WST
P DO J
ZYKOZNAWSTWA 2013/14
Instytut Filologii Romańskiej UJ
OPRACOWANIE WYKA
ADU: MARCIN JAKUBCZYK
J
ZYKOZNAWSTWO TYPOLOGICZNE
J
ZYKI ŚWIATA I ICH KLASYFIKOWANIE
Językoznawstwo typologiczne zajmuje się porównywaniem języków po to, aby ustalić
ogólne typy języków. Celem lingwistycznych badań typologicznych jest poszukiwanie
podobieństw i różnic między językami, co ma także wymiar kulturowy: dzięki temu
można lepiej zrozumieć ludzi mówiących tymi językami i lepiej się z nimi porozumie-
wać.
Zróżnicowanie językowe świata nie jest w pełni rozpoznane. Z co najmniej dwóch po-
wodów nie jest ustalona ostateczna liczba języków:
- nie wszystkie języki świata zostały dostatecznie poznane i opisane (np. języki Oceanii),
- występuje brak ostrych kryteriów wyróżniania języków: kryteria te często są umowne.
Wiążą się z tym także trudności związane z wewnętrznym zróżnicowaniem języków: czy
dialekty, gwary i inne odmiany językowe należy określać jako odrębne języki? Jak bo-
wiem wiadomo, w obrębie języków standardowych, czyli ogólnonarodowych, ponadre-
gionalnych (używanych przez całą społeczność mówiących na danym terenie, np. język
polski, francuski, hiszpański) wyróżnia się ich odmiany regionalne, a więc przede
wszystkim dialekty i gwary1.
Ł� DIALEKT: zespół gwar używanych na większym obszarze; termin nadrzędny w
stosunku do gwary (= hiperonim gwary), np. dla polszczyzny dialekt małopolski.
Ł� GWARA: terytorialny (lokalny) wariant danego języka narodowego, zaliczany do
określonego dialektu, używany tylko na pewnym stosunkowo niewielkim obsza-
rze; termin podrzędny w stosunku do dialektu (= hiponim dialektu), np. w obrę-
bie dialektu małopolskiego wyróżnia się następujące gwary: podhalańska, oraw-
ska, spiska.
Gwary dzielą się na: ludowe (charakterystyczne dla mieszkańców wsi) i miejskie
(np. gwara mieszkańców Krakowa, Warszawy, Poznania, itp.).
Dialekty i gwary różnią się od języków standardowych wymową, słownictwem, morfo-
logią i składnią.
Mając na uwadze powyższe trudności, Alfred Majewicz (w książce Języki świata i ich
klasyfikowanie, Warszawa 1989) uznaje, że na kuli ziemskiej występuje ponad 5600
1
W literaturze językoznawczej spotyka się też termin narzecze. Termin ten jest niekonsekwentnie sto-
sowany w różnych znaczeniach: 1) jako synonim regionalnej odmiany języka (a więc dialektu lub/i gwa-
ry); 2) jako określenie jednostki terytorialnie i etnicznie większej niż dialekt i gwara.
1
języków i wyróżnia ponad 6800 samych lingwonimów. Istnieje trudność jasnego za-
kwalifikowania tylu języków do grup językowych świata.
Rozpowszechnienie ważniejszych języków świata prezentuje poniższa tabela (języki
romańskie zostały wyróżnione kolorem niebieskim):
Liczba użytkowników języków świata wg Ethnologue2 (stan na rok 2012):
NR J
ZYK LICZBA UŻYTKOWNIKÓW LICZBA KRAJÓW (w któ-
(w milionach osób) rych używany jest język)
1 chiński 1,213 31
2 hiszpański 329 44
3 angielski 328 112
4 arabski 221 57
5 hindi 182 20
6 bengalski 181 10
7 portugalski 178 37
8 rosyjski 144 33
9 japoński 122 25
10 niemiecki 90,3 43
& & & &
16 francuski 67,8 60
19 włoski 61,7 34
23 polski 40 23
40 rumuński 23,4 20
KLASYFIKACJE J
ZYKÓW:
a) klasyfikacja genetyczna (klasyfikowanie języków wg relacji ich pokrewieństwa,
czyli wspólnego pochodzenia)  omówiona poniżej
b) klasyfikacja uwzględniająca języki cywilizacji globalnych  omówiona poniżej
c) klasyfikacja typologiczna (typologia fonologiczna oraz morfologiczna) ą� pro-
szę o przeczytanie informacji na ten temat w podręczniku prof. R. Grzegorczyko-
wej: strony 184 188 (do podpunktu 14.4.4. Podpunkt o językach polisyntetycz-
nych nie obowiązuje do egzaminu).
