Rozwojówka ćw. 4
Matczak „Rozwój emocjonalny”
Procesy emocjonalne - czynności psychiczne, za pośrednictwem których jednostka odzwierciedla swój stosunek do rzeczywistości i dokonuje jej oceny z punktu widzenia swoich potrzeb.
Emocje - odzwierciedlają stosunek jednostki do rzeczywistości, pełnią funkcję adaptacyjną, wpływają na działanie (określają mobilizację energii i kierunek jej wydatkowania).
Każdą emocję można opisać charakteryzując jej 3 komponenty:
Intensywność
Znak (dodatnie/przyjemne i ujemne/przykre)
Treść (zróżnicowanie jakościowe emocji)
Uczucia - względnie stałe ustosunkowania wobec pewnych przedmiotów, osób, czy sytuacji. Uczucie oznacza g o t o w o ś ć d o r e a g o w a n i a na określony obiekt określonymi emocjami, powstałą w wyniku przeżywania ich wobec tego obiektu w przeszłości.
Analogia emocji do procesów poznawczych - oba niosą inf o bodźcach (PP bodźców ich obiektywnych właściwościach, właściwościach emocje o ich wartościach). Czasami mówi się o specyficznym uczuciowym poznaniu rzeczywistości. PP i emocje można uznać za komponenty tego samego ogólniejszego procesu odzwierciedlania rzeczywistości, które zawsze ze sobą współwystępują i wzajemnie na siebie oddziaływają.
CZYNNIKI WYWOŁUJĄCE EMOCJE:
Pierwotne bodźce emocjonalne:
Należą do niech bodźce związane z zaspokajaniem potrzeb fizjologicznych organizmu, które w okresie niemowlęctwa stanowią główne źródło reakcji emocjonalnych dziecka - niezadowolenia (manifestowanego głównie krzykiem) lub zadowolenia. W późniejszych okresach rozwoju ich znaczenie zmniejsza się, choć nadal zachowują swoją wartość. Ich rola zależy od prawidłowości fizjologicznego funkcjonowania organizmu i zachodzących w tym czasie zmian.
Należą do nich również wszystkie doznania zmysłowe pochodzenia zewnętrznego (np.: wzrokowe, słuchowe, dotykowe). Mają one z a w s z e zabarwienie emocjonalne (choć czasem tak małe, że emocja może być niezauważalna). Intensywność takich reakcji zależy od siły i jakości bodźców (bardzo silne wywołują emocje ujemne, a słabe i umiarkowane - dodatnie)
Reakcje emocjonalne powstają też w związku z wrażeniami kinestetycznymi odbieranymi w wyniku własnych czynności. Bezczynność jest źródłem emocji ujemnych na początku rozwoju aktywności ruchowej dziecka; potem może się stać przyczyną pozytywnych emocji - np.: aktywność intelektualna, a ruch jest źródłem emocji dodatnich.
W miarę wzrastania doświadczeń dziecka: wartości emocjonalna wielu bodźców zmysłowych zmniejsza się (w wyniku przyzwyczajenia się do nich), a wzrasta wrażliwość emocjonalna pewne specyficzne bodźce (np. barwy, określony rodzaj dźwięków). Wiąże się to z rozwojem upodobań i zainteresowań.
W toku rozwoju zwiększa się wybiórczość reagowania emocjonalnego na bodźce zmysłowe, a wzrasta zróżnicowanie ich emocjonalnej wartości.
Wtórne bodźce emocjonalne:
Są to bodźce, których znaczenia dziecko uczy się w toku rozwoju. Uczenie to zaczyna się już w pierwszych tygodniach po urodzeniu i trwa do końca życia. Następuje za pośrednictwem warunkowania i generalizacji.
