11572

ich było zamienić na czterowiersz i dwuwiersz. W odmianie francuskiej, zapoczątkowanej w XVI wieku przez C. Marota, przy zachowaniu układu graficznego dwóch ostatnich zwrotek ich rymy układają się w czterowiersz i dwuwiersz (np. cdc dee). W odmianie angielskiej (sonet szekspirowski) wprowadzony został wizualny podział na trzy czterowierszowe zwrotki i jedną dwuwierszową oraz zmieniony został układ rymów w początkowych czterowierszach (abab cdcd efef gg).

2. Gatunkiem stosunkowo nowym jest poemat prozą. To krótki utwór liryczny o zagęszczonej, zwartej kompozycji. Powstanie tego gatunku było wynikiem przezwyciężania rygorów, jakie narzuca forma wierszowa i zastąpienie ich iygorami wewnętrznymi, rygorami obrazu poetyckiego i treści refleksyjnej. Rozwój poematu prozą świadczy, że zwłaszcza w czasach nowszych liryka może rozwijać się poza fromą wierszową, że zjawiska wersyfikacyjne odgrywają coraz mniejszą rolę. W Polsce pierwszym wybitnym cyklem poematów prozą jest zbiór „O bohaterskim koniu i walącym się domie” Kasprowicza.

Wyróżnić można również gatunki, w których elementy właściwe liiyce występują w powiązaniu ze zjawiskami charakterystycznymi dla epiki bądź dramatu. Któreś z tych elementów staję się wówczas dominantą kompozycyjną.

1.    Sielanka - gatunek synkretyczny, ukształtowany w starożytności. Inaczej zwana idyllą, eklogą, skotopaską bądź bukoliką. Twórcami jej byli Teokryt w Grecji i Wergiliusz w Rzymie. Istotny wyróżnikiem sielanki jest temat, bo to bowiem zawsze utwór o wsi, przedstawiający życie na wsi w sposób aprobatywny. Idylla jest z reguły utworem wierszowanym. Jej formy mogą być rozmaite. Istnieją sielanki mające kształt monologu lirycznego i wtedy właściwie można by je zaliczyć do liryki gatunkowo jednolitej. Przeważają jednak sielanki o strukturze złożonej: niektóre wyzyskują elementy narracji epickiej, np. „Sielanki nowe ruskie" Zimorowica, inne zaś opierają się na dialogu, np. „Żeńcy” Szymonowica. Wypowiadający jest w utworach tego typu bliższy podmiotowi lirycznemu niż narratorowi lub bohaterowi w dramacie. Sielanka jako gatunek literacki występuje przede wszystkim w dawniejszych okresach rozwoju literatury, jej żywotność kończy się w Polsce na początku XIX w. Prądem, który faworyzował sielankę był szczególnie sentymentalizm.

2.    Ballada - jest zjawiskiem dużo bardziej skomplikowanym niż sielanka choćby z tego względu, że istnieje sporo jej odmian. Ballady tworzono rozmaite, niektóre (np. angielskie) zbliżały się do opowieści o silnym podkładzie epickim, inne (zwłaszcza francuskie) miały charakter przeważnie lityczny. Forma była zróżnicowana, konstrukcją szczególnie kunsztowną odznaczały się ballady starofrancuskie. Wyróżniały się one ustabilizowaną i nieraz bardzo wymyślną budową stroficzną i rytmiczną. Wyżnym momentem kompozycji w balladzie starofrancuskiej było tzw. przesłanie, w którym poeta zwracał się do określonej osoby (księcia, ukochanej kobiety itp.) i które pierwotnie pełniło rolę dedykacji. W Polsce ballady zaczęły się pojawiać na przełomie wieku XVIII i XI, poprzedzone tzw. dumami, w których występowały już pierwiastki właściwe balladzie. Szczytowy jej okres przypada na pierwsze lata romantyzmu, od momentu debiutu Mickiewicza. W poezji późniejszej ballada również się rozwija. Najwybitniejszym jej przedstawicielem jest w XX wieku Leśmian. Jego utwory mają już jednak nieco inny charakter niż ballady romantyczne. Ballada dość szybko stała się formą poezji satyrycznej.