2
http://www.ethnologue.com/ethno_docs/distribution.asp?by=size
2
TYPOLOGIA GENETYCZNA (NAJWAŻNIEJSZE GRUPY J
ZYKOWE ŚWIATA)
Uwaga!
Symbol: * umieszczony przed danym językiem oznacza, że jest to język martwy.
a) J
ZYKI INDOEUROPEJSKIE
wyodrębniły się ze wspólnoty praindoeuropejskiej ą� hipotetyczną wspólnotę
praindoeuropejską tworzyli przodkowie ludów dziś zamieszkujących południowo-
zachodnią Azję, a także przodkowie dzisiejszych Europejczyków. Ludy te zajmowały
zatem obszary od Indii po Europę (stąd nazwa) i posługiwały się wspólnym języ-
kiem, umownie nazywanym praindoeuropejskim. W wyniku pogłębiających się róż-
nic dialektalnych między mówiącymi i migracji ludności, w II tysiącleciu p.n.e. wy-
tworzyła się wielka rodzina języków indoeuropejskich, a z niej wykształciły się ko-
lejne grupy:
�� J
ZYKI INDYJSKIE (grupa indyjska)
sanskryt, hindi (Indie), urdu (m.in. Pakistan), pali (język indyjski, w którym zapi-
sano p.n.e. kanon buddyjski, współcześnie pali jest nadal językiem kultu religijne-
go buddystów np. w Tajlandii), bengalski (m.in. Bengal, Bangladesz), romski język
Cyganów.
�� J
ZYKI IRAC
SKIE (grupa irańska)
perski (m.in. Iran), paszto/puszto (m.in. Afganistan), tadżycki (m.in. Tadżyki-
stan), kurdyjski (m.in. Kurdystan).
�� J
ZYKI ORMIAC
SKIE (grupa ormiańska)
ormiański (Armenia)
Języki z tzw. grupy europejskiej:
�� GRECKI (greka klasyczna + nowogrecki)
�� ALBAC
SKI (wywodzi się z zanikłych dialektów iliryjskich)
�� J
ZYKI ITALSKIE (językami tymi posługiwały się ludy Italów, np. Latynowie i
Umbrowie, którzy przywędrowali w starożytności na Półwysep Apeniński):
3
*łaciński (łacina klasyczna, łacina potoczna/mówiona, łacina kościelna, łaci-
na średniowieczna)
*umbryjski
�� J
ZYKI ROMAC
SKIE (zostaną omówione na osobnych zajęciach)
�� J
ZYKI GERMAC
SKIE
- zachodniogermańskie: angielski, niemiecki, jidysz (język Żydów), nider-
landzki (informacja w przypisie3);
- północnogermańskie (skandynawskie, nordyckie): szwedzki, norweski, is-
landzki, duński, farerski (Wyspy Owcze);
- wschodniogermańskie: *gocki (przetrwał na Krymie do XVII wieku).
�� J
ZYKI SA
OWIAC
SKIE
- zachodniosłowiańskie: polski, słowacki, czeski, kaszubski4, łużyckie5, *połabski
(używany do połowy XVIII wieku na lewym brzegu A
aby, m.in. w okolicach L�ne-
burga)6;
- południowosłowiańskie: *staro-cerkiewno-słowiański = SCS (najstarszy literac-
ki język Słowian, znormalizowany w IX wieku przez św. Cyryla i Metodego), serb-
ski, chorwacki, bośniacki, czarnogórski, słoweński, bułgarski, macedoński;
- wschodniosłowiańskie: rosyjski, ukraiński, białoruski, rusińsko-łemkowski7.
�� J
ZYKI BAA
TYCKIE
litewski, łotewski, *pruski (posługiwali się nim Prusowie, którzy zajmowali
tereny nadbałtyckie).
