantów, ponieważ sam się z nich wywodzi
i utrzymuje z nimi ścisłe kontakty. R. W. w planie operacyjnych
przedsięwzięć z dnia 18 08 1953 roku nastawił się w szczególności
na ustalenie czy wszyscy figuranci sprawy byli dokładnie
zorientowani o wszystkich niewłaściwościach oraz czy byli do tego
przez kogoś inspirowani, a jeśli tak to przez kogo. Ponadto R. W.
ustala jakie ma dalsze zamiary wymieniona grupa w prowadzeniu
wrogiej działalności"[...] Znajomość i kwalifikacje procesu
produkcji przez poszczególnych figurantów nie budzą żadnych
zastrzeżeń, toteż działanie wymienionych, jak wynika z materiałów,
zakwalifikować należy jako sabotaż na odcinku prefabrykatów
i gotowej produkcji specjalnej. Przy czym działalność ta może być
wynikiem inspiracji wrogiego ośrodka, na co wskazuje pismo
M.B.P. " [...]
Pismo naczelnika Wydziału X Departamentu IV MBP kpt.
Mieczysława Baumaca z lipca 1952 r. do naczelnika Wydziału IV
WUBP w Katowicach informujące o zainteresowaniu wrogiego
ośrodka niektórymi pracownikami Wytwórni nr 1 w Bieruniu
Starym.
36
Warszawa dnia 15. 7. 1952 r.
Pieczęć:
Rzeczpospolita Polska
Ministerstwo
Bezpieczeństwa Publicznego
Nr EN-2591/52
Ściśle tajne
Wydział IV
W.U.B.P. w Katowicach
Wpłynęło 17. 7. 1952 r.
Nr 7036 zał. Ref 2023/52
Do
Naczelnika Wydziału IV W.U.B.P. Katowice
Zawiadamiam Was, że wg agenturalnych danych ośrodek wrogiego
podziemia interesuje się Wytwórnią nr 1 w Bieruniu Starym, jak
również pracownikami,
0 których zbiera szczegółowe charakterystyki i których zamierza
werbować.
W zainteresowaniu wrogiego podziemia są następujący
pracownicy:
1. Ślęzak Stefan
2. Drabczyk Janina
3. Rozmus Józef
4 Górski Eugeniusz
5. Konrad Zdzisław
6. Szkalarek rzekomo majster zmianowy na zapalnikach
7. Sidwa Andrzej
8. Sowa Kazimierz
9. Strug Stefan
10. Klejnowski Zygmunt
11. Niemka (nazwisko polskie, imię Helena) pracuje w fakturach,
37
utrzymuje kontakty z Drabczyk Janiną przypuszczają że jest na
usługach niemieckiej organizacji
W celu sprawdzenia na ile prawdziwe są ich informacje o w/w
osobach i obiekcie prosimy o przysłanie nam szczegółowych
charakterystyk w/w oraz szczegółowe dane o miejscu, ilościach a
nawet rodzaju opakowania składowanego azylku sodu.
Ponadto proszę pod kontrolą Sekcji X aktywnie rozpracować
wspomniane osoby. O przebiegu rozpracowania powiadomić nas
meldunkami specjalnymi.
Naczelnik Wydziału X Dep. IV. MBP Podpis nieczytelny
Mieczysław] Baumac Kpt
y
ródło: AIPN
Sprawa środowiskowa  Główka"
Założona w dniu 8 06 1953 r. na grupę byłych członków
AK, zatrudnionych w Wytwórni: Pawła Labego, Augustyna
Seweryna, Rafała Młocka a także na tych członków AK, którzy
pracowali na terenie przy obiektowym i mieli kontakty z wyżej
wymienionymi. Zaliczono do nich Walentego Wilka i ks. Jana
Trochę, proboszcza bieruńskiego.
[...]  Na podstawie analizy wydziałów produkcyjnych produkcji
cywilnej oraz analizy osób zatrudnionych przy tej produkcji
stwierdzono, że na tych oddziałach istnieje celowa wroga
działalność utrudniająca wykonanie planów produkcyjnych.
w związku z tym na to zagadnienie został nastawiony inf. ps.
 Grzebień", który miał ustalić jak jest wykonywana produkcja
główek. w doniesieniu inf. ps. ,, Grzebień "podaje, że przy produkcji
główek użyto złej przyprawy masy zapałczej, przez co zapłon był za
póz
ny, za wczesny lub wcale go nie było. Winę za ten stan rzeczy
ponosi ob. Laby. Podobnej treści doniesienie przekazał inf. ps.
 Baer", wskazując na partię główek bezgazowych, w któ-rych
znajdowało się za dużo gazu i w rezultacie nie nadawały się do
produkcji. Na podstawie uzyskanych kolejnych danych
agenturalnych stwierdzono, że produkcja, na skutek
38
nieodpowiedniego prefabrykatu, zostaje zniszczona względnie przez
K [ontrolę]T[echniczną] odrzucona jako nie nadająca się.
Figurant Seweryn Augustyn, wykorzystujcie fakt zajmowanego
stanowiska mistrza stolarni, uprawia wrogą działalność
uwidaczniającą się na polu opóz
niania remontów w Wytwórni i na
terenie kolonii fabrycznej. Jak wynika z materiałów, działalność
tego środowiska może być inspirowana przez kler katolicki, a
przede wszystkim przez figuranta księdza Trochę. Posiada on duży
wpływ na wspomnianych oraz na załogę Wytwórni, co uwidacznia
się w tym, że na wszystkich oddziałach produkcyjnych są
porozwieszane różne obrazki święte. Ks. Trocha mocno
zainteresowany jest, co się produkuje i jakie stosunki pani iją na
terenie Wytwórni,
Figurant Wilk Walenty i figurant Laby są członkami Rady
Socjalnej, wszyscy wymienieni utrzymują pomiędzy sobą ścisłe
kontakty i wszyscy wymienieni w taki czy inny sposób powiązani są
z figurantem Trocha Janem skutkiem czego zachodzi podejrzenie,
że figuranci zatrudnieni na terenie Wytwórni mogą figurantowi
Trocha przekazywać dane o zakładzie, a ten z kolei może wyko-
rzystywać je do nieznanych nam do chwili obecnej celów "[...]
Na temat każdego z  figurantów" sprawy  Główka" UB
sporządziło  wnikliwe" charakterystyki. Prezentowane poniżej
fragmenty życiorysów mają zobrazować, z jakiego typu informacji
składała się  charakterystyka figuranta".
[...]  Figurant Laby Paweł ur. w Bieruniu Starym pow. Pszczyna,
który jest narodowości i obywatelstwa polskiego, pochodzenia
społecznego robotniczego, stan cywilny żonaty, wykształcenie
szkoła powszechna i szkoła chemiczna - zawód laborant, w wojsku
nie służył.
