Socjologia pracy jako nauka
1.1. Pojęcia, przedmiot i zakres socjologii pracy
Socjologia jest jedną z nauk społecznych. Opisuje i wyjaśnia społeczne uwarunkowania i
skutki społecznej działalności ludzi oraz stosunki społeczne między zbiorowościami i
grupami społecznymi oraz wewnątrz nich (konflikty, walkę, współpracę, współdziałanie).
Socjologia jest, więc nauką zajmującą się badaniem rozwoju współżycia społecznego, jego
materialnych i niematerialnych wytworów, zasadniczych form, czyli struktur tego współżycia
oraz czynników warunkujących zmienność czy względną niezmienność tych form i
wytworów, a wreszcie badaniem osobników ludzkich, jeśli przez to współżycie są
wyznaczeni, czyli zdeterminowani1.
Jednym z działów socjologii jest socjologia pracy. Jest to dział specyficzny, zajmujący się
opisem i wyjaśnieniem zachowań społecznych ludzi w procesie pracy, podczas produkcji
dóbr i usług.
Socjologia pracy, w szerszy znaczeniu, zawiera socjologię przemysłu i obejmuje takie zakresy
badań jak:
- Społeczne uwarunkowania, motywy i skutki pracy w ogóle
- Zakład pracy jako system społeczny, tzn. system grup i stosunków społecznych
- Konflikty społeczne i zjawiska dezorganizujące zakład pracy i ich przezwyciężanie
- Zakład pracy jako złożona część składowa życia ogólno społecznego, będąca
subsystemem na przykład społeczności lokalnej
W węższym znaczeniu socjologia pracy określana jest jako dział socjologii, który zajmuje się
pracą jako procesem społecznym, wpływem warunków społecznych na motywy, przebieg,
intensywność i wyniki pracy społeczeństwa oraz badaniem skutków, jakie praca wywołuje w
strukturze działaniach oraz rozwoju szerszych i węższych zbiorowości.
Do najważniejszych zagadnień wchodzących w zakres zainteresowań socjologii pracy,
według J. Szczepańskiego2, należą:
1. Ogólne zagadnienia definicji pracy, klasyfikacja jej różnych form i rodzajów
występujących w zbiorowościach ludzkich oraz ogólne zagadnienia sprawnego
wykonania pracy
2. Badanie społecznych konsekwencji pracy, skutków, społecznego podziału pracy i
rozwoju narzędzi pracy
3. Badanie czynników wpływających na motywację pracowników, na intensywność ich
wysiłków, a więc na wydajność pracy oraz ogólną produkcyjność całego zakładu
pracy
4. Badanie czynników wpływających na identyfikowanie interesów załogi z interesem
zakładu pracy oraz utożsamianie celów osobistych z celami i wartościami zakładu
5. Badanie zjawisk i procesów dezorganizacji systemu społecznego zakładu wpływ tych
procesów na wykonanie pracy
6. Badanie stosunków między załogą a kierownictwem oraz cech, jakie powinien
posiadać kierownik i co powinien wiedzieć o pracownikach, aby skutecznie nimi
kierować
7. Badanie biurokracji pracy jako zracjonalizowanej i zdepersonalizowanej postaci
zarządzania i kierowania oraz skutków społecznych zachodzących pod jej wpływem
1
T. Szczurkiewicz, Studia socjologiczne
2
J. Szczepański, Uwagi o przedmiocie i zadaniach socjologii pracy
8. Badanie wpływu pracy na tworzenie się typów osobowości, typów zawodowych i na
selekcję społeczną
Socjologia pracy bada przede wszystkim zakład pracy jako miejsce, w którym procesowi
pracy towarzyszą rozmaite zjawiska społeczne. Socjologia pracy, zajmując się badaniem
motywów postępowania oraz wzajemnym oddziaływaniem ludzi i grup ludzkich, często może
odpowiedzieć na pytanie: co należy zrobić w sferze społecznej, aby osiągnąć zamierzone
efekty. Zatem jej znajomość i stosowanie wyników jej badań może pozwolić na lepsze
rozwiązanie problemów związanych z gospodarką zasobami ludzkimi  ale nie tylko. Trzeba,
bowiem mieć, na uwadze, że bez badań i analiz z zakresu socjologii pracy niemożliwe jest
usprawnienie i racjonalizacja procesów pracy.
1.2. Praca w ujęciu socjologicznym
Używając określenia  praca należy pamiętać, że jest to nazwa wieloznaczna, używana w
języku potocznym i w nauce o różnych znaczeniach.
- W języku fizyki pracuje wszystko, co się porusza, a sama praca określana jest jako
iloczyn siły i srogi. W sensie mechanicznym pracuje, więc człowiek, zwierzę i
maszyna
- W języku biologii praca oznacza ruch, jaki odbywa się w organizmach żywych
- W prakseologii pracą nazywa się wszelki  splot czynów mających charakter
pokonywania trudności dla uczynienia zadość czyimś potrzebom istotnym 3. Potrzeby
istotne według Tadeusza Kotarbińskiego dotyczą zadań poważnych, tzn. takich i tylko
takich, których niewykonanie grozi złem tej miary, co utrata życia, zdrowia, z
ródeł
utrzymania, wolności osobistej, pozycji społecznej, czci, spokoju sumienia,
życzliwości istot kochanych, radości życia itp. Praca w sensie prakseologicznym to
działanie wykonywane w sytuacji przymusowej, narzuconej przez jakąś nie
zaspokojoną potrzebę, prowadzące pośrednio do jej zaspokojenia. W tym znaczeniu
nie jest pracą na przykład jedzenie jako bezpośrednie zaspokojenie potrzeby
organizmu, jest natomiast pracą rąbanie drzewa i przygotowywanie posiłku.