3
W obrębie niderlandzkiego wyróżnia się następujące odmiany:
a) holenderski
b) flamandzki (urzędowy język Flamandów w Belgii)
c) afrikaans ą� język potomków kolonistów holenderskich osiadłych w Afryce Południowej, je-
den z języków urzędowych RPA. Uwaga! Afrikaans jest językiem germańskim, a więc indoeu-
ropejskim!
4
Język regionalny na terenie Polski (Pomorze)  od 2005 roku na mocy  Ustawy o mniejszościach naro-
dowych i etnicznych oraz o języku regionalnym .
5
Do języków łużyckich używanych na terenie wschodnich Niemiec zalicza się: dolnołużycki (Chociebuż,
bliższy polskiemu) i górnołużycki (Budziszyn, bliższy czeskiemu).
6
Języki: polski (właściwie jego dialekty), połabski oraz dialekty pomorskie (dziś kontynuowane w pewnej
mierze przez kaszubski) tworzyły w wiekach IX-X wspólnotę lechicką.
7
Przez niektórych badaczy uznawany za dialekt języka ukraińskiego.
4
�� J
ZYKI CELTYCKIE
irlandzki, szkocki, walijski, bretoński (Francja)
�� WYMARA
E GRUPY J
ZYKÓW INDOEUROPEJSKICH (wybrana grupa)
- języki anatolijskie, np. *hetycki (wymarły p.n.e.)  grupa języków używanych
w Azji Mniejszej
b) J
ZYKI NIEINDOEUROPEJSKIE (najważniejsze grupy)
�� J
ZYKI UGROFIC
SKIE8
węgierski, fiński, estoński, lapoński
�� J
ZYK BASKIJSKI  nieklasyfikowany język Europy, używany na pograniczu
Francji i Hiszpanii (Kraj Basków).
�� J
ZYKI KAUKASKIE9
W tej grupie wyróżnia się języki kartwelskie10, jak np. gruziński. Niektórzy
uważają, że języki kaukaskie mają wiele wspólnego z baskijskim. Próbowano na-
wet tworzyć odrębną grupę języków obejmującą zarówno baskijski, jak i kauka-
skie (grupa ibero-kaukaska). Inny przykład języka kaukaskiego: czeczeński.
�� J
ZYKI AA
TAJSKIE (nazwa od gór Ałtaj)
turecki, mongolski, azerbejdżański, kazachski, uzbecki
�� J
ZYKI PALEOAZJATYCKIE (PALEOSYBERYJSKIE)
- *sachaliński11 używany był przez wymarły lud Ajnów na Wyspie Sachalin (na
Pacyfiku u wybrzeży Rosji). Ciekawostka: badaniami ludności posługującej się sa-
8
Stanowią, wraz z językami samojedzkimi (np. j. nieniecki używany na terenie Rosji), część uralskiej gru-
py języków.
9
Obecnie często kwestionowana jest bliskość genetyczna tzw. języków kaukaskich. Podkreśla się, że róż-
nice między językami nazywanymi dotąd kaukaskimi są bardzo duże i nie można ich połączyć wspólną
nazwą (wg kryterium genetycznego).
10
Kartwelistyka  jedna z dyscyplin orientalistyki i kaukazologii. Nazwa odnoszona przede wszystkim do
filologii gruzińskiej.
11
Współcześnie podejmowane są próby wskrzeszenia tego języka (zob. Cz. Lachur, s. 283 284).
5
chalińskim zajmował się Bronisław Piłsudski (brat marszałka), który został ze-
słany na Sachalin w roku 1886.
- ajnuski (japońska wyspa Hokkaido).
