1
CECHY PSYCHICZNE DZIECKA SZESCIOLETNIEGO
Irena Sowa
Rozwój dziecka jest procesem obejmujacym
wszystkie sfery jego struktury fizycznej i psychicznej:
- somatyczna,
- motoryczna,
- poznawcza,
- emocjonalo - społeczna.
Obserwuje sie przy tym znaczna współzale#nosc miedzy rozwojem
poszczególnych sfer np. rozwój ruchowy wpływa na poszerzenie
doswiadczen poznawczych, to natomiast jest warunkiem
prawidłowego rozwoju intelektualnego, uczuciowego i społecznego.
Mimo, i# rozwój fizyczny jest baza biologiczna dla rozwoju psycho -
ruchowego i determinuje w pewnym sensie mo#liwosci dziecka,
scharakteryzuje głównie rozwój funkcji poznawczych oraz rozwój
emocjonalno-społeczny. Szesciolatki znajduja sie w II fazie wieku
przedszkolnego. Przejawiaja nadal #ywe zainteresowanie swiatem
przyrody- roslin i zwierzat oraz niektórymi zjawiskami #ycia
społecznego np. zawodami, praca ludzka. Poznaja coraz wiecej
konkretnych własnosci przedmiotów i chłona z ciekawoscia
informacje o bli#szym i dalszym otoczeniu. Mo#liwe jest to dzieki
rozwojowi procesów poznawczych:
- spostrze#en,
- uwagi,
- pamieci,
- myslenia,
- mowy.
W zakresie bezposredniego sensorycznego oraz posredniego,
umysłowego poznawania swiata zachodza w wieku przedszkolnym
du#e zmiany, które prowadza do tego, #e dziecko coraz lepiej
dopasowuje sie do swego srodowiska i mo#e szerzej działac. Dzieki
doskonaleniu funkcji poznawczych i czynnosci umysłowych dziecko
osiaga pod koniec wieku przedszkolnego wy#szy jakosciowo poziom
2
rozwoju psychicznego. W wieku przedszkolnym wzrasta analiza
poszczególnych analizatorów. Szczególna wa#na role w nabywaniu
przez dziecko doswiadczenia spełnia zmysł wzroku i słuchu.
Poznawanie zmysłowe jest punktem wyjscia w procesie poznawania
przez dziecko otaczajacej je rzeczywistosci a tak#e postawa jego
orientacji w otaczajacym swiecie. Pod wpływem bodzców postaci
przedmiotów, zjawisk, wydarzen oddziałujacych na zmysły dziecka,
powstaja w jego mózgu procesy psychiczne:
- spostrze#enia,
- wra#enia ,
- wyobra#enia.
Wra#enia odzwierciedlaja w psychice dziecka pojedyncze cechy
przedmiotów np. smak, zapach, barwy; spostrze#enia sa odbiciem
całego przedmiotu. Im dokładniejsze sa spostrze#enia przedmiotów,
zjawisk i wydarzen tym łatwiej daja sie one odtworzyc jako
wyobra#enia. Zachodza wówczas w psychice dziecka procesy
uogólniania (syntezy) i ró#nicowania (analizy) przedmiotów, zjawisk i
wydarzen.1
Spostrze#enia dzieci szescioletnich nie maja ju# charakteru
zmysłowego. Przewa#aja spostrze#enia wzrokowe i słuchowe, a
wykorzystanie innych zmysłów nastepuje wtedy, gdy wymaga tego
sytuacja (np. Ciuciubabka). Dziecko znacznie lepiej i dokładniej
spostrzega w czasie działania oraz wtedy, gdy spostrze#eniom
towarzyszy mowa. Jakosc i dokładnosc spostrze#en w znacznym
stopniu zale#y od uwagi- funkcji poznawczej, która towarzyszy
wszystkim procesom psychicznym (spostrzeganiu, mysleniu,
zapamietywaniu). U dziecka szescioletniego wykształcony jest ju#
pewien stopien uwagi dowolnej, umo#liwiajacej słuchanie dłu#szych
opowiadan, obserwowanie zjawisk przyrodniczych, ogladanie filmów,
koncentrowanie sie na tym co mówi nauczycielka oraz wykonywanie
bardziej zło#onych zadan.2 Niektóre dzieci maja jednak du#e
1 M. Przetacznikowa, Wiek przedszkolny. w: Maria _ebrowska (red.) „Psychologia
rozwojowa dzieci i młodzie#y”, Warszawa 1986
2 Tam#e, s. 439 - 440
3
trudnosci w skupieniu uwagi. Łaczy sie to z nadruchliwoscia,
przerzucaniem sie od czynnosci do czynnosci przyczyna czego mo#e
byc wzmo#ona pobudliwosc dziecka wywołana chwilowym
zmeczeniem lub bedaca przejawem zaburzen nerwowych. W wieku
przedszkolnym spostrze#enia maja jeszcze charakter przypadkowy,
gdy# sa zale#ne od mimowolnej uwagi dziecka i działania bodzców
emocjonalnych. Sa one ogólnikowe chaotyczne i błedne, poniewa#
zdolnosc do analizy ich syntezy jest jeszcze słabo rozwinieta. Na
zdolnosc spostrzegania wpływa u dziecka rozwój mowy i myslenia.