- W koncepcjach ekonomicznych praca jest szczególnego rodzaju towarem4, jaki
człowiek sprzedaje na rynku pracy w postaci swoich sił fizycznych i moralnych,
kwalifikacji umiejętności w celu produkowania dóbr i usług zaspakających jego
materialne i duchowe potrzeby. Praca w znaczeniu ekonomicznym jest z
ródłem
bogactwa, postępu i rozwoju cywilizowanego, ponieważ tylko poprzez pracę człowiek
przekształca i przystosowuje dobra przyrody do swoich ludzkich potrzeb.
Przekształcanie przyrody powoduje, że człowiek nie tylko zmienia przyrodę, ale też
zmienia własną naturę. Rodzi to rozmaite sprzeczności i zagrożenia, na przykład
ekologiczne, których przezwyciężenie i rozwiązanie wznosi społeczeństwo na coraz
wyższy poziom cywilizacyjny. Na przykład człowiek, nie mając jak ptak skrzydeł, nie
może latać, ale produkując, buduje statek kosmiczny, który pozwala mu pokonać
relatywnie prawo grawitacji i lecieć dalej niż czyni to jakikolwiek ptak.
Socjologowie zwracają uwagę na to, że praca jest kategorią społeczną.
Praca w ujęciu socjologicznym jest to każda celowa czynność społecznie użyteczną lub
społecznie doniosła, zapewniająca określona pozycję w społeczeństwie. Oznacza, to, że nie
każda czynność jest pracą w znaczeniu socjologicznym, chociażby pociągała za sobą znaczny
wysiłek fizyczny. Socjologowie analizując pracę, zwracają uwagę na następujące momenty:
3
T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie
4
D. R. Kamerschen; R. B. Mc Kenzie; C. Nardinelii, Ekonomia
1. Praca jest czynnością społeczną, tzn. jej przygotowanie (ustalenie celów, środków i
metod wykonywania) oraz tok jej realizacji, chociażby nawet dotyczyły skrajnie
indywidualnych potrzeb jednostki, wywiera wpływ na dążenia, postawy, interesy, a
więc zachowania innych jednostek i grup
2. Praca prowadzona jest w celu zaspokojenia różnego rodzaju potrzeb (biologicznych,
ekonomicznych, kulturalnych itp. lecz potrzeby te określane są przez strukturę i
kulturę grup, do których jednostka należy
3. Zarówno środki realizacji celów pracy jak i metody posługiwania się nimi, niezależnie
http://notatek.pl/socjologia-pracy-jako-nauka?notatka
od rodzaju potrzeb, jakie mają zaspokoić są wyznaczone przez strukturę i kulturę
grup, do których jednostka należy
4. Aby olbrzymia większość prac wykonywanych [przez jednostki została zrealizowana,
nie zbędna jest współpraca wieli jednostek i grup rozproszonych w czasie i
przestrzeni, a więc planowa współpraca, koordynacja wysiłków i kierowania
przebiegiem ich czynności. W tym procesie organizowania k kierowania pracą
motywy i dążenia społeczne jednostek oraz podstawowe prawa współżycia
zbiorowego odgrywają zasadniczą rolę5
Praca jako kategoria społeczna obejmująca umiejętności pracy, sposoby jej organizowania,
narzędzi, urządzenia techniczne, a także wyprodukowane dobra stanowi element kultury
danego społeczeństwa.
Powstała w procesie pracy kultura obejmuje zarówno narzędzia pracy i jej metody, jak też
wzory życia i wzory osobowe, które ludzie chcą w pracy i dzięki pracy realizować. Ideałem
dobrego pracownika jest człowiek mający takie cechy jak: uczciwość, solidność,
koleżeńskość, zaangażowanie, przyswojenie sobie zasad dobrej roboty, a więc postępowanie
sprawnego, skutecznego i wydajnego.
Między postulatami a faktycznymi zwyczajami pracy zachodzą jednak rozbieżności. Poziom
umiejętność zawodowych, wykorzystania wiedzy, zainteresowania i odpowiedzialność nie
zawsze jest zgodny z założeniami, co uważne jest za przejaw niskiego poziomu kultury pracy.
Zachowania się ludzi w pracy podlegając stałym ocenom odwołującym się do norm
technicznych, ekonomicznych, a także moralnych. Wyobrażenia o tym, co dobre, a co złe w
postępowaniu ludzi w toku wykonywania pracy, składają się na moralność pracy lub etykę
zawodową. Jej elementami są oceny, normy, wzory postępowania i ideały osobowe
regulujące zachowanie się jednostek, stosunki między jednostkami a społeczeństwem i
grupami społecznymi. Podstawą moralności pracy nie są przepisy i regulaminu, lecz poczucie
moralne wspólne ludziom danej kultury, pozwalające ocenić zachowania w takich
kategoriach, jak: sprawiedliwość, godność osobista, prawo do szczęścia, do pomocy itp.
Socjologiczne aspekty pracy powodują, że współczesne społeczeństwo wyznaczyło socjologii
pracy wielorakie funkcje.
1.3. Funkcje i metody badań socjologii pracy.
Socjologia pracy jak każda nauka, aby mogła zaspokajać właściwie potrzeby społeczne, musi
spełniać określone funkcje.
Podstawową funkcją każdej dyscypliny naukowej jest tzw. funkcja poznawcza, polegająca na
opisie i wyjaśnieniu badanej przez siebie rzeczywistości. Najogólniej biorąc, w ramach tej
funkcji, w socjologii usiłuje się wyjaśnić dwa podstawowe problemy:
1. Jak warunki społeczne wpływają na przebieg procesów pracy?
5
J. Szczepański