Wymieniony jigurant po ukończeniu szkoły powszechnej uczęszczał
na kurs księgowości do Stalinogrodu. w 1930 r. podjął pracę
w Fabryce Materiałów Wybuchowych  Lignoza" w Bieruniu St.
jako uczeń laboratoryjny, gdzie pracował do 1935 r. Następnie od
39
1935-1937ponownie uczęszczał na kurs chemiczny
w Stalinogrodzie, a po ukończeniu takowego ponownie przyszedł do
pracy w wymienionej fabryce, gdzie pracował do wybuchu wojny.
w okresie tym należał do Młodzieżowej Organizacji Powstańczej
i do reżimu sanacyjno-faszystowskiego ustosunkowany był
przychylnie. w okresie okupacji hitlerowskiej skierowany został do
Fabryki Materiałów Wybuchowych jak wyżej, gdzie w charakterze
pracownika fizycznego zatrudniony był do 1944 r. W tym to roku
wraz z innymi członkami organizacji A.K zostaje przez G.O.
[gestapo] aresztowany i osadzony w obozie koncentracyjnym
w Oświęcimiu, gdzie przebywa do końca okupacji. W okresie tym
do organizacji hitlerowskich nie należał, natomiast należał do nie-
legalnej sanacyjnej organizacji A.K. na terenie Bierunia Starego.
Po wyzwoleniu przystąpił do pracy w Zjednoczonych Zakładach
Przemysłu Chemicznego  ERG " Wytwórnia nr 1, gdzie pracuje do
chwili obecnej na stanowisku mistrza oddziału, z nałożonych na
niego obowiązków pod względem pracy zawodowej nie wywiązuje
się należycie, co uwidacznia się przede wszystkim w tym, że na jego
oddziale są duże ilości główek zabrakowanych, do których
wymieniony przygotowuje masę zapalczą. Figurant w 1946 r.
wstąpił w szeregi PPS. oraz do Związku Byłych Więz
niów
Politycznych. Obecnie jest członkiem P.Z.P.R., lecz w pracy
społeczno-politycznej nie bierze żadnego udziału. Do obecnej
rzeczywistości, przemian społecznych i Związku Radzieckiego
pozornie ustosunkowany jest lojalnie. Do kleru ustosunkowany jest
przychylnie. Kontakty utrzymuje z figurantem Młocek Rafałem,
Seweryn Augustynem, Wilk Walentym, które mają charakter
koleżeńsko-towarzyski oraz z ks. Trocha z racji przynależności do
tzw. Rady Kościelnej.
40
Figurant Młocek Rafał urodzony w Bieruniu Starym pow.
Pszczyna, który jest narodowości i obywatelstwa polskiego,
pochodzenia, społecznego robotniczego, stan cywilny żonaty.
w wojsku nie służył, bezpartyjny. Wymieniony po ukończeniu
szkoły powszechnej w 1916 r. zaczął uczęszczać jako uczeń do
piekarni w Bieruniu Starym, gdzie uczęszczał do 19/9 i: Do 1927 r.
z kolei zatrudniony był na kopalni w Janowie w charakterze
pracownika fizycznego. Następnie do 1939 r. zatrudniony był
w Fabryce Materiałów Wybuchowych w Bieruniu Starym
w charakterze pracownika fizycznego. w okresie tym należał do
różnych organizacji sanacyjnych jak: L.M.iK., B.B.W.R., O.Z.N.,
w których to był dosyć aktywnym członkiem i był poglądów
sanacyjnych. w okresie okupacji hitlerowskiej do 1942 r. pracował
przymusowo w Niemczech. Następnie do 1943 r. zatrudniony na
kopalni,, Wesoła" w charakterze pracownika fizycznego. Od 1944
r. do końca okupacji. przebywał w obozie koncentracyjnym
w Oświęcimiu za przynależność do nielegalnej sanacyjnej
organizacji A.K. na terenie Bierunia Starego.
Po wyzwoleniu przystąpił do pracy w Zjednoczonych Zakładach
Przemysłu Chemicznego ,,ERG " nr 1 w Bieruniu Str. gdzie
pracuje do chwili obecnej na stanowisku mistrza oddziału, na
którym to z nałożonych obowiązków nie wywiązuje się
odpowiednio, dlatego, ponieważ nie pilnuje odpowiednio pod-
ległego mu personelu w kierunku oszczędzania surowców, nie
wychowuje odpowiednio załogi w kierunku poszanowania mienia
społecznego, a zajmuje wręcz przeciwne stanowisko. Wymieniony
był członkiem P.Z.P.R., lecz w 1952 r. jako element obcoklasowy
z szeregów Partii został wykluczony. w pracy społeczno-
politycznej nie bierze żadnego udziału. Do obecnej rzeczywistości,
przemian społecznych i Związku Radzieckiego pozornie
ustosunkowany jest lojalnie. Kontakty utrzymuje z figurantem
sprawy Laby Pawłem, Seweryn Augustynem, Wilk Walentym,
które to mają charakter zawodowy, towarzyski i koleżeński.
Ponadto utrzymuje kontakt z byłym członkiem A.K. Kostyra Ja-
41
kubem. Do kleru ustosunkowany przychylnie.
Figurant Seweryn Augustyn urodzony w Bieruniu Starym pow.
Pszczyna, który jest narodowości i obywatelstwa polskiego,
pochodzenia społecznego robotniczego, stan cywilny żonaty,
zawód stolarz, w wojsku nie służył. Wymieniony figurant do 1939
f. zatrudniony był w Fabryce Materiałów Wybuchowych
,,Lignoza" w Bieruniu Str. w charakterze stolarza, wykonywał
prace montażowe. w okresie tym wymieniony należał do Związku
Powstańców Śląskich, chóru śpiewaczego  Sokół" oraz do BBWR,
a póz
niej do OZN. Do reżimu sanacyjno-faszystowskiego
ustosunkowany był przychylnie - popierał politykę rządu
sanacyjnego. w czasie okupacji hitlerowskiej pracował do 1943 r.
przymusowo w Niemczech w miejscowości Hindenburg w firmie
budowlanej. Po powrocie z Niemiec zostaje skierowany do pracy
w Fabryce Materiałów Wybuchowych  Lignoza" w Bieruniu Str.,
gdzie w charakterze stolarza zatrudniony był do końca okupacji.
Na terenie Bierunia wstępuje do nielegalnej sanacyjnej
organizacji A.K., lecz ze strony wymienionego jak też i ze strony
całej grupy wrogiej działalności w stosunku do okupanta nie
zanotowano. Po wyzwoleniu dalej pracuje w Zakładach
Przemysłu Chemicznego  ERG" Wytwórnia nr 1 w Bieruniu Str.
na stanowisku mistrza stolarni. z nałożonych na niego
obowiązków na zajmowanym stanowisku nie wywiązuje się
należycie z uwagi na to, że jako mistrz nie mobilizuje załogi do
przeprowadzenia, jak najszybszych remontów na terenie Wytwórni
i kolonii fabrycznej, a wręcz przeciwnie demobilizuje w tym
kierunku podległych mu pracowników.
