7824

Do szczęścia potrzebne jest (wbrew sceptykom) poznanie. Nie wystarcza przy tym samo dążenie do poznania, potrzebne jest posiadanie go. Wszakże nie wszelkie poznanie jest potrzebne, lecz tylko poznanie Boga i własnej duszy. Badania przyrody są to - jak pisał z powodu astronomii - „poszukiwania bardzo ciekawe i - bardzo próżne".

„Pragnę znać Boga i duszę. I nic więcej? Nic więcej". To ograniczenie Augustyn przekazał stuleciom, przetrwało ono całe średniowiecze.

Poznanie zaś jest możliwe, wbrew sceptykom. Zapewne, zmysły podlegają złudzeniom, ale po pierwsze, nie podlegają im zawsze, a po wtóre, myśl nie we wszystkim jest od zmysłów zależna, lecz posiadając własne tryby rozumowania może sama niektóre prawdy ustalać.

Augustyn szukał takiego sposobu poznania, który nie podlega błędom i przeto stanowi niezawodny punkt wyjścia dla wiedzy. I znalazł przede wszystkim to. że błędy powstają wtedy, gdy wypowiadamy twierdzenia o rzeczach, ale me powstają, gdy dotyczą zjawisk. Nawet i postrzeżenia stają się pewne, o ile rozważa się ich treść, a nie rzeczy, które je wywołują. „Nie twierdź nic więcej jak to. że tobie rzeczy się takimi przedstawiają, a nie będziesz miał zawodu".

Ale Augustyn nie skończył na fenomenalizmie: znalazł inną jeszcze niezawodną podstawę wiedzy. Zauważył mianowicie, że zarzuty sceptyków przeciw poznaniu dotyczą tylko poznania rzeczy zewnętrznych, ale • nie przeżyć wewnętrznych. Twierdzenia niezawodne nie ograniczają się tedy do zjawisk, lecz obejmują również przeżycia wewnętrzne. O istnieniu rzeczy zewnętrznych można wątpić, ale o własnym życiu wątpić niepodobna. Własna myśl jest faktem ze wszystkich najpewiuejszym: to słynna zasada Augustyna. W porównaniu z wiedzą psychologiczną posiadającą pewność bezpośrednią wiedza fizykalna o rzeczach zewnętrznych musiała się Augustynowi wydać niepewna, raczej przypuszczeniem i wiarą niż wiedzą. „Ty, który chcesz poznać siebie, czy wiesz, że istniejesz? Wiem. Skąd to wiesz? Nie wiem. Czy odczuwasz się jako substancję prostą czy złożoną? Nie wiem. Czy wiesz, że poruszasz się? Nie wiem. Czy wiesz, że myślisz? Wiem". Wszystko jest wątpliwe prócz tego tylko, że jestem i że myślę. A w innym miejscu: „Czy powietrze, czy ogień jest źródłem życią co do tego ludzie wątpili, ale któż może wątpić, że pamięta, że rozumie, że chce, że myśli, że wie. że sądzi? Bo choćby wątpił, niemniej żyje; jeśli wątpi, pamięta, dlaczego wątpi; jeśli wątpi, rozumie, że wątpi; jeśli wątpi, to chce się upewnić; jeśli wątpi, to myśli; jeśli wątpi, to wie. iż nie wie; jeśli wątpi, to sądzi, iż nie należy twierdzić".

A zatem: „Wejdź w samego siebie, we wnętrzu człowieka mieszka prawda".

Zasada ta. znana jako Kartezjańska. ale na wiele wieków przed Kaitezjuszem wypowiedziana przez Augustyna, stanowiła zupełne odwrócenie poglądu na poznanie. Było to zerwanie z obiektywizmem, poza który starożytność nie wyszła; myśl szukająca prawdy, myśl. która dotąd stale i mimo wszelkie trudności zwracała się po nią ku rzeczom zewnętrznym, została odwrócona i skierowana ku wewnętrznemu życiu poznającego. I gdy dotąd dusza i jej przejawy traktowane były na podobieństwo rzeczy, teraz, odwrotnie, wraz ze zmienioną postawą umysłu, życie psydiiczne musiało stać się wzorem dla pojmowania natury rzeczy. Jest zrozumiałe, że to odwrócenie postawy dokonało się w epoce religijme nastrojonego filozofowania; oddziałało tu zobojęonetue chrześcijańskie na zewnętrzne warunki życia, oderwanie się od nich i skoncentrowanie na zbawieniu i na życiu wewnętrznym, które doń wiedzie.

Z POZNANIE IDEI i OŚWIECENIE PRZEZ BOGA. Co umysł, poza własnymi przeżyciami, poznaje najlepiej? Rzeczy zewnętrzne? Nie - wedle Augustyna, od tzeczy lepiej poznaje prawdy wieczne. To byładruga teza. wyróżniająca jego teorię poznania; choć w niej miał poprzedników starożymych. uzasadniał ją w szczególny sposób, łącząc argumenty antyczne z nowymi.

Umysł - wbrew potocznemu przekonaniu, ale zgodnie z poglądem Platona - myśląc uświadamia sobie przede wszystkim prawdy ogólne i niezmienne. Nie jest zaś - to było przekonanie odziedziczone po starożymych -wytwórcą prawd, lecz wyłącznie ich odbiorcą; w szczególności zaś ograniczony umysł ludzki nie może wytwarzać prawd wiecznych. Natomiast - jak to Augustyn twierdził w zgodzie z Platonem, a wbrew sensualistom - umysł może wiedzę przejmować wprost, bez pośrednictwa ciała i zmysłów. Skoro więc umysł jest tylko odbiorcą, to przedmioty, które poznaje, muszą istnieć poza nim; prawdy wieczne w myśli są odbiciem prawd wiecznych, istniejących obiektywiue.

W analogiczny tedy do Platona sposób - założywszy receptywną naturę poznania • Augustyn dochodził do uznania idealnego świata. Różnił się natomiast tym. że dla mego świat idealny był złączony z Bogiem. Wieczne ismieiue jest właściwe tylko Bogu. więc prawd)' wieczne istnieją w Bogu. są ideami Bożymi. Jeśli więc dusza poznaje prawdę, to dzięki temu. że istnieje Bóg i jej udziela swych idei. Wiedzy, o którą na próżno zabiegamy przyrodzonymi władzami naszego umysłu, Bóg udziela duszy drogą oświecenia (illuminatio). Teorię tę nazywano później ihiminizmem. Umysł wedle niej bezpośrednio widzi prawdę, jak oczy widzą rzeczy (visio iiHellectualis). Poznanie umysłowe ma charakter intuicyjny, umysł dochodzi prawdy wprost bez rozumowania. Podczas gdy np. dla Arystotelesa poznanie Boga było rzeczą rozumowania, dla Augustyna było ono przede wszystkim aktem bezpośredniej intuicji, kontemplacji. Pojęcie intuicji było w tym religijnym okresie, dla zrozumiałych powodów, podstawowym pojęciem teorii poznania; ale nie wszędzie było pojmowane tak samo: dla Filona. dla Plotyna była to ekstaza bez myśli, „zachwycenie", dla chrześcijańskiego filozofa - było to właśiue spotęgowanie myśli. Bo dla tamtych intuicyjne oglądaiue bóstwa było możliwe przez zjednoczeiue się z tum. dla