108394

Według współczesnych ujęć poznawczych struktura Ja jest dość skomplikowana, a więc również i jej rozwój podlega złożonym prawidłowościom. Złożoność wynika z liczby i treści wymiarów odnoszących się do „Ja", np. dobry-zły, zdolny-niezdolny, pracowity-leniwy. Na bazie doświadczeń osobistych oraz społecznych przekazów powstają schematy poznawcze dotyczące „Ja". W toku rozwoju zwiększa się liczba i zróżnicowanie schematów poznawczych.

Hierarchiczna struktura Ja obejmuje wiele różnych, a nawet niekiedy wzajemnie sprzecznych koncepcji siebie (np. „Ja" jako dobra koleżanka i „Ja" jako zazdrosna siostra). Częściowo odmienne koncepcje siebie mogą dotyczyć „Ja" matematycznego, plastycznego, sportowego; podobnie dochodzi do formowania się wielu „Ja" społecznych, stosownie do grup ludzi, na których opinii zależy młodej osobie oraz stosownie do różnych sfer życia, np: „Ja" rodzinne, „Ja" szkolne, „Ja" w grupie rówieśniczej

W jednej osobowości może mieścić się koncepcja siebie jako kogoś okrutnego dla wrogów i kochającego najbliższych. To, którą koncepcję przywołamy - tzw. Ja działające wynika częściowo z okoliczności, a więc aktualnej roli lub oczekiwań społecznych, częściowo jest kwestią osobistego wyboru. U dziecka w młodszym wieku szkolnym „Ja" działające zmieniają się stosownie do charakteru kontaktu z otoczeniem oraz ról przyjmowanych w zabawach tematycznych. U dorastającej młodzieży „Ja" działające zmienia się wraz z formą aktywności, na zasadzie mniej lub bardziej wolnego wyboru (nie zapominajmy o uwarunkowaniach hormonalnych!). Proces kreowania i testowania rozmaitych koncepcji siebie pozwala opisać i wyjaśnić różnorodność i niespójność zachowań w adolescencji: np.: 15-latka mówi sobie: „Teraz jestem porządną uczennicą", a już za parę dni: „Od dziś nie uczę się w ogóle"; raz przebiera się za damę i starannie pracuje nad makijażem, innym razem wkłada podarty sweter i dziurawe dżinsy.

W adolescencji dużego znaczenia nabiera kreowanie Ja idealnego, w tym również na zasadzie idealizmu młodzieńczego. Dużej rozbieżności między realną a idealną koncepcją siebie nie możemy wówczas traktować jako sygnału nieprzystosowania, lecz jako zjawisko rozwojowe; u ludzi dorosłych niewielka rozbieżność wskazuje na samoakceptację

Ja możliw e to zorientowana ku przyszłości koncepcja samego siebie, wyobrażenie siebie w nowej roli, czy sytuacji, która ma, lub może. nastąpić. Wśród „Ja" możliwych są Ja pożądane i Ja niepożądane. Dziecko oczekujące urodzin może mieć wyobrażenie siebie jako posiadacza roweru górskiego lub lalki Barbie. Chłopak złapany na handlu narkotykami już widzi siebie przez sądem dla nieletnich. „Ja możliwe reprezentują takie Ja, którymi osoba może się stać. chciałaby się stać, lub których wolałaby uniknąć". W młodszym wieku szkolnym dziecko wytwarza tego rodzaju obrazy na zasadzie wyobrażeń, marzeń, oczekiwań i zagrożeń, często zresztą nierealnych. Posługiwanie się „Ja" możliwymi pełni funkcję przygotowania się do sytuacji pożądanych i niepożądanych, które mogą zaistnieć. Inna funkcja „Ja" możliwego ujawmiająca się w dzieciństwie, to kreowanie rozmaitych postaci w zabawie poprzez utożsamienie się z nimi na czas odgrywania pewnej roli.

W okresie adolescencji, dzięki zdolności do abstrakcyjnego myślenia, dochodzi do znacznego poszerzenia funkcji „Ja" możliwych. Następuje oderwanie ich od realnych doświadczeń i większe zróżnicowanie ich treści. „Ja" możliwe są formułowane na poziomie marzeń („Ja" - aktorka, „Ja" - pilot myśliwca), odległych planów życiowych (..Ja" - badacz genów i posiadacz domu: ..Ja" - kobieta sukcesu i matka czwór ki wspaniałych dzieci), jak również realnych oczekiwań („Ja" - uczennica gimnazjum. „Ja" - wyśmiany po założeniu okularów). „Ja" możliwe mają znaczenie motywacyjne, inspirują działania zmierzające do spełnienia bądź uniknięcia czegoś. Szczególnie skuteczny pod względem motywacyjnym okazuje się układ „Ja" pożądane - „Ja" niepożądane, dotyczące tej samej sfery lub jednego tematu (np. „Ja" jako student prawa, „Ja" jako „kot" w wojsku),

Trafne wyobrażenie własnego funkcjonowania w nowej sytuacji może uwrażliwić młodego człowieka na pewne elementy, które łatwo przeoczyć bez wytworzenia takiej wizji (np jak zachować się podczas rozmowy kwalifikacyjnej). Formułowanie „Ja" możliwych pozwala oswoić się z niepewną rzeczywistością; daje ponadto kontekst dla samooceny: można prowadzić grę wyobraźni na „Ja” możliwych, swobodnie dobierając korzystne, bądź niekorzystne punkty odniesienia dla oceny siebie. W okresie dorosłości zwiększa się znaczenie motywacyjne „Ja" możliwych, są one coraz bardziej realistyczne. Fakt, iż u ludzi młodych

2