Wymieniony jest członkiem P.Z.P.R., lecz na zebrania partyjne
uczęszcza rzadko, a w pracy społeczno-politycznej nie bierze
żadnego udziału, jak też nie interesuje się w ogóle życiem i linią
Partii.
Do obecnej rzeczywistości, przemian społecznych i Związku
Radzieckieg - pozornie ustosunkowany jest lojalnie. Do kleru
ustosunkowany przychylnie i można go spotkać w większe święta
42
kościelne prowadzącego księdza pod tzw. baldachimem. Kontakty
utrzymuje z figurantem sprawy Laby Pawłem, Młocek Rafałem,
Wilk Walentym oraz ks. Trocha Janem. Ponadto utrzymuje
kontakt z Dyrektorem do spraw Administracyjno-Handlowych
Klejnowski Zygmuntem.
Figurant Wilk Walenty urodzony w Bieruniu Starym pow.
Pszczyna, który jest narodowości i obywatelstwa polskiego,
pochodzenia społecznego robotniczego, stan cywilny żonaty,
wykształcenie szkoła powszechna i kurs księgowości, zawód
księgowy, w wojsku służył - kapral rezerwy.
Wymieniony w 1922 r. przyjęty zostaje jako uczeń biurowy do
Magistratu Miasta Bierunia Starego, gdzie w charakterze tym
pracuje do 1929 r. w różnych działach administracyjnych.
Następnie podjął pracę w Przedsiębiorstwie budowlanym Banasia
Józefa, w którym pracował do 1937 r. w międzyczasie w latach
1931-1932pełnił czynną służbę wojskową w 3 Pułku Strzelców
Podhalańskich w Bielsku. w 1937 r. podejmuje pracę w Fabryce
Materiałów Wybuchowych ,,Lignoza" w Bieruniu Str., gdzie
w charakterze pracownika umysłowego pracuje do 1939 r.
w okresie tym należał do L.O.P.P. i L.M.iK. Do reżimu sanacyjno-
faszystowskiego ustosunkowany był przychylnie. W1940 r
ponownie podejmuje pracę w Przedsiębiorstwie Budowlanym
Banasia, gdzie pracuje do 1944 r. w charakterze pracownika
umysłowego.
W latach 1944-1945 skierowany zostaje do pracy w firmie
H. Werber w Merserburgu. Wymieniony podczas pobytu na
terenie Bierunia Starego należał do nielegalnej sanacyjnej
organizacji A.K. Po wyzwoleniu w 1945 i 1946 r. zatrudniony był
na stanowisku kierownika Urzędu Zatrudnienia w Bieruniu
Starym. W1946 r. podejmuje pracę w Wytwórni Chemicznej nr 1,
gdzie pracował do lipca 1953 r. na stanowisku głównego kasjera.
w tym to okresie w ramach oczyszczania Wytwórni z elementu
obcego zostaje zwolniony dyscyplinarnie. Do 1952 r. członek
43
P.Z.P.R., lecz w roku tym jako element obcoklasowy z Partii
zostaje wykluczony. w pracy społeczno-politycznej nie bierze
żadnego udziału. Do obecnej rzeczywistości pozornie
ustosunkowany lojalnie. Zaznaczyć należy, ze dwóch synów
wymienionego kształci się na księży. Kontakt utrzymuje
z figurantem sprawy Laby Pawłem, Młocek Rafałem, Sewerynem
Augustynem, Trocha Janem, które to mają charakter koleżeńsko-
towarzyski. Do kleru ustosunkowany jest przychylnie w całej
rozciągłości popiera jego twierdzenia'"[...]
Sprawa środowiskowa  Przyjaciele"
Założona na osoby uprawiający  wrogą działalność" w postaci
tzw.  szeptanki" i utrzymujący dodatkowo kontakty z zagranicą.
Ujawnione przez Referat Wojskowy osoby zatrudnione
w Wytwórni i utrzymujące kontakt z zagranicą:
[...]  Sowa Kazimierz urodzony w Brześciu nad Bugiem.
Wymieniony przed 1939 r. i w okresie okupacji zatrudniony był
jako pracownik umysłowy.
Jest magistrem i zawód zdobył przed 1939 r. Przed 1939 r.
i w okresie okupacji nie należał do żadnych organizacji
politycznych, obecnie jest członkiem P.Z.P.R.
Wrogiej działalności w stosunku do obecnej rzeczywistości nie
przejawia. Utrzymuje łączność korespondencyjną z dwoma
stryjami przebywającymi w USA.
Konrad Zdzisław urodzony w Supraślu pow. Białystok.
Wymieniony jest synem granatowego policjanta. Przed 1939 r.
i w okresie okupacji nie należał do żadnych partii politycznych,
natomiast po wyzwoleniu był kandydatem do P.Z.P.R., lecz za
zatajenie w ankiecie, że jego ojciec był granatowym policjantem
jako element obcoklasowy został skreślony z listy kandydatów
i jest bezpartyjny. Utrzymuje łączność korespondencyjną z ciotką
przebywającą w Anglii.
44
Biolik Józef urodzony w Świerczyńcu pow. Pszczyna. Wymieniony
przed 1939 r., w okresie okupacji i obecnie nie należy do żadnych
partii politycznych, ani też w życiu społeczno-politycznym nie
bierze żadnego udziału.
Zatrudniony w Wytwórni w charakterze pracownika fizycznego.
Podejrzany przez R. W. o uprawianie szeptanej propagandy.
Utrzymuje łączność korespondencyjną ze swoim bratem Biolik
Janem, który przed 1939 r. był aktywnym członkiem Volksbundu,
a w okresie hitlerowskim posiadał II-gą grupę listy narodowości
niemieckiej, a obecnie znajduje się na terenie Anglii.
Saternus Cecylia urodzona w Bieruniu Starym. Wymieniona nie
należała i nie należy do żadnych partii politycznych. Do obecnej
rzeczywistości ustosunkowana obojętnie, wrogiej działalności nie
przejawia. Zatrudniona w Wytwórni nr 1 jako maszynistka.
Utrzymuje łączność korespondencyjną ze swoim bratem
przebywającym na terenie Anglii. Ponadto od wymienionego
otrzymuje paczki.
Szewczyk Gertruda urodzona w Bieruniu Starym. Wymieniona nie
należała i nie należy do żadnych partii politycznych. Obecnie
w pracy społeczno-politycznej nie bierze żadnego udziału. Do
obecnej rzeczywistości ustosunkowana obojętnie, wrogiej
działalności nie przejawia. Zatrudniona w Wytwórni nr
i w charakterze pracownicy umysłowej. Utrzymuje łączność
korespondencyjną ze swym mężem Szewczyk Janem
przebywającym w Niemczech Zachodnich w strefie okupacyjnej
Anglii. Ponadto od wymienionego otrzymuje paczki"[...]
45
Posiadanie przez UB powyższych informacji było
możliwe dzięki informatorom zatrudnionym na poczcie
w Bieruniu Starym.
