SDC11014

KONWERSATORIUM X

§ 24. Imiesłowy bierne (participia passivi)

a. Participium praes en łis passivi

Imiesłów czasu teraźniejszego strony biernej był tworzony od tematu praes. przez dodanie sufiksów z elementem -m- wraz z odpowiednimi końcówkami rodzajowymi, jak następuje: -ma, -mu, -mo. Trzeba od razu dodać, że imiesłów ten, podobnie jak imiesłów bierny czasu przeszłego (por. dalej), mógł być utworzony tylko od tzw. czasowników przechodnich (tranzytywnych), tj. od takich, które łączyły się z dopełnieniem bliższym, najczęściej biernikowym. Takich czasowników było bardzo wiele w języku scs., podobnie jak to jest do dziś we wszystkich językach słowiańskich.

Scs. i ps. part. praes. pass. wykazuje wyraźne podobieństwa do przymiotnika i odmienia się jak przymiotnik, tj. według wzoru rzeczownikowego deki. I twardej (r.m. i n.) i deki. III twardej (r.ż.) łub według wzoru złożonego (zaimkowego), np.: N sg. m. ncsomi lub rusomaja (nesomyja), G ag. m. nesoma lub nesomajego (ne-lomaago, netomago): N sg. f. nesoma lub ntsomaja, G sg. nesomy lub nesomyja; N sg. n. netomo lub nesomoje, G sg. jak m. itd.

Imiesłów ten mógł pełnić funkcję przydawki lub funkcję orzecznika w konstrukcji biernej zdania, np. stado pasomo 'stado pasione (pasące się)’, slovo glagolajemoje 'słowo powiedziane (wygłoszone)’, ovi sipasajemi sgh, a druzii osąidajemi 'jedni są (bywają, zostają) zbawieni, a drudzy (inni) osądzeni (potępieni)’ itp.

Scs. imiesłów bierny czasu teraźniejszego oddajemy w języku,polskim najczęściej przez imiesłów bierny czasu przeszłego (tzw. imiesłów przymiotnikowy), co widać w podanych wyżej przykładach. Języki słowiańskie w ogromnej większości nie mają kategorii tego imiesłowu. Można tu tylko wskazać na pewne ślady po imiesłowie tego typu, np. polskie przymiotniki zakończone na -my, -ma, -me, zresztą nieliczne, por. rzekomy, łakomy, widomy, niewidomy — nieraz z funkcją sekundarną rzeczownika, por. scs. imiesłowy rękoma obok rekomaja (-yja), łakoma obok łakomaja (-yja), vidi mb lub fidoma obok fidimaja lub vidomaja (-yja) itp. W języku rosyjskim jest jeszcze żywa kategoria imiesłowu przymiotnikowego biernego na -emyj, -imyj, np. poka-jemyj, lubi myj itp.

b. Partjcipium prsstsritl (perfacti) passiyi

Imiesłów ten mógł być utworzony od czasowników przechodnich za pomocą sufiksów z elementem -n- lub dodawanych zasadniczo do tematu inf., rzadziej do tematu praes. Wyróżnić tu trzeba trzy podtypy, przy czym dwa pierwsze zawierają element -n-, a trzeci — element -t-\ 1) -na, -na, -no; 2) -ena, -ena, -eno; 3) -ta, -ta, -to. Omówimy je tu kolejno bliżej.

1)    Buf. -na, -na, -no dochodzi do tematu inf. na -a- lub -i-, np. barana, -na, -no, znana, -na, -no, ińdtna, -na, -no itp.

2)    Punktem wyjścia wyodrębnienia się suf. -ena, -ena, -eno były formy utworzone

od tematu praes. koniug. I, np. nesem, nesena, neseno, retem, relena, reteno (tu zmiana k w i przed e, patat. I) itp. U czasowników koniug. II suf. -em dochodzi do rdzenia po odrzuceniu suf. tematowego -no-, -rut-, np. drńiem, -ena, -eno (g > i przed e). Podobnie -em łączy się z tematem rdzennym czasownika koniug. V jaiti: jadem, -ena, -eno. Z tym sufiksem tworzyły part. praet. pass. czasowniki koniug. IV o temacie -i-, zarówno w praes., jak i inf., np. -/yalem, -ena, -eno < *yjoalient itd. (i pochodzi z tematycznego -i-), roidem, -ena, -eno ^ *rodiem itd. (id < di), lublem, -ena, -eno < *tubiem itd. (bi > bt) itp.