Są one początkowo naturalne i dopiero w wyniku powiązania z pierwotnymi (bezwarunkowymi) bodźcami nabywają zdolności wywoływania emocji. I tu przyda się wiedza z Pamięci o warunkowaniu - np.: dziecko cieszy się na widok butelki z mlekiem, bo zostało na to uwarunkowane (klasycznie oczywiście) - ten bodziec kojarzy mu się z matką, jedzeniem i ogólnie czymś pozytywnym. Warunkować można emocje + i -.
Generalizacja - dodatnie lub ujemne emocje powstałe na drodze warunkowania przenoszą się też na bodźce podobne do warunkowych. Duże znaczenia przypisuje się jej w kształtowaniu pozytywnego stosunku dziecka do innych ludzi, co się odbywa na drodze przenoszenia na nich emocji doznawanych w kontakcie z najbliższymi osobami, zwłaszcza z matką. W początkowym etapie rozwoju generalizacja zachodzi w odniesieniu do bodźców, które są zewnętrznie, fizycznie podobne do bodźca emocjonalnego. W miarę rozwoju coraz większe rolę odgrywa podobieństwo znaczeniowe. Pewne pojedyncze doświadczenia emocjonalne mogą ukształtować stosunek dziecka do wielu różnych, lecz podobnych znaczeniowo obiektów, bezpośrednio mu nieznanych. Tego rodzaju generalizacją można wyjaśnić stałości reagowania emocjonalnego w odmiennych treściowo sytuacjach rywalizacyjnych, egzaminacyjnych, przewagi lub zależności, doznawania agresji, przemocy itd.
Mogą ulegać wygaśnięciu (w końcu to warunkowanie), ale następuje to z trudem i powoli.
Możliwa jest zmiana ich wartości emocjonalnej - z dodatniej na ujemną lub odwrotnie. Często próbuje się celowo dokonać takiej zmiany poprzez oddziaływania wychowawcze (np.: tak organizuje doświadczenia dziecka, by nielubiane przedmioty, osoby, miejsca czy czynności skojarzyły mu się z jakimiś przyjemnymi doznaniami).
Psychologowie kliniczni sądzą, że właśnie drogą warunkowania i generalizacji powstają różne irracjonalne, a bardzo trudne do przezwyciężania lęki, czyli fobie.
Szczególnymi rodzajami tych bodźców są słowa. Gdy towarzyszą przykrym lub przyjemnym przeżyciom, nabierają dla dziecka (od wieku poniemowlęcego) wartości emocjonalnej. Z czasem rola bodźców słownych wzrasta na tyle, że mogą one wzbudzać emocje silniejsze niż bodźce bardziej pierwotne, dzięki którym słowa nabrały kiedyś znaczenia (dzieci w wieku przedszkolnym bardziej boją się drwin niż kary fizycznej, ostrzej reagują na zaczepkę słowną niż popchnięcie). Słowa (ponadto, że są wtórnymi bodźcami emocjonalnymi) mogą pełnić pośredniczącą w przejmowaniu wartości emocjonalnej przez inne bodźce neutralne. Ich związek z bodźcami znaczącymi nie musi występować w doświadczeniu, ale może być ustalony za pomocą słów (np.: w wyniku otrzymanych słownych inf. dziecko może zacząć bać się ognia).
Są jeszcze emocje, których powstania nie da się w pełni wyjaśnić wskazując na działanie wyżej wymienionych czynników. Emocje te nie są odpowiedzią na poszczególne bodźce jako takie, lecz na relacje w jakich pozostają one wobec określonych nastawień czy oczekiwań człowieka - są to tzw. poznawcze źródła emocji.
Poznawcze źródła emocji:
Dysonans poznawczy - znaczny stopień rozbieżności między napływającymi inf., a posiadanymi schematami poznawczymi (jest to źródłem głównie emocji ujemnych). Pełna rozbieżność rzeczywistości z nastawieniem może jednak budzić emocje dodatnie, zwłaszcza, gdy człowiek ni był pewien. Już w 1 roku życia można zaobserwować u dzieci zaciekawienie przedmiotami, czy zdarzeniami umiarkowanie różniącymi się od tego, czego dziecko przedtem doświadczyło. Można też zauważyć strach w odpowiedzi na całkowicie nowe bodźce, czy zjawiska. Warunkiem tego jest posiadanie jakichś schematów poznawczych przez dziecko. (np.: niemowlę reaguje lękiem lub zainteresowaniem na widok obcych twarzy dopiero, gdy ma już wrodzone obrazy umysłowe twarzy osób z najbliższego otoczenia - zna i rozpoznaje je.