Sprawa środowiskowa  Schadzka"
Założona na byłych członków AK mieszkających na
terenie graniczącym z Wytwórnią nr 1. Grupę rozpracowywał
informator ps.  Józef-13". Donosił, iż jeden z figurantów sprawy
przechowywał karabin. w toku dalszych czynności operacyjnych
 Józef-13" miał ustalić, w jakim celu ukrywano karabin.
Na przestrzeni 1952 r. w Wytwórni odnotowano 5 poważnych
wypadków przy pracy, w których niestety były ofiary w ludziach -
wszystkie oczywiście zaistniały w wyniku  wrogiej działalności":
- 11 07 1952 r. przy strącaniu trójnitrorezercynianiu ołowiu
podczas ostatecznego przemywania trzeciej porcji powyższego
asortymentu względnie w momencie rozpoczęcia zdejmowania
porcji z filtra nastąpił wybuch. Zginęło dwóch pracowników.
Straty wyniosły 34 tys. 614 zł,
- 23 08 1952 r. przy granulacji azytku ołowiu podczas kończenia
partii nastąpił wybuch. Straty wyniosły 17 tys. 049 zł,
- na oddziale azytku w sitowni dwa wybuchy. Straty na łączna
sumę 14 tys. 762 zł,
- 23 12 1952 r. podczas denitracji nastąpił wybuch niszcząc
urządzenia na sumę 229 tys. 784 zł oraz przerwę w produkcji na
okres 14-tu dni. Wszczęte niemal natychmiast po zdarzeniu
śledztwo zakończyło się  procesem pokazowym" przed
Wojskowym Sądem Rejonowym (WSR) w Katowicach na sesji
wyjazdowej w Bieruniu Starym.
46
Raport z przebiegu rozprawy sądowej w Bieruniu Starym
z lutego 1953 r.
Katowice dnia 12 02 1953r.
Do zastępcy szefa W.U.B.P. w miejscu
p. płk Berkowskiego
Raport o przebiegu rozprawy sądowej w Bieruniu Starym w dn. 9
02 1953 r. w świetlicy Wytwórni Chemicznej Nr 1 w Bieruniu St.
pow. Pszczyna, przed WSR w Katowicach na sesji wyjazdowej
odbyła się rozprawa sądowa przeciwko: Mądremu Pawłowi,
Liszce Aleksandrowi, Makoszowi Antoniemu oskarżonym
o spowodowanie powszechnego niebezpieczeństwa dla życia
i mienia. Składowi sędziowskiemu przewodniczył ppłk Wilf
oskarżał mjr. Obuchowicz, bronili adwokaci z urzędu. Na
rozprawie byli obecni jako obserwatorzy przedstawiciele
Naczelnej Prokuratury Wojskowej oraz z KWPZPR
w Katowicach. Wyrokiem Sądu zostali skazani Liszka Aleksander
na 3 lata więzienia, Mądry Paweł na 2 lata wiezienia, Makosz
Antoni na jeden rok więzienia.
Rozprawa rozpoczęła się o 9.00. Na rozprawę delegowano
przedstawicieli z różnych Wytwórni Chemicznych. Liszka
Aleksander i Mądry Paweł przyznali się do czynów i winy,
natomiast Makosz Antoni przyznał się tylko do czynów
popełnionych rzekomo nieświadomie, nie poczuwajcie się jednak
do winy.
Przemówienie prokuratora trwało do godziny czasu i w znacznej
mierze przypominało referat polityczny o sytuacji
międzynarodowej. Na zakończenie prokurator podkreślając
znaczenie produkcji dynamitu dla naszego górnictwa nadmienił,
ze oskarżeni przez spowodowanie eksplozji i przerwy w produkcji
przyczynili się do trudności w niewykonaniu planów w górnictwie.
Obrońcy w swych przemówieniach podkreślali dobrą opinię
oskarżonych w zakładzie pracy, ich długoletnią pracę bez awarii
i żądali najłagodniejszego wymiaru kary. Zainteresowanie
publiczności procesem było duże. Za wyjątkiem rodziny, krewnych
47
i bliższych znajomych, współczucia dla oskarżonych nie dało się
zauważyć. Operatywnie ustalono nawet, że publiczność wy-
powiadała się, iż za niedbalstwo w takiej pracy powinni być
surowo ukarani. Mając na uwadze, że sprawę rozpatruje Sąd
Wojskowy oraz niezbite udowodnienie winy oskarżonych,
publiczność początkowo przewidywała kary od 10 do 15 lat
więzienia. Po ogłoszeniu wyroku zanotowano wypowiedzi, że Sąd
nie kieruje się chęcią surowego ukarania oskarżonych, ale
nauką i ostrzeżeniem robotników przed lekceważeniem swych
obowiązków i niedbalstwem, [podkr A. C.J Proces zakończył się
przed 1 w nocy.
Sporządził oficer śledczy W.U.B.P. w Katowicach Kieres Jan
y
ródło: AIPN
W latach 1949-1952 Referat Wojskowy przyczynił się do
postawienia przed Sądem Powiatowym w Pszczynie i skazania na
kary więzienia 6 osób (kradzież materiału wybuchowego),
natomiast przed WSR w Katowicach stanęło 5 osób, w tym dwóch
strażników (kradzież materiału wybuchowego).
Część druga
SPRAWA OBIEKTOWA  ORGANIZACJA" ZAA
OŻONA
NA BYA
YCH CZA
ONKÓW BIERUC
SKIEJ ARMII
KRAJOWEJ
Bezpośrednią przyczyną założenia sprawy obiektowej
 Organizacja" było doniesienie informatora  Józef-13" o grupie
byłych członków AK i żołnierzy gen. Andersa, którzy: [...]  pod
płaszczykiem gry w karty schodzą się u ob. Kocurka Antoniego
i omawiają różne tematy polityczne "[...]. Zdaniem informatora
w czasie spotkań obowiązywały takie same zasady konspiracji jak
podczas okupacji.  Józef-13" nie miał co do tego żadnych
48
wątpliwości, gdyż w czasie wojny będąc członkiem AK podlegał
bezpośrednio Antoniemu Kocurkowi. W związku z powyższym
zachodziło podejrzenie, iż wymieniona grupa: [...]  może
z powrotem prowadzić działalność tym bardziej, że część
figurantów zatrudnionych jest na OS [obiekcie specjalnym], gdzie
mogą przekazywać wiadomości z terenu zakładu pracy, jak
również mogą dostarczać materiał wybuchowy "[...]
