360

HISTORIA FILOZOFII STAROŻYTNEJ

Plotyn nie poprzestaje na pozytywnym określeniu Jednego, zadaje też pytanie: dlaczego Absolut istnieje i dlaczego jest, jaki jest? Wyklucza przy tym przypadek (w taki sposób istnieć mogą tylko byty fizyczne), wolny wybór (ten zakłada istnienie przeciwieństw, a Jedno stoi ponad nimi), konieczność (gdyż samo Jedno jest koniecznością dla innych rzeczy). Nie da się go wyjaśnić także przez odwołanie się do natury, ponieważ wykracza poza nią. Według Plotyna, pierwsza zasada ustanawia siebie samą, jest działaniem wytwarzającym siebie samą. Jest nie tylko przedmiotem godnym miłości, ale i miłością siebie. Jedno przekracza samo siebie.

Plotyriska próba rozwiązania problemu pochodzenia innych rzeczy od Jednego stanowi szczytowe osiągnięcie metafizyki starożytnej. Plotyn wyobraża sobie, że wszystkie rzeczy wychodzą z Jednego jak świado jestwypromieniowywane przez swoje źródło. Przybiera formę coraz to słabszych świetlistych kręgów, podczas gdy samo źródło tkwi niezubożone. Pierwszym kręgiem po źródle światła jest Umysł (druga hipostaza), drugim - Dusza (trzecia hipostaza). Kolejny krąg stanowi moment wygaśnięcia światła i symbolizuje materię, potrzebującą oświetlenia z zewnątrz, gdyż sama jest już ciemnością. Plotyn podaje jeszcze obrazy: ognia, wody i drzewa, oprócz nich - obraz koncentrycznych kręgów. Na podstawę tych właśnie obrazów, biorąc je dosłownie, mówiono o emanacjonizmie.

Zasada trwa, a trwając - rodzi, ale tek, że rodzenie to jej nie zubaża, nie pomniejsza ani nie uzależnia. To, co zrodzone, jest niższe od rodzącego i go potrzebuje, nie na odwrót. Czy nie jest jednak tak, że rodzący jest zmuszony do rodzenia?

Działanie Jednego (emanacja) polega na wolności bycia tym, czym jest. Dlatego jest też koniecznością chcianą, konsekwencją aktu wolnego.

Druga hipostaza: Umysł (nous)

Każda hipostaza zwraca się ku swojej zasadzie, by ją .kontemplować*. T o, co powoduje, że Umysł zwraca się ku Jednemu, Plotyn nazywa nieokreślonym i nieuformowanym tworem Jednego, inteligibilną .różnością", „pierwszym ruchem", nieokreśloną myślą, która zostaje dookreślona z chwilą, gdy zwraca się do Jednego. To „zwrócenie się" nie jest jeszcze Umysłem, a tylko przyczyną i warunkiem jego zaistnienia. Dopiero po tym, jak treść myśli (substancja, istota, byt) zwróci się ku swojej zasadzie i zostanie zapłodniona, może zacząć myśleć sama siebie - wtedy dopiero staje się tak naprawdę Umysłem (myślą). Te dwa momenty tłumaczą wielość treści - idei.

Umysł jest wielością, inteligibilnym kosmosem, światem idei. Wielość ta rodzi się wewnątrz Umysłu, który, zapłodniony, myśli sam siebie. Nie widzi on Jednego jako wielości, ale tylko siebie jako wielość.

Jedno jest „mocą wszystkich rzeczy", Umysł zaś - „wszystkimi rzeczami". Umysł stanowi nierozerwalną jedność bytu i myśli - jest platońskim „czystym bytem" i arystotelesowską „myślą myślącą siebie". W nim to bytują wszystkie byty idealne, które są nie tylko treścią myśli, ale i samą myślą - również same są umysłami. Umysł jest życiem doskonałym i nieskończonym - duchowym i poza czasem.