Ich liczba wzrasta z wiekiem.
Oczekiwania dziecka wynikające z przekonań, co do tego jak powinno być (wzorce, normy - np.: co jest ładne, a co brzydkie)). Na tej zasadzie powstają uczucia moralne i estetyczne, które pojawiają się już w starszym wieku przedszkolnym, a rozwijają w wieku szkolnym. Wśród schematów odzwierciedlających to, jak „jest” i jak „być powinno”, ważne miejsce zajmują standardy dotyczące własnej osoby. Początkowo (w wieku przedszkolnym) dziecko porównuje się (swoje zachowanie, stan posiadania) z innymi dziećmi i zaczyna reagować emocjonalnie na ocenę własnego postępowania dokonywaną przez innych. Od wieku szkolnego ocena społeczna staje się jednym z najważniejszych źródeł emocji (dziecko zaczyna być wrażliwe nie tylko na oceny dotyczące jego osoby, ale również grupy społecznej, do której należy - np.: rodziny, klasy). W miarę rozwoju dziecko integruje swoją wiedzę społeczną, płynącą z obserwacji zachowań innych ludzi i otrzymywanych od nich inf, w wyniku czego wytwarza sobie własne wzorce, określając to, jakim „należy być” czy jakim chciałoby być. W zależności od stopnia, w jakim wzorce te uda się zrealizować, powstają silne emocje w wieku dorastania i młodzieńczości.
Tu jest taki zupełnie niewyjaśniony termin - interioryzacja źródeł emocji (str134)
Początkowo emocje wywołują bodźce zewnętrzne → wyobrażenia → wspomnienia → oczekiwania → abstrakcyjne pojęcia i idee (uczucia patriotyczne, religia, itp.).
Zewnętrzność bodźców - w największym stopniu ma miejsce w przypadku pierwotnych bodźców emocjonalnych. Ale można też o niej mówić w przypadku bodźców wtórnych i poznawczych.
Wyobrażenia - od wieku przedszkolnego wzrasta ich rola. Ich przejawem są np.: irracjonalne lęki (np.: duch w szafie). W wieku szkolnym (głównie w wieku dorastania) źródłem pozytywnych emocji bywają morzenia.
Oczekiwania - już w wieku przedszkolnym dziecko potrafi się cieszyć na myśl o zapowiedzianych przyjemnościach, obiecanej nagrodzie, itp. Emocje powstałe pod wpływem oczekiwań są ważnym źródłem aktywności człowieka.. Bardzo wyraźny jest jednak następujący wraz z wiekiem wzrost roli oczekiwań jako źródła emocji negatywnych, zwłaszcza lękowych (z czasem większość lęków staje się wynikiem nie aktualnych, lecz przewidywanych zagrożeń).
Zmiany rozwojowe w zakresie czynników wywołujących emocje polegają na stopniowym wzrastaniu znaczenia wtórnych bodźców emocjonalnych (w tym bodźców słownych) i poznawczych źródeł emocji, oraz uwewnętrznianiu się przyczyn emocji.
Równolegle z poszerzaniem się zakresu bodźców emocjonalnych postępuje różnicowanie się reakcji na nie. Daje to jakościowe wzbogacenie funkcjonowania emocjonalnego i prowadzi do powstania różnych, odmiennych treściowo emocji.
