110762

pracy mogą być bezpośrednio dane przez samą przyrodę, na przykład drzewo, które ścina się w lesie, albo nida wydobywana z wnętrza ziemi. Przedmioty pracy, które uprzednio zostały poddane działaniu pracy, na przykład ruda w hucie, bawełna w przędzalni, noszą nazwę surowców albo materiałów surowych.

Środkami pracy są te wszystkie rzeczy, za pomocą których człowiek oddziaływa na przedmiot swojej pracy i przekształca go. Do środków pracy należą przede wszystkim narzędzia produkcji, jak również ziemia, budynki produkcyjne, drogi, kanały, magazyny itd. W zespole środków pracy decydującą rolę odgrywają narzędzia produkcji. Należą do nich różnorodne narzędzia, którymi człowiek posługuje się w swojej pracy, poczynając od prymitywnych narzędzi kamiennych używanych przez ludzi pierwotnych, a kończąc na współczesnych maszynach. Poziom rozwoju narzędzi produkcji jest miernikiem panowania społeczelistwa nad przyrodą, miernikiem rozwoju produkcji. Epoki ekonomiczne różnią się od siebie nie tym, co się w nich produkuje, lecz tym, jak się w nich produkuje, za pomocą jakich narzędzi produkcji.

Przedmioty pracy i środki pracy stanowią środki produkcji. Środki produkcji same przez się, bez połączenia z siłą roboczą, stanowią jedynie stos martwych rzeczy. Aby można było zacząć proces pracy, siła robocza musi połączyć się z narzędziami produkcji.

Siła. robocza jest to zdolność człowieka do pracy, całokształt fizycznych i duchowych sił człowieka, dzięki którym jest on w stanie produkować dobra materialne. Siła robocza jest aktywnym elementem produkcji, wprawia ona w ruch środki produkcji. Wraz z rozwojem narzędzi produkcji rozwija się także zdolność człowieka do pracy, jego umiejętność, nawyki, doświadczenie produkcyjne.

Narzędzia produkcji, za pomocą których wytwarzane są dobra materialne, ludzie, wprawiający w ruch te narzędzia, realizujący produkcję dóbr materialnych dzięki pewnemu doświadczeniu produkcyjnemu i nawykom pracy, stanowią siły wytwórcze społeczeństwa. Masy pracujące są podstawową siłą wytwórczą społeczeństwa ludzkiego we wszystkich etapach jego rozwoju.

Siły wytwórcze są wyrazem stosunku ludzi do przedmiotów i sił przyrody, wykorzystywanych do produkcji dóbr materialnych. Jednakże w. procesie produkcji ludzie oddziaływają nie tylko na przyrodę, lecz również wzajemnie na siebie. „Produkują oni wyłącznie współdziałając ze sobą w określony sposób i wymieniając między sobą swą działalność. Żeby produkować, wchodzą w określone związki i stosunki wzajemne i tylko w granicach tych społecznych związków i stosunków odbywa się ich oddziaływanie na przyrodę, odbywa się produkcja” [2]. Określone związki i stosunki ludzi w procesie produkcji dóbr materialnych stanowią stosunki produkcji.

Charakter stosunków produkcji zależy od tego, czyją własnością są środki produkcji (ziemia, lasy, wody, bogactwa wnętrza ziemi, surowce, narzędzia produkcji, budynki produkcyjne, środki komunikacji i łączności itp.) — czy są one własnością poszczególnych osób, grup społecznych lub klas, które wykorzystują te środki do wyzyskiwania mas pracujących, czy też własnością społeczelistwa, którego celem jest zaspokajanie materialnych i kulturalnych potrzeb mas ludowych, całego społeczeństwa. Stan stosunków produkcji pokazuje, jak odbywa się pomiędzy członkami społeczeństwa podział środków produkcji, a więc również dóbr materialnych produkowanych przez łudzi. A zatem podstawą stosunków produkcji jest określona forma własności środków produkcji.