Wykaz członków AK z terenu Bierunia Starego
Lp Nazwisko Data urodzenia Zawód Zajmowane
i imię stanowisko
1 Laby Paweł 18.10.1902 laborant mistrz
oddziałowy
2 Kucz Alojzy 22.05.1907 robotnik wartownik
3 Pawełczyk 29.09.1922 tokarz tokarz
Bernard
4 Seweryn 17.04.1897 stolarz mistrz
Augustyn
5 Wilk Walenty 8.02.1908 urzędnik kasjer
6 Sajdok Bartłomiej 18.08.1905 robotnik mistrz
7 Kostyra Tadeusz 3.05.1923 technik Technik
8 Lubecki 17.01.1913 murarz murarz
Franciszek
9 Kostyra Walenty 6.02.1913 robotnik portier
10 Niesyto Wilhelm 7.04.1902 murarz portier
11 Gibas Franciszek 19.10.1893 robotnik woz
nica
12 Niemiec Alojzy 28.01.1920 kupiec robotnik
13 Błaszczyk Paweł 29.10.1897 murarz portier
14 Pawełczyk 15.12.1925 robotnik wartownik
Ryszard
15 Grabowski Jan 10.10.1908 ślusarz ślusarz
16 Kocurek Józef 10.02.1930 ślusarz wartownik
17 Knopek Walenty 11.02.1915 brak danych robotnik
49
18 Moczek Rufin 29.09.1901 brak danych robotnik
19 Noras Paweł 5.01.1911 brak danych robotnik
20 Nyga Walenty 11.02.1907 brak danych murarz
21 Kost Stanisław 21.04.1912 brak danych kop.  Piast"
22 Banot Franciszek 15.09.1910 nauczyciel brak danych
23 Knopek Marian 8.11.1886 robotnik kop.  Wesoła"
24 Góralczyk 10.01.1899 murarz brak danych
Franciszek
25 Kocurek Antoni 13.06.1895 brak danych brak danych
26 Macierzyńska 1.12.1903 brak danych brak danych
Janina
27 Załachowski 11.05.1907 brak danych były dyrektor
Wiktor
28 Początek Walenty 7.02.1899 brak danych poczta
Bieruń Str.
29 Reguła Wincenty 14.07.1890 brak danych Poczta Bieruń Str.
30 Knopek 12.07.1922 brak danych brak danych
Kazimierz
31 Banot Helena 16.01.1913 brak danych brak danych
32 Kaczmarczyk brak danych brak danych kop.  Piast"
Sylwester
33 Chybiorz Rufin 21.11.1910 brak danych kop.  Piast"
34 Kulski Wincenty 3.07.1910 brak danych brak danych
35 Bożek Józef 1.01.1903 brak danych urząd
zatrudnienia
36 Kostyra 9.01.1912 tapicer brak danych
Franciszek
37 Błaszczyk Jan 18.12.1904 brak danych spółka wodna
38 Figiel Augustyn 24.09.1910 brak danych magistrat
39 Latocha Paweł 27.06.1900 stolarz magistrat
40 Kula Ludwik 1.08.1913 robotnik kop.  Piast"
41 Piprek Rudolf 26.01.1899 brak danych własny sklep
50
42 Grabowski Jan 1.07.1897 brak danych brak danych
43 Gretka Alojzy 29.04.1907 rolnik własne
gospodarstwo
Z Bierunia Nowego:
1. Kaleta Stefan 16.11.1906 brak danych Wójt gminy
Bojszowy
2. Klis Henryk 25.06.1918 ślusarz brak danych
3. Grzywa Teofil 26.04.1900 brak danych naczel. poczty
w Bieruniu
Nowym
Z Bojszów:
1. Jęczmyk Józef 11.02.1912 brak danych Wytwórnia nr 1
2. Michnol Alojzy 16.11.1808 brak danych brak danych
y
ródło: A1PN
51
Oczywiście rozpracowaniem środowiskowym nie objęto
wszystkich członków bieruńskiej AK.
Na liście znalazły się tylko osoby, które znały strukturę
organizacyjną AK z czasów okupacji, były nieprzychylnie
ustosunkowane do nowej rzeczywistości oraz pracowały
w Wytwórni nr 1. Na tej podstawie sporządzono listę szesnastu
 najbardziej niebezpiecznych" byłych AK-owców: Paweł Laby,
Alojzy Kucz, Augustyn Seweryn, Bernard Pawelczyk, Wa-
lenty Wilk, Franciszek Gibas, Rafał Młocek, Jan Grabowski,
Wilhelm Niesyto, Ryszard Pawelczyk, Barlomiej Sajdok,
Walenty Kostyra, Tadeusz Kostyra, Józef Jęczmyk, Paweł
Błaszczyk, Alojzy Michnol.
Wymienieni z wyjątkiem Pawła Błaszczyka i Alojzego
Michnola ujawnili się w 1947 r. przed Komisją PUBP
w Pszczynie. Paweł Błaszczyk ujawnił się w 1947 r. przed
Komisją PUBP w Bieruniu Starym, natomiast Alojzy Michnol do
marca 1952 r. nie ujawnił przed Komisją PUBP swej
przynależności do AK.
Poniżej przykład oświadczenia o przynależności do  nielegalnej
organizacji AK złożonego przed Komisją PUBP w Pszczynie
przez Pawła Labego.
L. p. 268/47/WSD
Wzór nr 1 Miejsce na fotografię
OŚWIADCZENIE
Ja niżej podpisany
1. Nazwisko, imię i imię ojca....Laby Paweł syn
Jana....................................
2. Korzystałem z nazwisk.........nie
korzystałem..............................................
3. Urodziłem się....18 X 1911 r. w Bieruniu
Starym.......................................
podać miejsce i datę
52
4. Posiadam wykształcenie......8 klas szkoły powszechnej i 2 lata
szkoły
chemicznej........................................................................................
........
5. Posiadam
zawód........Laborant............................................................
6. Posiadam rodzinę złożoną z........żonaty, dwoje
dzieci..........................
dokładnie wyliczyć
7. Mieszkam........Bieruń Stary. ul.
Piaskowa..........................................
dokładny adres
8. Udaję się na stały pobyt.........Bieruń Stary ul.
Piaskowa....................
dokładny adres lub miejscowość
9. Pracuję......Fabryka
 Lignoza"...........................................................
wymienić dokładnie gdzie i w jakim charakterze
10. Zarejestrowany w R.K. U........23 X 1945 r.
w Pszczynie.....................
gdzie, stosunek do służby wojskowej
nie służył.
stopień wojskowy
łl. Należę do partii (stronnictwa)
PPS Bieruń Stary.
jakiej i gdzie
12. Należałem do nielegalnej organizacji........AK.
wymienić jakiej, kryptonim
Bieruń Stary...........................................
obszar, obwód, placówka
13. Pełniłem funkcję.
członek........................
wymienić jakie funkcje
14. Używałem pseudonimów.
.....nie używał.
53
15. Posiadałem broń, radioaparat ...nie
nadawczy i.t.p. posiadał.................
wymienić jakie
kaliber, numer
y
ródło: AIPN
Nowych informacji dotyczących działalności bieruńskiej
AK w okresie okupacji, a przede wszystkim okoliczności
rozbicia jej przez Gestapo dostarczyło zeznanie jednego z byłych
członków AK Rafała Młocka, przesłuchiwanego w charakterze
podejrzanego 13 sierpnia 1953 r. w siedzibie WUBP
w Katowicach. Przesłuchiwał go oficer śledczy st. sierżant
Rudolf Kuma, etatowy pracownik Referatu Wojskowego
Wytwórni Chemicznej nr 1.
