293014411

głębokiej analizy systemu gospodarki pieniężnej Stanów Zjednoczonych, opracowania teorii cyklu gospodarczego i rozwinięcia metod rachunku gospodarki narodowej.

W znacznym stopniu wymuszone przez promotora studia nad historią emisji papierowego pieniądza w latach wojny secesyjnej i następnie w długim okresie polityki porządkowania systemu pieniężnego, stały się inspiracją do badań nad wielkimi agregatami makroekonomicznymi. Kiedy w roku 1913 Mitchell opublikował pierwszą wersję Business Cycles, znalazł się od razu w czołówce analityków zjawiska stanowiącego historyczne wyzwanie dla ustroju kapitalistycznego. Ogromny materiał statystyczny, zwłaszcza związany z obserwacją obiegu pieniężnego, ruchu cen, produkcji, konsumpcji i zatrudnienia, poddał Mitchell obróbce, określonej jako opis analityczny (analitic description). Oznaczało to rezygnację z pokusy pełnego i wyczerpującego wyjaśnienia przyczyn cyklu gospodarczego na rzecz ujęć cząstkowych, analizy poszczególnych faz cyklu i przede wszystkim - z myślą o obiektywnej różnorodności cyklów koniunkturalnych.

Z niezwykle obszernych wywodów Mitchella w odniesieniu do teorii cyklu warto zapamiętać kilka. Mitchell głosił, że teoria cyklu gospodarczego jest opisową analizą procesów kumulujących się zmian w następujących fazach cyklu - ożywienie, rozkwit, kryzys i depresja. Historia gospodarcza dowodzi, że zasięg oddziaływania cyklu rozszerzał się, a wśród jego przyczyn występowały wyraźne przesunięcia ich wagi i znaczenia. Współcześnie wielki biznes stał się ośrodkiem generującym stany niepewności i ryzyka podejmowania decyzji związanych z przyszłością. Konieczne jest przeto badanie relacji między instytucjami pieniężnymi i całym układem społecznym, kulturą, dziedzictwem sięgającym epoki dzikości.

Pragmatyzm leżał u podstaw wielkiego czynu, jakim było powołanie do życia w 1920 roku prywatnej organizacji - Narodowego Biura Badań Gospodarczych {The National Bureau of Economic Research - NBER), którą aż do roku 1945 kierował skutecznie Mitchell. Stał się także wybitnym ekspertem i doradcą w realizacji polityki Nowego Ładu w okresie wielkiego kryzysu lat 30-ych.

Bogaty i wielostronny dorobek wniósł do amerykańskiej ekonomiki instytucjonalnej także John Maurice Clark (1884-1963), którego ojciec - John Bates Clark (1847-1938) należał do mistrzów angloamery kański ej szkoły ortodoksyjnej ekonomii neoklasycznej. Nic przeto dziwnego, że to koncepcje ojca stały się pierwszym źródłem, z którego czerpał inspirację do badań naukowych syn. Trzeba jednak przyznać, że zachowując należny szacunek do poglądów ojca, John Maurice opowiedział się dość zdecydowanie za koncepcjami Veblena, pragmatyzmem, psychologią społeczną i socjologią. W swoich badaniach korzystał z metody indukcyjnej, akcentował znaczenie społecznej natury ludzkich zachowań, wpływ procesów kulturowych i rolę działań zbiorowych w kontrolowaniu zachowań jednostek. W jego rozprawach znajdujemy zarówno przykłady umiejętnego posługiwania się narzędziami kierunku subiektywno-marginalnego, jak i ujęciami z arsenału kierunku historycznego i typowego instytucjonalizmu. Dla naszych potrzeb wybrałem tylko te fragmenty doktryny J.M.Clarka, które związane są z jego teorią kosztów ogólnych, koncepcją społecznej kontroli biznesu i postulowaną syntezą ekonomiki społecznej.

W roku 1923 ukazała się obszerna rozprawa pt. Studia w dziedzinie ekonomiki kosztów ogólnych, w której punktem centralnym było pojęcie overhead costs, nastręczające i dzisiaj trudności polskim tłumaczom¹. Ranga zjawiska polega na tym, że nie wszystkie obiektywnie występujące koszty (nakłady) ujmowane są w działających systemach rachunkowości. Koszty te nie można po prostu związać ani z miejscem powstania, ani z konkretną firmą. U podstaw tego zjawiska leży pozornie prosta przyczyna, polegająca na tym, że dynamice produkcji nie

16

1

Szerzej o tym pisałem w artykule: W. Stankiewicz, Teoria kosztów ogólnych - oryginalna koncepcja Johna Maurice 'a Clarka, „Wiek XXI - Zeszyty Naukowo-Teoretyczne PWSBiA", 2003, nr 1(7), s. 9-23.