�� J
ZYKI AUSTROAZJATYCKIE
khmerski (Kambodża), wietnamski (Wietnam)
�� J
ZYKI TAJSKIE
tajski (Tajlandia), laotański (Laos)
�� J
ZYKI CHIC
SKO-TYBETAC
SKIE + JAPOC
SKI I KOREAC
SKI
a) chiński, tybetański, birmański
b) japoński, koreański  te języki włączane są do grupy chińsko-tybetańskiej ze
względu na ich bliskość geograficzną, uznaje się je jednakże za języki gene-
tycznie izolowane
�� J
ZYKI AFROAZJATYCKIE (semito-chamickie, semickie)
arabski, hebrajski, maltański, hausa (m.in. Nigeria)
�� J
ZYKI AFRYKAC
SKIE
suahili (z grupy języków bantu). Ciekawostka: suahili to język Kalego (będącego
przedmiotem polskich dowcipów językowych) z W pustyni i w puszczy Sienkiewi-
cza. Inny przykład: język nama (Namibia)
�� J
ZYKI DRAWIDYJSKIE
tamilski  posługuje się nim 65 mln Tamilów zamieszkujących południowoindyj-
ski stan Tamilnadu i wyspę Sri Lanka. Tamilski jest językiem urzędowym w Sin-
gapurze, w stanie Tamilnadu oraz w części Sri Lanki.
�� J
ZYKI ESKIMOSKIE
inuit/inupiaq (tego języka używają Inuici m.in. zamieszkujący Grenlandię), yupik
(tego języka używają Yupikowie  mieszkańcy Alaski nad Zatoką Pacyfiku).
6
�� J
ZYKI INDIAC
SKIE
guarani (Peru), keczua (m.in. Boliwia, Peru, Kolumbia), języki irokeskie (z grupy
irokezów)  np. czirokeski (Ameryka Północna), hopi (Arizona), nootka (Ameryka
Północna).
�� J
ZYKI AUSTRONEZYJSKIE  wg Majewicza grupę tę reprezentuje około 800 ję-
zyków, które zajmują największy obszar kuli ziemskiej: od wschodniej Afryki
(Madagaskar) po Wyspę Wielkanocną, z włączeniem całej Oceanii, obszarów Azji
Południowo-Wschodniej, Filipin i Tajwanu. Przykłady:
filipiński, hawajski, trobriandzki (kiriwiński) ą� przypomnienie: ten ostatni język
badał i opisywał B. Malinowski
�� J
ZYKI PAPUASKIE (używane na terenie Papui Nowej Gwinei): np. język bunak
(wyspy: Timor, Alor).
KLASYFIKACJA ZE WZGL
DU NA J
ZYKI CYWILIZACJI GLOBALNYCH
(w tym: religijnych)
a) cywilizacja konfucjańska (chiński)
b) cywilizacja islamu (arabski)
c) cywilizacja buddyzmu (klasyczny tybetański, pali)
d) cywilizacja hinduska (hindi i sanskryt)
e) cywilizacja europejska (łacina, greka klasyczna)
f) cywilizacja prawosławia (cerkiewnosłowiański)
g) cywilizacja żydowska (jidysz, hebrajski)
Dodatkowe informacje o klasyfikowaniu języków:
Języki naturalne dzielą się na:
- żywe: foniczne (np. polski, francuski, hiszpański) oraz migowe (np. PJM)
- martwe (np. łacina, połabski, gocki). Niektóre języki martwe (nieużywane do celów
komunikacyjnych) są dziś językami liturgicznymi lub językami nauki i uznaje się je za
języki klasyczne (np. sanskryt, łacina), stąd niektórzy badacze nazywają je językami
martwymi wegetującymi
- zagrożone wymarciem, np. bretoński, kaszubski, łużyckie, białoruski
oraz
7
- języki standardowe (ogólnonarodowe), np. polski, francuski, hiszpański
- języki mniejszościowe (mniejszości narodowych i etnicznych), np. bretoński, kaszub-
ski, łużyckie (zob. N. Dołowy-Rybińska 2011).
Oprócz języków naturalnych wyróżnia się też tzw. języki pomocnicze:
- języki sztuczne (np. esperanto)
- języki mieszane, czyli pidginy (pidżiny) oraz języki kreolskie.
PIDGIN  mieszanka (hybryda) językowa powstała na bazie uproszczonej wersji
któregoś języka (uproszczona gramatyka języka bazowego i ubogie słownictwo różnego
pochodzenia), służąca po porozumiewania się między sobą (np. w kontaktach handlo-
wych) ludności mówiącej różnymi językami. Pidgin nie jest dla nikogo (z uczestników
aktu komunikacji) językiem ojczystym.