3)    Przy pomocy suf. -ti, -ta, -to był tworzony imiesłów od tematu inf. równego rdzeniowi, który się może kończyć na: -i-, -y-, -u-, -ę-, -w-, np.: pitt, -ta, -to, por. piti; kryti, -ta, -to, por. kryti; tuli, -ta, -to, por. luti\ jęli, -ta, -to, por. jęli; proklęti, -ta, -to, por. proklęti; prostbrti, -ta, -ti, por. proitrlti ^ *prosterti, 1. sg. praes. prostirą, 2. sg. prostbreii; tnti = tyli, -ta, -to, por. trlti < *terti, ttrg, tireli itp.

4)    Niektóre czasowniki mogą mieć imiesłów utworzony od dwu różnych postaci tematycznych i z dwoma różnymi przyrostkami. I tak, u czasowników koniug. II pojawia się temat rozszerzony o morfem -ov-, por. obok wymienionego już wyżej drńiem postać dvignovem (podział morfemowy: dvig-n-ov-ent). Czasownik kryti, kryją, kryjeii może mieć obok imiesłowu kryti także krwem (tu oboczność rdzenna -y-: -w-). Obok formy kłam od klati < *kolti, por. praes. kotg, hoteli, zaświadczona jest forma kotem < *koliem, a obok bram od brali < *borti — forma botem < *bo-riem, por. praes. borg < *borig, boleli < *boriełi itp.

5)    Z sufiksem -ti i -em (-m) obocznie występują imiesłowy takie jak: biti i bijent (bijem), por. biti, bijg (biję), bijeH\ prostntt = prostftb i prosttrent, por. proitrlti < < *prosterti, prosttrę, prosttreli (oboczności rdzenne -rl- < -er- : -j- : -ir-); pointi == = poijti i poibrem, por. poirlti < *poierti, poibrg, poiireli (oboczności rdzenne jw.); slm, ale oslti, por. slti 'siać’, oslti 'obsiać', sljg, tljeli, osljg, otljeli’, proliti i pro-lijem (prolbjem), por. proliti, prolijg (prolbjg), prolijeli (prolbjeli) itp.

6)    Wszystkie omówione wyżej podtypy imiesłowu biernego odmieniały się jak przymiotniki w dwojaki sposób, tj. według odmiany rzeczowncj i według odmiany zaimkowej, por.: N sg. m. netem lub nesenijb (netenyjb), G sg. nesena lub nesenajego (-aago, -ago); N sg. f. nesena lub nesenaja, G sg. rteseny lub nesenyję; N sg. n. neseno lub netenoje, G sg. jak m. itp.

Part. praet. pass. może pełnić funkcję składniową orzecznika (z reguły forma niezłożona) w konstrukcji biernej zdania oraz funkcję przydawki (forma złożona i niezłożona), np.: blaienyji (blaienyi) Grigorii postavlem bysti palriaryi 'błogosławiony Grzegorz został ustanowiony patriarchą’, blaieni jeste ‘błogosławieni jestcści'.’, obręltete irlhbcb privęzam ‘znajdziecie źrebię (oślę) przywiązane’ itp.

7)    Scs. formom imiesłowu biernego czasu przeszłego odpowiadają w języku polskim formy imiesłowu tzw. przymiotnikowego na -rty, -na, -ne (-any, -swa, -ant, -ony, -ona, -one) i na -ty, -ta, -te, np.: dany, -na, -ne, nieńony, -ona, -one, chroniony, -ona, -one, zbity, -ta, -te, zajęty, -ta, -te, podarty, -ta, -te itp. Dawne formy niezło-żone wyszły z użycia, a ślady ich znajdujemy tylko w konstrukcjach be-podmiotowych typu mówiono, przyniesiono, zrobiono, przyjęto, rozpoczęto itp., co przypomina

7 Poda lawowe wUdomoicl... 97