Pierwsze reakcje emocjonalne dziecka mają charakter niespecyficzny (globalny), gdyż nie wyspecjalizowały się jeszcze reakcje emocjonalne i niedostatecznie się zróżnicowały w stosunku do tego samego przedmiotu. Jest to ogólne, bezkierunkowe podniecenie. Oznacza to, że na bodziec szkodliwy dziecko odpowiada taką samą reakcją emocjonalną jak na bodziec pożyteczny. Już w wieku przedszkolnym emocja wywołana przez jakiś pojedynczy aspekt złożonego bodźca z reguły rozprzestrzenia się na cały obiekt.
Pod koniec 1 miesiąca z ogólnego stanu podniecenia wyodrębnia się reakcja ujemna - niezadowolenie, a nieco później dodatnia - zadowolenie. Z tych 2 emocji wyłaniają się stopniowo inne, bardziej specyficzne. Np.:
w wyniku różnicowania się reakcji ujemnych między 3 a 6 miesiącem życia powstają kolejno: gniew, wstręt i strach.
w 2 - 3 roku życia pojawiają się: zazdrość, zakłopotanie i wstyd (przy czym każda z tych emocji w toku rozwoju różnicuje się jeszcze bardziej, np.: inny jest strach przed lwem, a inny przed brakiem akceptacji)
Analogicznie powstają zróżnicowane treściowo emocje dodatnie: miłość, radość, duma, współczucie i inne.
Przejawem różnicowania się reakcji emocjonalnych jest dostosowywanie ich natężenia do intensywności bodźców. bodźców małego dziecka reakcje te są często niewspółmierne do przyczyn (potrafi ono np.: śmiać się równie silnie z błahych powodów, co z ważniejszych). To silne reagowanie na słabe bodźce sprawia, ze możemy mówić o dużej pobudliwości emocjonalnej dziecka (jest to jedna z najbardziej charakterystycznych cech funkcjonowania emocjonalnego do wieku przedszkolnego włącznie). Pod koniec wieku szkolnego następuje postęp w zakresie różnicowania siły emocji.
Drugi, obok różnicowania, podstawowy kierunek zmian rozwojowych w zakresie emocji stanowi wzrastanie ich trwałości. Emocje małego dziecka, choć silne i łatwo powstające są krótkotrwałe (niejednokrotnie po ich zniknięciu pojawiają się emocje o znaku przeciwnym - przechodzenie od płaczu do śmiechu np.) Tę właściwość reagowania określa się jako zmienność, labilność, czy chwiejność emocjonalną. Krótkotrwałość jest związana z zew charakterem ich przyczyn. Emocja, która jest odp. na aktualnie działający bodziec znika wraz ze zniknięciem tego bodźca lub gdy dziecko odwróci od niego uwagę. Jedynie stosunkowo trwalsze reakcje emocjonalne małego dziecka, to reakcje ujemne powstające z przyczyn fizjologicznych (np.: ból, choroba), a wiec trwałych i trudnych do usunięcia.
Reakcje emocjonalne są jeszcze bardziej trwałe, gdy w wywoływaniu emocji zaczynają brać udział wyobrażenia, nastawienia, czy standardy (bo one obejmują również okres antycypacji i działania śladów pamięciowych.
W późniejszych okresach rozwojowych (łącznie z dorosłością) zew źródła emocji są nadal czynne i znaczna część reakcji jest odp. na aktualne bodźce. Duża zmienność tych bodźców może być przyczyną chwiejności emocjonalnej nawet przy wysokim poziomie rozwoju umysłowego (ma to miejsce np.: w okresie dorastania).
Trwałość emocji wzrasta w miarę dokonywania się interioryzacji źródeł emocji - w miarę tego jak stosunkowo uzależniają się one odmiennego środowiska zew, a zaczynają się wywodzić z bardziej od niego stałych, wew. struktur poznawczych.
Trwałość emocji to wydłużenie się czasu trwania reakcji, ale również jest to wzrost stałości ich powiązania z określonymi obiektami.