Rafał Młocek, który wstąpił do organizacji w 1940 r. zeznał
m.in., iż organizatorem grupy AK w Bieruniu Starym był
Roman Hycz. Funkcji dowódcy nie sprawował jednak długo,
ponieważ został powołany do Wehrmachtu i zginął. Dowództwo
objął Franciszek Kostyra a jego zastępcą został Alojzy Kucz.
Z innych członków AK Młocek wymienił jeszcze: Józefa
Różoka (w wykazie nie został ujęty), Walentego Kostyrę, Pawła
Kostyrę, Pawła Błaszczyka, Wilhelma Niesyte, Bernarda
Pawełczyka, Ryszarda Pawełczyka, Walentego Początka,
Walentego Figiela, Wiktora Załachowskiego, Walentego Wilka,
Bartłomieja Sajdoka, ks. Jana Trochę i Tadeusza Kostyrę
(mieszkał w Lędzinach).
Drugą grupą dowodził Palica (w wykazie nie został ujęty). W jej
skład wchodzili m.in. Rafał Młocek i Paweł Laby (inni
członkowie nie zostali wymienieni). Pozostałą część
przesłuchania warto zacytować:
[...]  Pyt.: z jakiego z
ródła członkowie tej [AK] organizacji
otrzymywali nastawienie, jakie te nastawienia były w ogóle i jak
54
je wykonywali poszczególni członkowie oraz kierownictwo tej
grupy?
Odp.: z tego, co jest mi wiadomo, kierownictwo tych grup
otrzymywało rozkazy z nastawieniami z Pszczyny od
Komendanta Powiatowego, lecz kto był tym komendantem nie
jest mi wiadomo. Jakiej treści były to rozkazy też mi nie
wiadomo, bom ich nie czytał. Znany jest mi tylko jeden rozkaz
z 1943 roku czytany przez dowódcą naszej grupy Policę., przy
którym obecny byłem ja i Laby Paweł.
Rozkaz ten mówił m. in. o otrzymaniu broni i marszu do Oświę-
cimia w celu wypuszczenia więz
niów z obozu. Ponadto
w rozkazie tym było mówione, że pomoc do walki otrzymamy
z Krakowa. Po odczytaniu tego rozkazu dowódca Palica mówił
nam, że jednak trzeba się organizować, gdy przyjdzie broń żeby
można ruszyć do walki i rozbić obóz. Po takiej pogadance
członkowie czynili starania w kierunku organizowania większej
grupy, lecz niestety na terenie Bierunia Starego mało było takich
ludzi żeby można było ich przyjąć. Ja sam do organizacji tej
nikogo nie zwerbowałem.
Pyt.: Jaką działalność w tej grupie przejawiał Kostyra
Franciszek, Laby Paweł, dr Załachowski i ks. Trocha Jan?
Odp.: Wymieniony Kostyra przykładał jedynie wagę do tego aby
jak najwięcej zorganizować członków, natomiast nie dawał
figurantom swojej grupy żadnych nastawień do walki
z okupantem. Co do Labego Pawła to jest mi wiadome z jego
opowiadania, że naboje do broni krótkiej jakie znajdowały się
na terenie Wytwórni nr 1 w Bieruniu Starym wyniósł częściowo
do dowódcy grupy Policy i do dowódcy drugiej grupy Kostyry
Franciszka. Laby mówił mi o tym w 1943 r. u mnie w domu. Co
do dr Załachowskiego to mogę tyle powiedzieć, że pewnego razu
przedstawił mi go Laby Paweł mówiąc, że jest to kolega ks.
Macierzyńskiego. Co do ks. Trochy Jana to jest mi tylko tyle
wiadomo o jego działalności, że stawiał sobie za zadanie
organizowanie pieniędzy i wspomaganie biednych. Poza tym
55
o działalności wymienionego Trochy Jana nie jest mi do chwili
obecnej nic więcej wiadomo.
Pyt.: Co złożyło się na to, że grupa ta została przez gestapo
zlikwidowana, oraz wymienić personalnie kto był aresztowany
razem z wami, a kto został aresztowany w dalszym etapie?
Odp.: Co do aresztowania grupy AK na terenie Bierunia Starego
to jest mi wiadomo co następuje: Bogacki z Urbanowie i Zaręba
z Bojszów ukrywali się przed Gestapo, gdyż chciano ich
aresztować. Wymienieni udali się do Jankowie koło Pszczyny
gdzie zapoznali się z Gębołysiem, u którego poznali
Grzechników, pochodzących z Jankowie. Po tym zapoznaniu
wkradł się do nich niejaki Figałuszka (gestapowiec), w jaki
sposób lub za czyim pośrednictwem nie jest mi wiadomo. Po
wdarciu się do tej grupy Figałuszka zaczął organizować różne
napady m.in. w [urzędzie] gminie w Bojszowach Nowych
zabrali kartki żywnościowe. Następnie udali się do Urbanowie.
Dowiedziawszy się, że niejaki Skrabaka z Urbanowie jest st.
sierżantem z wojska udali się do niego, przedstawiając się, iż są
oficerami Wojska Polskiego. Namawiali go, aby za dostarczone
pieniądze pomagał rodzinom tych, którzy przebywali w obozach,
lecz on na to nie chciał się zgodzić mówiąc, że nie ma nic do
czynienia z polityką. Po odmowie gestapo aresztowało
Bogackiego, Zarębę, Grzechników i Skrabakę. Podczas
aresztowania mówiono im, że jadą w góry do szkoły oficerskiej,
a naprawdę osadzono ich w Oświęcimiu. Po paru dniach
Figałuszka, ps.  Zygmunt" ponownie przyjechał do Urbanowie
by spotkać się z Hermanem. Powiedział mu, że jest
komendantem powiatowym i przysłano go do  Wujka " (Polica).
o tym gdzie znajduje się  Wujek" wiedział Mańda ze
Swierczyńca i do niego właśnie poszli  Zygmunt" i Herman.
Początkowo Mańda nic nie chciał powiedzieć na temat  Wujka
", dopiero po zapewnieniach Hermana, że nieznajomy to
komendant powiatowy por.  Zygmunt" Mańda wskazał miejsce
pobytu ,, Wujka", który przebywał w szpitalu w Tychach.
56
Ze szpitala zabrało ,,Wujka gestapo, mówiąc mu, że musi ucie-
kać, ponieważ ściga go gestapo.  Wujek" nie wiedząc, że jest już
w rękach gestapo, na pytanie czy zna jeszcze Polaków, których
należałoby ostrzec powiedział, że w Bieruniu Starym są takie
osoby i wymienił nazwiska Kostyry Franciszka, ks.
Macierzyńskiego i Labego Pawła. Wszystkich łącznie ze mną
wywieziono do Oświęcimia. Po tygodniu aresztowany został dr
Załachowski, trafił do obozu w Mysłowicach. Przebywał tam
trzy miesiące i został wypuszczony na wolność.
