3088

. z przeświadczenia, iż naród jest wielką rodziną i negacji marksistowskiej walki klas wynikało tworzenie tzw. korporacji, czyli instytucji zrzeszających zarówno pracowników jak i pracodawców (mogły posiadać różne nazwy, np. Niemiecki Front Pracy);

. ideologizacja życia publicznego i społecznego, kult wodza narodu, afirmacja ruchu politycznego, wymaganie społecznego entuzjazmu dla poczynań władz w celu budowy społeczeństwa bezgranicznie lojalnego wobec przywódcy i partii;

Włochy

Faszyzm najwcześniej zdobył władzę we Włoszech. Tutaj jak w pigułce skupiły się różnorakie przyczyny, wcześniej zarysowane. Demokracja włoska nie potrafiła sobie poradzić z głębokim kryzysem gospodarczo-społecznym, z masami eks- żołnierzy, politycznie zagospodarowanych przez faszystów lub komunistów, co groziło wybuchem rewolucyjnym. W tej sytuacji konsekwentne działania partii faszystowskiej i jej wodza Benito Mussoliniego i pobłażliwość dla jego awanturniczej często działalności (terror wobec rywali na lewicy) ze strony części aparatu państwowego, umożliwiły przewrót polityczny, gdzie wystarczyła raczej groźba przemocy niż samo jej użycie (październik 1922, marsz na Rzym). Stopniowo faszyści koncentrowali w swoim ręku całość władzy, zmuszając opozycję do zamilknięcia metodami zastraszania czy tenoru (np. zabójstwo Socjalisty Matteotiego), a potem środkami administracyjnymi (zakaz działania). Stopniowo rozbudowano również kult przywódcy.

Rzecz ciekawa, pewną swobodą cieszył się Kościół Katolicki, z którym Duce nie chciał zadzierać, a nawet zabiegał przejściowo o jego przychylność podpisując konkordat (1929), na mocy którego religia uznana została za państwową. Decydowała o tym specyfika wewnętrzna. W życie wprowadzono zasady solidaryzmu społecznego poprzez tworzenie systemu korporacji, państwo stawało się tutaj arbitrem; za jednym zamachem zduszono ruch związkowy. Opieką otoczono rodzinę, przeprowadzano wielkie roboty publiczne, terror z czasem miał zasięg ograniczony, odwoływano się do patriotycznych uczuć i dumy narodowej, poprawnie ułożyły się stosunki z Kościołem oraz instytucją monarchii, do czasu wojny w propagandzie i praktyce nie stosowano rasizmu i jego kryteriów (antysemityzmu). Te fakty wielu obserwatorom nasuwały korzystną opinię o włoskim faszyzmie, np. wśród naszej endecji posiadał on potencjalnych naśladowców.

Niemcy

Jak w soczewce skumulowały się wszystkie źródła faszyzmu i jego sukcesu w Niemczech. Tutaj co prawda zadecydował wielki kryzys 1929-33, ale w tle występowały wszystkie pozostałe korzenie. Paradoksem jest i pozostanie, że najbrutalniejsza, najbardziej ekspansywna postać totalitaryzmu faszystowskiego - NSDAP i jej przywódca Adolf Hitler do władzy doszli drogą demokratyczną i legalną (nie licząc monacliijskiego nieudolnego puczu w 1923 r.), posiadając liczną reprezentacją parlamentarną. Hitler w styczniu 1933 otrzymał konstytucyjną misję utworzenia rządu z rąk prezydenta Hindenburga.

Oczywiście, obraz byłby zafałszowany, gdybyśmy nie pamiętali, że walka polityczna, podobnie jak w Italii w przededniu marszu na Rzym, toczyła się niewybrednymi środkami, nie brakowało morderstw, burd ulicznych, w których prym wiodły bojówki partyjne SA zasilane przez tysiące sfrustrowanych osobników. W pierwszych tygodniach rząd Hitlera posiadał charakter koalicyjny, ale już wkrótce dzięki grubymi nićmi szytej intrydze (podpalenie Reichstagu) zdelegalizowano groźną rywalkę - KPD, a domniemanym "podpalaczom", czyli komunistom (z bułgarskim działaczem Komintemu - Georgi Dymitrowem), urządzono pokazowy proces.

W marcu 1933 odbyły się wybory, które przyniosły sukces nazistom, choć niemało głosów padło na opozycję (mandaty uzyskane przez komunistów zostały unieważnione).