W wieku poniemowlęcym pojawiają się uczucia (głównie do matki), rozumiane jako gotowość do reagowania podobnymi emocjami w dalszych kontaktach z danym przedmiotem. Gotowość ta oznacza wytworzenia się względnie stałego stosunku emocjonalnego do określonego obiektu. Dziecko wieku przedszkolnym przejawia już względnie stały stosunek emocjonalny do wielu poszczególnych osób i grup, przedmiotów, rodzajów działalności (np.: słuchanie muzyki).
U małego dziecka na przebieg reakcji emocjonalnej wpływa tylko ten jeden aspekt, który ma w danej chwili znaczenie. Dziecko starsze i dorosły reagują natomiast uwzględniając inne doświadczenia emocjonalne związane z tym obiektem (to umożliwia stałości emocji).
Uczucie może potęgować reakcje emocjonalne, modyfikować je, a nawet zmieniać (np.: nie potrafimy się gniewać na osobę ukochaną, ale na nielubianą owszem).
Kolejnym przejawem wzrastającej stałości reagowania emocjonalnego jest skłonność do przeżywania określonego rodzaju emocji. Określa ona dominujący u człowieka typ samopoczucia, czy nastroju, ogólnym „tonie” życia emocjonalnego (np.: optymista - pesymista, wesołość, drażliwość). Jeśli w doświadczeniu dziecka dominują emocje jakiegoś rodzaju (+ lub -), powoduje to z czasem kształtowanie się względnie stałych cech usposobienia.
W rozwoju emocji dużą rolę pełnią więc 2 podstawowe procesy: różnicowanie się i integracja
(Do tego momentu pisała Daga, dalej ja, zrobiłam ten sam pod rozdział co ona więc jest dwa razy, dlatego będziecie go miał dobrze opanowany)
RÓŻNICOWANIE SIĘ I WZROST TRWAŁOŚCI REAKCJI EMOCJONALNYCH
pierwsze reakcje emocjonalne dziecka mają charakter niespecyficznego, ogólnego podniecenia (nie ma nawet określonej walencji)- globalność
pod koniec 1 mieś. wyodrębnia się zadowolenie i nie zadowolenie
z tych dwu emocji wyłaniają się stopniowo bardziej specyficzne
6 m. ż. kolejno- gniew, wstręt i strach
2-3 r. ż. - zazdrość, zakłopotanie i wstyd
każda z tych emocji różnicuje się dalej (np. strach rzeczywisty i wyimaginowany)
z czasem też dziecko potrafi ustosunkować się w odmienny sposób do poszczególnych aspektów sytuacji i osób
kierunki zmian rozwojowych:
wzrastanie ich trwałości (wcześniej labilność- chwiejność emocjonalna, związana z zewnętrznym charakterem ich przyczyn)dokonuje się w miarę interioryzacji źródeł emocji
dostosowanie ich pod względem natężenia do intensywności działającego bodźca
uczucie może modyfikować reakcje emocjonalne
pojawienie się skłonności do przeżywania określonego rodzaju emocji
dwa podstawowe procesy to różnicowanie się i integracja
różnicowanie- dostosowuje emocje do złożonej rzeczywistości
integracja- włącza emocje w całokształt funkcjonowania człowieka, podporządkowuje je zorganizowanemu doświadczeniu
FORMY PRZEJAWIANIA EMOCJI
poziomy przebiegu procesu emocjonalnego:
Przejawy wegetatywne
Autonomiczny układ nerwowy
(zmiany rytmu oddychania, pracy serca, ciśnienia krwi, aktywność układu trawiennego itd.)
Reakcje ruchowe
(wyraz twarzy, postawa ciała, ruchy mimowolne, tiki, różne formy wokalizacji, a także złożone ruchy jak taniec, bicie itd.)
