104628

wszystkim reformą prawa i systemu kaniego. Szybko popadł w konflikt ideologiczny z Burkiem - jego postawa bliższa była francuskim filozofom oświecenia: był dogłębnie przekonany, że najlepsze są rozwiązania czysto rozumowe. W odróżnieniu od nich odwoływał się jednak zawsze do zasady użyteczności, nie zaś do przekonania, że demokracja sama z siebie ma jakiś osobliwie uświęcony charakter. Bentham był wszakże bardziej człowiekiem rozumu i doświadczenia, aniżeli serca i uczucia.

Benthamizm opierał się na hedonizmie psychologicznym. Była to teoria, wedle której każda istota ludzka dąży do osiągnięcia przyjemności ze swojej natury, a jednocześnie unika przykrości. Nie było to nowe twierdzenie - podobne tezy głosili Helvetius oraz Tucker. Chociaż Bentham nie był twórcą tej teorii, to nadał jej łatwą do zapamiętania postać: Natura poddała rodzaj ludzki rządom dwu zwierzchnich władców: przykrości oraz pr zyj e m n o ś c i. Im tylko dane jest wskazywać, cośmy powinni czynić oraz stanowić o tym, co będziemy czynili. Do ich tronu przytwierdzono z jednej strony miarę słuszności i niesłuszności, a drugiej łańcuch przyczyn i skutków. One rządzą nami we wszystkim, co czynimy, mówimy, myślimy.

Zasada użyteczności jest podstawą niniejszego dzieła, podstawą systemu, którego celem jest wznieść gmach szęścia rękami razumu i prawa. Przez zasadę użyteczności rozumieć należy taką zasadę, które aprobuje lub gani wszelką działaność zależnie od tego, czy wykazuje ona tendencję po powiększenia czy zmniejszenia szczęścia obchodzącej nas strony. Mówić zatem należy o wszelkim działaniu: nie tylko jednostki prywatnej, lecz również o wszelkich posunięciach rządu Na uwadze mieć należy sprzyjanie wytwarzaniu korzyści, zysku, przyjemności, dobra lub szczęścia, a zapobieganie powstawaniu szkody, przykrości, zła lub nieszczęścia zainteresowanej strony.

Termin „przyjemność' obejmuje nie tylko jedzenie i picie oraz podstawowe potrzeby ludzkie, lecz także przyjemności wyższe, intelektualne. Bentham zajmował się fti ustaleniem obiektywnego kryterium moralności, nie tylko stwierdzeniem prawdy czysto psychologicznej - posługiwał się pojęciami „miary słuszności” oraz „łańcucha przyczyn i skutków”. Zasada użyteczności odwołuje się więc do społeczeństwa i należy ją traktować jako zasadę największego szczęścia.

Jeremy Bentham zadał sobie trud określenia „interesu społeczeństwa”. Społeczeństwo pojmował jako pojęcie abstrakcyjne (motyw liberalny): Społeczeństwo jest rzekomym ciałem, złożonym z indywidualnych osób, które się trktuje jakby stanowiły jego członki. Czumże jest wobec tego interes społeczeristwa? Sumą interesów składających się na nie jednostek. Nie można w związku z tym mówić o interesie społeczeństwa nie rozumiejąc na czym polega interes jednostki.

Jak to się dzieje, że człowiek zawsze postępuje zgodnie z zasadą użyteczności, świadomie, lub nawet nieświadomie? Każda osoba postępuje wedle wrodzonej konstytucji fizycznej. Trzyma się tej zasady nawet nie myśląc czasem o niej. Wielu jednakże sprzeciwiało się tej zasadzie: być może dlatego, że nie wiedzieli, jak ją stosować, lub także wskutek takiego, czy innego przesądu. Mało było takich, którzy kierowali się konsekwencją. Ta jest najrzadszą ze wszystkich cnót zdaniem myśliciela.

O czynach zgodnych z zasadą użyteczności można zawsze powiedzieć tylko, że powinny być spełnione, bądź co najmniej tyle, że nie są takimi, których spełniać nie należy. Niewiele to nam mówi: zasada użyteczności jest tu przyjęta jako pewnego rodzaju aksjomat Odnosi się to także do rządu, którego działania są albo zgodne z tą zasadą, lub też nie są.

Ażeby określić dokładniej jaka jest suma przyjemności, Bentham posługuje się w swych rozważaniach rachunkiem hedonistycznym, którego zasadniczymi kryteriami są: intensywność, trwanie, pewność (lub niepewność), bliskość (lub dalekość). Dodać należy także dwa inne czyniki: płodność i czystość. Pewne przyjemności mogą przecież rodzić