372

HISTORIA FILOZOFII STAROŻYTNEJ

Ksenofanes nie poprzestał na zanegowaniu antropomorficznych wyobrażeń o bogach: stwierdził także, że Bóg jest kosmosem.

-    źródła chrześcijańskie starały się zafałszować słowa Ksenofanesa, by dowieść zgodności myśli starożytnych filozofów z doktryną chrześcijańską - starano się przedstawić Ksenofanesa jako monoteistę; rzecz jasna, Ksenofanes monoteistą być nie mógł, chociażby z racji tego, że Grecy nie dostrzegali sprzeczności między stwierdzeniem, że Bóg jest jeden i że bogów jest wiełu.

-    dzięki notatkom Arystotelesa udało się ustalić, że zdanie, które chrześcijanie (Klemens) „zmodyfikowali" w rzeczywistości stwierdzało istnienie Boga - kosmosu, który nie wyklucza, a przyjmuje istnienie innych bogów; nie było napisane, że „Bóg jest jeden", a że „jedno (kosmos) jest Bogiem' - „cały świat v/idzi, cały świat myśli, cały śv/iat słyszy”, „zawsze pozostaje na tym samym miejscu, zupełnie się nie porusza

-    Ksenofanes kreuje więc Boga w wymiarze kosmologicznym;

-    kategoria tego, co duchowe, wykracza poza poziom spekulacji Ksenofanesa (świadczy o tym już samo jego rozumienie Boga), dlatego nie był on w żadnym razie dualistą;

-    można by sądzić, że Ksenofanes był panteistą; jest to bliskie prawdzie, jednak kategorie teizmu i panteizmu pojawiły się na długo po jego śmierci; mimo, że Ksenofanes utożsamiał Boga z całym światem, wciąż mówił także o bogach i nie określał relacji pomiędzy nimi a kosmosem;

Fizyka Ksenofanesa nie może zostać jednoznacznie powiązana z jego nauką o Bogu:

-    tam, gdzie Ksenofanes pisał o zasadzie - ziemi lub zasadzie - wodzie, chciał wyrazić jedynie byty ziemskie, a nie cały kosmos; dlatego jego zasada jest czymś zupełnie innym od zasad Jończyków;

-    tam zaś, choć Ksenofanes zaprzeczał temu, żeby kosmos powstał, zmieniał się i poruszał, nie przeczył bynajmniej, że poszczególne rzeczy w kosmosie powstają, poruszają się i zmieniają; dlatego jego fizyka nie jest tożsama z parmenidejską fizyką zjawisk:

-    ksenofanejska koncepcja ziemi - zasady może mieć w sobie coś z prehelleńskięj koncepcji Gaji, bogini - ziemi; jednakże Ksenofanes troszczył się także, by swoją fizykę uzasadnić przez odwołanie się do obserwacji naukowych;

Ksenofanes głosił też bardzo istotne idee moralne - szczególnie zdecydowaną wyższość wartości duchowych (np. mądrość, cnota, inteligencja) nad wartościami witalnymi (np. siła fizyczna). Wartości duchowe przynoszą, jego zdaniem, państwu więcej szczęścia, aniżeli wartości witalne. Są to idee, choć piękne, to jednak filozoficznie przez Ksenofanesa nie uzasadnione za pomocą ogólnych rozważań o człowieku.