-wraz z wiekiem dziecko uczy się form wyrażania emocji (ograniczanie ekspresji)
Procesy umysłowe
Świadomość własnych emocji i zdolność do werbalnego ich wyrażania
kontrola reakcji emocjonalnych
początki - druga połowa wieku przedszkolnego
wiek szkolny- dostosowanie form i stopnia ekspresji
niepożądane przejawy powinny być zastępowane przez inne a nie zupełnie eliminowane
świadome odzwierciedlanie własnych emocji
od globalnego odczucia do adekwatnego nazywania emocji, zdawania sobie sprawy z przyczyn i przewidywanie dalszego przebiegu
często umiejętności te nie są kształcone a czasem są nawet tłumione (jest to przystosowawcze, ale pozbawia istotnych informacji)
aleksytymia zaburzenie dostępu do własnych emocji
WPŁYW EMOCJI NA DZIAŁANIE
Wpływ na kierunek działania
dążenie bądź unikanie
pod koniec wieku przedszkolnego dziecko jest zdolne do wykonywania obowiązków na które nie ma ochoty, wcześniej kieruje się tylko przyjemnością
w toku rozwoju wpływ emocji relatywnie zmniejsza się (nie licząc trwałych ustosunkowań, czyli uczuć)
Selekcjonujący wpływ na czynności poznawcze
rzeczy o wartości emocjonalnej są w porównaniu z obojętnymi lepiej zapamiętywane i dostrzegane (chociaż ujemne są czasem wypierane)
obronność percepcyjna- palacz nie zapamięta plakatu antynikotynowego
emocje szczególnie silne mogą prowadzić do zniekształcania informacji (upiększanie, deformacja przypomnień, niewłaściwe interpretowanie)
emocje szczególnie silnie ukierunkowują czynności poznawcze małego dziecka (na rysunkach niektóre przedmioty czy osoby są wyraźnie większe- może dzieci naprawdę je tak widzą)
Wpływ emocji na sprawność działania
funkcja mobilizująca, od pobudzenia emocjonalnego zależy wielkość wydatkowanej energii
jeżeli znak emocji jest niezgodny z kierunkiem działania (np. uczysz się rozwojówki, mimo że nie lubisz dzieci) to zmniejsza ona sprawność tym bardziej, im jest intensywniejsza
sprawność działania wzrasta wraz ze wzrostem pobudzenia (zgodne kierunki), ale tylko do osiągnięcia wartości krytycznej, po jej przekroczeniu następuje obniżenie sprawności
(nieśmiertelne prawo Yerkesa-Dodsona)
emocje dodatnie zwiększają sprawność bardziej niż ujemne
niekorzystną emocją jest lęk, ale w małym natężeniu podwyższa sprawność (tylko że łatwo przekroczyć ten próg)
ROZWÓJ EMOCJI JAKO KSZTAŁTOWANIE SIĘ INTELIGENCJI EMOCJONALNEJ
ROZWÓJ EMOCJONALNY- doskonalenie się umiejętności konstruktywnego wykorzystywania emocji, tak by wspomagając działanie i poznanie służyły adaptacji
INTELIGENCJA EMOCJONALNA- zbiór doskonalących się w toku rozwoju zdolności, do których należą przede wszystkim:
zdolność do trafnego spostrzegania emocji, zarówno u siebie jak i u innych, a także w dziełach sztuki;
zdolność do adekwatnego wyrażania własnych emocji i związanych z nimi potrzeb;
zdolność do rozumienia emocji dzięki wciąż wzbogacającej się wiedzy o nich (znajomość: nazw, przyczyn, prawidłowości, przebiegu);
zdolność do regulowania emocji (wyciszanie a nie tłumienie)
kształtowanie sposobów przejawiania emocji :
troska o rozwój zdolności do wyrażania emocji (nie tylko eliminowanie nie pożądanych)
ćwiczenie umiejętności pozwalających na regulowanie poziomu pobudzenia
kształtowanie lub zmiana stosunku emocjonalnego dziecka do pewnych określonych obiektów (normy morale, inne osoby, szkoła)
kształtowanie wrażliwości na emocje innych ludzi
odpowiednie organizowanie doświadczeń dziecka
wzorce zachowania emocjonalnego
rozwijanie samo świadomości