Z tym terminem wiąże się też zaczerpnięte z języka włoskiego pojęcie lingua
franca  język-pośrednik (zaliczany do tzw. języków wehikularnych); język mieszany
złożony z elementów romańskich (języka włoskiego, hiszpańskiego, francuskiego) oraz
arabskich. Służył on niegdyś głównie do celów handlowych, posługiwano się nim w por-
tach śródziemnomorskich do końca XIX wieku. Pojęcie lingua franca oznacza dziś dosł.
 wspólny język  język komunikacji osób różnojęzycznych. O ile kiedyś lingua franca
była językiem utworzonym poprzez wymieszanie elementów z kilku języków, dziś może
oznaczać np. język międzynarodowy lub/i język dyplomacji (obecnie: angielski).
J
ZYK KREOLSKI  język powstały z pidżinu12, który z różnych względów stał się
językiem ojczystym danej społeczności. Języki kreolskie powstają w wyniku kontaktów
przede wszystkim europejskich kolonizatorów z językami krajów kolonizowanych
(podbijanych). Tak powstał kilkaset lat temu współczesny język suahili  w wyniku
kontaktów Arabów z ludami bantu na afrykańskim wybrzeżu Oceanu Indyjskiego.
J
ZYKI:
- wehikularne  języki kontaktowe (służące do kontaktowania się między sobą osób
różnojęzycznych)
- wernakularne  1). języki narodowe, 2). języki określonej wspólnoty komunikacyjnej,
zazwyczaj mówione (np. tubylcze)
12
Dany język może wchłonąć pidgin albo pidgin może się usamodzielnić i stać się językiem kreolskim. Do
tego ostatniego dochodzi zwłaszcza na obszarach intensywnego używania pidginów, np. w rejonach han-
dlu.
8
J
ZYK  NARÓD  PAC
STWO
Nie wszystkie języki świata są językami urzędowymi, nie wszystkie języki są związane z
państwowością (np. romski). Interesującą relację: język  naród  państwo, rozpatruje w
swojej książce Roman Szul (zob. bibliografia).
J
ZYKI MI
DZYNARODOWE
Często mówi się o tzw. językach międzynarodowych, konferencyjnych, kongresowych:
angielski, francuski, niemiecki.
LIGA J
ZYKOWA  obejmuje języki niespokrewnione, ale pozostające w długotrwałym
sąsiedztwie, wywołującym pewne zmiany. W wyniku tych procesów języki sąsiadujące
zaczynają wykazywać szereg cech wspólnych, co pozwala określać je mianem ligi języ-
kowej. Na obszarze Europy taką ligę tworzą np. języki bałkańskie, a więc: bułgarski
(język słowiański), rumuński (język romański), albański (relikt zanikłej indoeuropej-
skiej grupy iliryjskiej) oraz język nowogrecki (liga jęz. cyt. za: podręcznik Grzegorczy-
kowej).
Bibliografia
Powyższy wykład opracowano na podstawie następującej literatury przedmiotu (poniż-
sze pozycje bibliograficzne wskazuję dla studentów zainteresowanych dalszym studio-
waniem tegoż zagadnienia):
1. A. Majewicz (zob. wyżej)
2. E. Lipiński, 2001, Języki semickie rodziny afroazjatyckiej, Poznań.
3. N. Pawlak, 2010, Języki afrykańskie, Warszawa.
4. Cz. Lachur, 2004, Zarys językoznawstwa ogólnego, Opole.
5. W. Mańczak, 1999, Wieża Babel, Wrocław.
6. R. Szul, 2009, Język, naród, państwo: język jako zjawisko polityczne, Warszawa.
7. N. Dołowy-Rybińska, 2011, Języki i kultury mniejszościowe w Europie. Bretończycy,
A
użyczanie, Kaszubi, Warszawa.
8. T. Milewski, 1976, Językoznawstwo, Warszawa.
9. Słowiańskie języki literackie. Rys historyczny, 2011, red. B. Oczkowa, E. Szczepań-
ska, T. Kwoka, Kraków.
10. Języki indoeuropejskie, 1986 1988, tom 1 2, red. L. Bednarczuk, Warszawa.
9