Pyt.: Jaki udział w tej likwidacji był dr Zalachowskiego, a jaki
był Figałuszki?
Odp.: Jaki mógł być udział dr Zalachowskiego w aresztowaniu
tej grupy nie jest mi wiadomo, wiem tylko jak mi inni mówili
w obozie, że byli konfrontowani z dr Zalachowskim. Kto mi to
mówił tego już sobie nie przypominam. Co zaś do Figaluszki to
mogę stwierdzić, że tylko i wyłącznie on przyczynił się do
aresztowania wszystkich. Gdzie obecnie może przebywać
wymieniony Figa/uszka tego mi nie wiadomo, ja sam zaraz po
wyzwoleniu dopytywałem się o niego, lecz niczego się nie
dowiedziałem.
Pyt: Jaką obecnie działalność przejawiają byli członkowie grupy
AK, którzy zatrudnieni są na terenie Wytwórni?
Odp.: Co do obecnej działalności byłych członków organizacji
AK na terenie Wytwórni, to nie mogę stwierdzić, by któryś z nich
chciał działać na szkodę państwa, gdyż tego nie zauważyłem
"[...]
Do grupy aresztowanych wymienionych przez Rafała
Młocka należy jeszcze zaliczyć rolnika Sylwestra Gawlika (w
wykazie nie został ujęty). Rozbicie trzonu bieruńskiej AK miało
miejsce w styczniu 1944 r. Stosunkowo niewielka liczba ujętych
członków AK może świadczyć o dobrze zorganizowanej siatce
konspiracyjnej, co, jak na warunki bieruńskie, nie było przecież
takie proste.
57
Należy pamiętać o tym, iż, w małych społecznościach
lokalnych prawie wszyscy się znają i wszelkie informacje
rozprzestrzeniają się bardzo szybko.
Nie ma wątpliwości, że niejaki Figałuszka (nazwisko
najprawdopodobniej nieprawdziwe) to konfident gestapo,
któremu zaufano i dopuszczono do wszystkich tajemnic
organizacji. Niestety w materiałach UB dotyczących roz-
pracowania byłych AK-owców z Bierunia Starego nie ma żadnej
wzmianki na temat ewentualnych prób identyfikacji konfidenta.
Powyższe aresztowania, a zwłaszcza ujęcie ks.
Macierzyńskiego, wstrząsnęły mieszkańcami Bierunia Starego.
Na szczęście śledztwo prowadzone przez gestapo nie wykazało
związków z AK ks. Jana Trochy, który godnie zastąpił ks.
Macierzyńskiego, a w okresie ,,nowego zniewolenia" w dalszym
ciągu podtrzymywał wiernych na duchu, za co, jako jeden
z pierwszych, znalazł się na liście  wrogiego elementu .
Jego kontakty z pracownikami Wytwórni nr 1, w dodatku
z byłymi członkami AK, stanowiły dla UB wystarczający powód
do nieustannej inwigilacji. W charakterystyce ks. Trochy
sporządzonej przez szefa PUBP w Pszczynie, por. Sobkowiaka
czytamy:
[...]  Figurant Trocha Jan, ur 23 09 1907 r. w Tarnowskich
Górach, który jest narodowości i obywatelstwa polskiego,
pochodzenie społeczne inteligencja, zawód wykonywany ksiądz
rzym. kat., w wojsku nie służył, bezpartyjny. Zamieszkały
w Bieruniu Starym na probostwie pow. Pszczyna. Wymieniony
figurant przed 1939 rokiem a dokładnie do 1931 roku uczęszczał
na studia. Następnie do 1939 roku był wikariuszem na terenie
Chorzowa i m.i. uczył dzieci w szkole religii, w okresie tym był
przychylnie ustosunkowany do mniejszości niemieckich. We
wrześniu 1939 roku przybył na teren Bierunia Starego
i zamieszkał na plebani, gdzie zamieszkuje do chwili obecnej. Do
okupanta w okresie okupacji był przychylnie ustosunkowany
i m.in. w okresie tym podpisał odezwę do chrześcijan, aby
58
współpracowali z okupantem, tzn. z władzami niemieckimi jak
administracyjnymi tak wojskowymi -odezwa ta kończyła się
słowami,, wtedy i w naszym ukochanym kraju rodzinnym
przyświeci słońce szczęśliwej przyszłości". Wymieniony podpisał
listę narodowości niemieckiej i otrzymał 3-cią grupę. Ponadto
wymieniony od 1940 do 1944 był członkiem nielegalnej
organizacji A.K. na terenie Bierunia Starego, z której to ujawnił
się dopiero w 1947 roku.
Po wyzwoleniu w dalszym ciągu jest w parafii w Bieruniu
Starym i do obecnej rzeczywistości, przemian społecznych
i Związku Radzieckiego ustosunkowany jest wrogo, o czym
świadczą niżej wymieniony fakty, godzące w nasze Władze
Państwowe, hamujące nasz ustrój gospodarczy, którymi są listy
pasterskie, który wymieniony odczytuje na kazaniach i nad nimi,
komentuje, jak np. list pasterski przed wyborami do Sejmu
Ustawodawczego odczytywał i nad nim komentował
następującymi słowami  katolicy mają głosować na posłów
katolickich, gdyż państwa demokratyczne [demokracji-ludowej]
sprzeciwiają się dążeniom kościoła". Zaznaczyć należy, że
wymieniony jest również poglądów rewizjonistycznych i jest za
tymi, co mówią, że Ziemie Odzyskane nie powinny należeć do
Polski i w sprawie tej w całej rozciągłości popiera list pasterski
napisany w tym kierunku. w pracy społeczno-politycznej nie
bierze żadnego udziału ani też zagadnieniem tym w ogóle się nie
interesuje. Wymieniony figurant żywo zainteresowany jest Wy-
twórnią nr 1 jak również posiada duże wpływy na pracowników
Wytwórni, co uwidacznia się chociażby w tym, że na każdym
oddziale Wytwórni jest naroz-wieszana cala masa obrazków
kościelnych "[...]
Wnikliwa analiza przede wszystkim urzędowej
korespondencji ks. Trochy z władzami niemieckimi zaprzecza
zarzutom UB o rzekomej współpracy z hitlerowcami.
o politycznej opinii, jaką Niemcy wystawili ks. Trosze Sob-
59
kowiak nie wspomina. Zresztą w okresie bezpardonowej walki
komunistów z Kościołem katolickim na  inną" charakterystykę
ks. Trocha nie mógł liczyć.
W czasie okupacji ks. Trocha administrował domem starców
w Bieruniu Starym i w związku z tym niemiecki związek
charytatywny zaproponował jego osobę na zarządcę. Ponieważ
przed objęciem parafii w Bieruniu Starym pracował jako
katecheta w Miejskim Instytucie Kształcenia Handlowego w
Chorzowie, opinię - w grudniu 1940 r. - wydal kierownik
chorzowskiej placówki NSDAP:
Pismo kierownika placówki chorzowskiej NSDAP z grudnia
1940 r. do kierownika Urzędu Opieki Społecznej w Pszczynie
odrzucające kandydaturę ks. Trochy na stanowisko zarządcy
związku charytatywnego w Bieruniu Starym:
13 grudzień 1940
Personel
IV742 /l/U/Lo.40/17963 Z/wl 0301/6
Do
Kierownika Urzędu Powiatowego NSV. - Urząd Opieki
Społecznej -Pszczyna
Dotyczy: Plebana Jana Trochy Bieruń Stary ul. Krakowska 2,
wcześniej: Chorzów.
