104665

Histoiyzm i racjonalizm Monteskiusza pozwoliły mu na sformułowanie tezy, że wartość ludzkich praw bywa zawsze względna. Jednak nie zawsze prawodawcy o tym pamiętają. Stanowią oni często takie prawa, które lekceważą charakter narodu i konkretne warunki jego egzystencji. Monteskiusz podkreślał, że istotą państwa powinna być polityczna wolność obywateli. Wolność ta miała polegać nie na robieniu tego co się właśnie chce, ale na tym, aby móc czynić to, czego się powituio chcieć. Wolność jest możliwa tylko w państwie praworządnym, w państwie, w którym prawa są przestrzegane. Wolność to prawo czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalają - pisał Monteskiusz.

Bardzo ważnym jeszcze jest, by prawodawstwo przeniknione było duchem umiarkowania. Stanowiący prawo powinni zawsze pamiętać o zasadzie złotego środka i umiaru. Monteskiusz był przeciwnikiem totalistycznych systemów prawa. Uważał, że czasem można osiągnąć więcej przez dobre obyczaje (czyli przez istnienie zwyczajowych norm moralnych lub obyczajowych), niż przez regulacje prawną. Nie należy ustanawiać zbyt licznych praw, bo to obniża autorytet normy. W końcu, należy unikać równych praw, bo to byłoby niezgodne z zasadami prawidłowej polityki prawa.

Zasada umiarkowania powinna też, zdaniem Monteskiusza, przenikać system polityczny w państwie. Wolność polityczna najlepiej rozwija się tam, gdzie istnieje rząd umiarkowany i cały system hamulców i sił równoważących, które zapobiegają nadużywaniu władzy. Wiekuiste doświadczenie uczy, iż wszelki człowiek, który posiada władzę, skłonny jest jej nadużyć; posuwa się tak daleko, aż napotka granicę. To stwierdzenie było podstawą budowy przez Monteskiusza instytucjonalnych zabezpieczeń przed nadużyciami władzy. Każda władza demoralizuje, dlatego o wiele łatwiej stworzyć instytucjonalne ramy dla władzy niż poszukiwać władców o nieposzlakowanym charakterze.

Monteskiusz w swych pracach dokonał systematyki i oceny znanych mu ustrojów politycznych. Kryterium systematyki były: natura rządu (to co określa istotę państwa) oraz zasada (to, co określa jego działanie). Według Monteskiusza istnieją trzy rodzaje ustroju politycznego: republikański, monarchistyczny i despotyczny. Republika może przybrać dwie postacie: demokratyczną, kiedy władza należy do ludu; aiystokratyczną gdy władza należy do pewnej grupy ludzi. Dla Monteskiusza demokracja to struktura nie realna. Zasadami demokracji są cnota i skromność. Cechy te są tak rzadkie, że nie mogą się stać podstawą władzy suwerennego ludu. Ponadto demokracja zakłada równość praw. Nie ma takiej równości ponieważ z samej natury tego ustroju wynika potrzeba ustanowienia cenzusu majątkowego. Dopuszczenie do urzędów biedaków byłoby lekkomyślne i nieroztropne. Znacznie więcej walorów ma zdaniem Monteskiusza republika arystokratyczna, której zasadą jest umiarkowani. Jest ona doskonała zwłaszcza wtedy, kiedy opiera się na szerokiej podstawie społecznej, tza wtedy kiedy część ludu nie posiadająca władzy jest tak niewielka, że rządzący nie mają żadnego interesu w tym by ją uciskać. Niestety ta forma ustroju ma tę wadę, że daje się urzeczywistniać tylko w państwach małych, takich jakimi były republiki starożytne. We współczesnych wielkich mocarstwach republika arystokratyczna jest właściwie niemożliwa, uważał Monteskiusz.

Odrzucenie realnej możliwości wprowadzenia tych dwóch typów rządów wyjaśnia dlaczego Monteskiusz skupił się na analizie pozostałych typów: monarchii i despocji. Jego zdaniem są one jedynymi spotykanymi formami rządów. Naturą monarchii są rządy zgodne z prawem, a jej zasadą jest honor. Natomiast naturą despocji są arbitralne rządy jednostki, zaś jej cechę stanowi to, że prawem jest wola suwerena, a zasadą działania państwa - strach. Zasada rządu despotycznego jest z natury skażona. Ustrój który lekceważy prawo i wychowanie to zaprzeczenie życia społecznego i indywidualnego. Pod rządami despotycznymi nie ma miejsca na wolność polityczną. Najważniejszą obroną przed despotyzmem jest podział władzy. Konstrukcja podziału władzy stworzona przez Monteskiirsza, a wzorowana na