395

HISTORIA FILOZOFII STAROŻYTNEJ

4.    Zdania (.Hermeneutyka")

Kiedy łączymy ze sobą terminy i stwierdzamy coś o czymś lub czemuś zaprzeczamy, mamy do czynienia z sądem (apophasrs - negacja, kataphasis - afirmacja). Sąd jest więc aktem, poprzez który stwierdzamy lub negujemy związek jednego pojęcia z innym pojęciem. Logicznym wyrazem sądu jest wypowiedź lub zdanie (protasis). Sąd i zdanie stanowią najbardziej elementarną formę poznania która pozwala pośrednio uchwycić związek między orzecznikiem i podmiotem.

Prawda i fałsz łączą się z sądem. Prawda jest wtedy, gdy rozdziela się to, co jest rzeczywiście rozdzielone lub łączy to, co rzeczywiście złączone, fałsz - w przeciwnym wypadku.

Pierwszym podziałem, jaki należy wprowadzić wśród sądów, jest podział na sądy twierdzące i przeczące. Dalej, dzielą się sądy na ogólne, jednostkowe i szczegółowe / nieokreślone (takie, które dotyczą ogółu, ale ogólnymi nie są - .niektórzy ludzie są biali"). Wreszcie dzieli Arystoteles sądy ze względu na sposoby (modusy), w jaki stwierdza się coś o czymś lub zaprzecza (coś może być lub nie może być, coś musi być lub nie musi być).

5.    Sylogizm

Gdy wydajemy sądy i formułujemy zdania to jeszcze nie rozumujemy. Rozumujemy natomiast, gdy przechodzimy od sądów do sądów, od zdań do zdań, które łączą się w określone powiązania, gdy jedne są w jakiś sposób przyczynami drugich. Sylogizm jest doskonałym rozumowaniem, w którym wniosek z konieczności wynika z przesłanek. W sylogizmie muszą być trzy zdania, z których dwa pełnią funkcję przesłanek (pierwsze to przesłanka większa, drugie - przesłanka mniejsza), a trzecie jest wnioskiem. Występują w nim trzy terminy, z których jeden pełni funkcję zwornika (terminu średniego) łączącego pozostałe (skrajny termin większy w zdaniu pierwszym, skrajny termin drugi w zdaniu drugim). Przesłanki nie są przyczynami prawdy lub fałszu, ale wynikania - mają wartość hipotezy i powinny być poprzedzone spójnikiem jeżeli'.

Możliwe są trzy figury sylogizmu - termin średni może być podmiotem w przesłance większej, a orzecznikiem w mniejszej, może być w obu przesłankach orzecznikiem, może być w obu przesłankach podmiotem. Dalej, ponieważ zdania pełniące funkcję przesłanek sylogizmu mogą być ogólne lub szczegółowe oraz twierdzące lub przeczące, powstaje wielość trybów sylogizmu. Arystoteles konkluduje, że istnieją po cztery prawomocne tryby w pierwszych dwóch figurach i sześć trybów w figurze trzeciej.

Arystoteles nie rozpoznał zdań hipotetycznych i dysjunktywnych, nie mógł więc zbudować nauki o sylogizmie hipotetycznym i dysjunktywnym.

6.    Sylogizm naukowy, czyli dowodzenie

Sylogizm jako taki ukazuje samą istotę rozumowania i bada jedynie poprawność formalną wnioskowania, pomijając poprawność materialną przesłanek. Tym, dla odmiany, zajmuje się sylogizm naukowy - bada on rozumowanie według obydwu kryteriów.

Według Arystotelesa nauka jest procesem dyskursywnym, który dąży do określenia czterech przyczyn, a przede wszystkim - istoty (przyczyny formalnej). Sylogizm naukowy wiąże się więc z metafizyczną koncepcją substancji, a arystotelesowska nauka chce być badaniem substancji i wszystkiego, co się z nią wiąże. Przesłanki sylogizmu naukowego muszą być nie tylko prawdziwe, ale i pierwotne (same nie potrzebują dowodu), jasne i ogólniejsze od wniosków. Wreszcie - muszą być wniosków przyczyną.