Na podstawie pańskiej interpelacji z dnia 13 kwietnia 1940 r.
poprosiliśmy kierownictwo powiatu w Chorzowie o zajęcie
stanowiska w sprawie plebana Trochy.
Kierownictwo zarządu powiatu oznajmia, iż pleban Trocha jest
uważany za Polaka i przez Niemców był odrzucony. Ojciec jego
był polskim dyrektorem poczty i działał w Polskim Komisariacie
Plebiscytowym, którego siedziba mieściła się w hotelu ,,Lomnitz
" w Bytomiu. Działania wrogie wobec Niemców nie zostały
stwierdzone, jednak stosunek do Niemców określam jako
nieprzychylny. Biorąc powyższe pod uwagę, uważamy, że
kandydatura plebana Trochy na stanowisko Zarządcy związku
60
charytatywnego jest nieodpowiednia.
Kierownik personalny urzędu powiatowego, (bez podpisu)
y
ródło: AIPN
Ze swojej działalności w AK ks. Trocha  rozliczył się
w 1947 r. Wprawdzie amnestię dla podziemia
niepodległościowego ogłoszono już w sierpniu 1945 r. jednak
wkrótce po ogłoszeniu amnestii wzmogła się fala represji za-
równo wobec osób ujawniających się, jak i pozostających
w podziemiu. Protokół z przesłuchania ks. Trochy sporządzono
14 kwietnia 1947 r. w PUBP w Pszczynie:
,, w dniu 14 04 1947 r. ujawnił, że w okresie od wiosny 1940 r. do
stycznia 1944 r. współpracował z organizacją AK na terenie
Bierunia Starego i okolicy, udzielając pomocy duszpasterskiej
oraz pieniądze, żywność i odzież. Sam podaje, że współpracował
w następujący sposób: oddawałem pieniądze, kartki
żywnościowe i odzież ".
Przesłuchanie zakończyło się podpisaniem specjalnego
oświadczenia: ,, Oświadczam, że dobrowolnie zaniechałem swej
przestępczej działalności".
Od 1953 r. księży dodatkowo zmuszono do składania
specjalnego ślubowania: ,, Ślubuję uroczyście wierność Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej i Jej Rządowi. Przyrzekam, że uczynię
wszystko dla rozwoju PRL oraz dla umocnienia Jej siły
i bezpieczeństwa. Zgodnie ze swym obywatelskim obowiązkiem
w swej działalności duszpasterskiej będę nawoływał wiernych do
poszanowania prawa i władzy państwowej, do wzmożonej pracy
nad odbudową gospodarki narodowej. Przyrzekam, że nie
podejmę niczego, co mogłoby być sprzeczne z interesami PRL
lub godzić w bezpieczeństwo i całość Jej granic ".
61
ZAKOC
CZENIE
Polska z jej systemem politycznym po 1945 r.
w porównaniu z hitlerowską okupacją wielu mieszkańcom
dawała minimum stabilizacji życiowej. Prześladowania dotykały
w głównej mierze działaczy niepodległościowych i osób głośno
wyrażających swe niezadowolenie z otaczającej rzeczywistości.
Nowej władzy nie wystarczały jednak  dowody lojalności"
okazywane przez społeczeństwo -  nowa władza" musiała
o swych obywatelach wiedzieć wszystko. w pierwszej połowie
lat 50. MBP kontrolowało wszystkie sfery życia publicznego,
tworząc rozległą sieć agentury. w roku 1954 w rejestrze
 elementu przestępczego i podejrzanego" znalazło się 6 min
osób (ok. 1/3 dorosłej ludności).
Biorąc pod uwagę zatrudnionych w Wytwórni Nr 1 w Bieruniu
Starym, Urząd Bezpieczeństwa wytypował ponad stu
pracowników, mogących z powodu  niepewnych przekonań
politycznych" dopuścić się  wrogiej działalności'. Jeśli
doliczymy do tego najbliższą rodzinę, krewnych a także znajo-
mych, z którymi  podejrzani" się kontaktowali to wówczas
będziemy mogli sobie wyobrazić rzeczywisty zakres
oddziaływania aparatu bezpieczeństwa na lokalną społeczność,
związany nie tylko z osobami zatrudnionymi w Wytwórni ale
także z terenu Bierunia Starego.
Przy okazji przygotowań Bierunia Nowego na przyjęcie gen. de
Gaullea, w 1968 r. w wykazie osób  podejrzanych"
sporządzonym przez SB nie znalazło się ani jedno nazwisko
spośród rozpracowywanych w latach pięćdziesiątych
 figurantów" z terenu Bierunia Starego. Jedynie uaktywniono ze
 starej" sieci agenturalnej byłego t.w. ps.  Bagnet".
62
BIBLIOGRAFIA
1. Materiały archiwalne
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach, zespoły:
- Wytwórnia Nr 1 1947-1964 sygn. IPN ka 07/146,
- Ks. Trocha Jan sygn. IPN ka 04/1780,
- Sprawa Obiektowa  Organizacja" sygn. IPN ka 02/993,
- Wizyta de Gaulle'a w woj. katowickim sygn. IPN ka 030/40.
Archiwum Państwowe w Katowicach, zespół: Urząd Wojewódzki
w Katowicach, Wydział ds. Wyznań, Spis zdawczo-odbiorczy akt
nr 1/18, Akta parafii św. Bartłomieja w Bieruniu Starym.
2. Wykorzystane opracowania
Lysko A.: Bojszowy w XX wieku. Bojszowy 2002.
Kaczmarek R.: Kiedy wojna była codziennością. Bieruń 1995.
Popiołek K.: Śląskie dzieje. Warszawa-Kraków 1976.
Rogalski T: Od Lignozy do dzisiejszego Ergu. B.m.w., b.r.w.
Represje wobec duchowieństwa górnośląskiego w latach 1939-
1956 w dokumentach. Red. K. Banaś, A. Dziurok. Seria
 Dokumenty : t. 8. Katowice 2003.
Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej 2005, nr 3.
63
Artur Caban - urodził się 23 grudnia 1967 r. w Tychach.
Mieszka w Bieruniu Starym. Ukończył studia historyczne na
Uniwersytecie Śląskim w Katowicach. Nauczyciel historii
Gminnego Gimnazjum w Bojszowach, interesuje się historią
Górnego Śląska, a w szczególności oporem mieszkańców
Ziemi Pszczyńskiej wobec totalitaryzmów: nazistowskiego
i komunistycznego w latach 1939-1956.
64