Rozwój spostrzegania zale#y równie# od organizacji srodowiska np.
przeładowanie wnetrza mieszkalnego wpływa ujemnie na skupienie
uwagi, wrecz ja rozprasza. Rozwój zdolnosci spostrzegania
zakłócaja równie# zaburzenia motoryczne, wystepujace u niektórych
dzieci.3
Szesciolatek zdolny jest równie# do zapamietywania
intencjonalnego np. wierszyka. Jednak wiele faktów, informacji lub
zaburzen utrwalonych zostaje jakby mimochodem, gdy dziecko
bierze w nich bezposredni udział i gdy towarzysza temu pozytywne
prze#ycia emocjonalne.4 W koncu okresu przedszkolnego
spostrze#enia przy normalnym rozwoju dziecka staja sie coraz
bardziej zorganizowane i celowe, co ma znaczenie dla dojrzałosci
szkolnej dziecka.
Wyobraznia samego dziecka przedszkolnego jest bardziej
celowa. W zabawie, zjawiaja sie pierwsze zaczatki planowania.
Wyobraznia jest nie tylko produktem aktywnosci spostrze#eniowej
dziecka, ale i jego zdolnosci do abstrakcji. Dlatego te# uwa#a sie,
jest czyms wiecej ni# prostym przedłu#eniem spostrze#enia.
Niekiedy rozwój wyobrazni, mo#e doprowadzic do tzw. wybujałej
fantazji, a to jest zródłem kłamstwa dziecka. Po prostu nie odró#nia
3 A. Landy, M. Kwiatowska, Z. Topinska: Rozwój i wychowanie małego dziecka w
wieku przedszkolnym, Warszawa 1970, s. 141
4 M. Przetacznikowa, Wiek przedszkolny, w: M._ebrowska (red.), „Psychologia
rozwojowa dzieci i młodzie#y” , Warszawa 1986, s. 448
4
ono jeszcze co jest fantazja a co wyobraznia.5 Du#y i bogaty zasób
wyobra#en stanowi wewnetrzny obraz swiata dziecka i składa sie na
to, co nazywa sie wyobraznia bogata. Pod pojeciem wyobrazni
rozumie sie tworzenie w swiadomosci nowych całosci ze znanych
elementów i w tym kierunku zmierza rozwój wyobrazni. Jednak#e
scisły zwiazek wyobra#en ze spostrze#eniami oraz tendencja do
nasladownictwa wskazuja na odtwórczy charakter wyobrazni w wieku
przedszkolnym. Jednak, gdy posłuchamy dzieciecych wierszyków,
piosenek czy przyjrzymy sie rysunkom, zobaczymy ile jest w
wytworach dzieciecej wyobrazni oryginalnosci i niecodziennosci.
Granice miedzy spostrze#eniami a wyobra#eniami u dziecka
przedszkolnego sa płynne i tak jak wspomniałam wy#ej, dziecko myli
swiat realny z fikcja. Wraz z coraz dokładniejszymi spostrze#eniami
dziecko potrafi dokonac uogólnien o coraz szerszym zakresie, a w
wyobra#eniach odrywa sie od zmysłowo poznanych kontaktów i
coraz smielej je powtarza. Jego wyobraznia nabiera twórczego
charakteru. W poczatkowych fazach okresu przedszkolnego fantazje
dziecka maja charakter mimowolny. Z wiekiem dziecka czynnosc ta
nabiera cechy dowolnosci i poddaje sie swiadomej kontroli.
Fantazjowanie nie staje sie wtedy ubo#sze, ale dziecko liczy sie ju# z
pewnymi regułami, np. przedstawia swoje wyobra#enia w postaci
wytworów na okreslony temat. Jednak, gdy dziecko silnie
podporzadkuje sie regułom, mo#e zniszczyc swa twórczosc, która
jest spontaniczna. Dlatego sprawa istotna jest pozostawienie
aktywnosci dziecka w tym wzgledzie du#ego marginesu swobody, by
mogło w pełni rozwijac wyobraznie.6
Jednym z wa#niejszych „osiagniec rozwojowych” dziecka w
wieku przedszkolnym jest takie opanowanie mowy, i# mo#e ono
swobodnie wyra#ac swoje mysli, formułowac swoje pytania,
polecenia. Takie posługiwanie sie mowa daje mu, stopniowo coraz
5 Z.Lesiak, Nim zabrzmi pierwszy dzwonek, Warszawa 1968, s. 42
6 B. Jugowar, Wiek przedszkolny, „Psychologia rozwojowa dla rodziców”,
Warszawa 1982, s. 161
5
silniejsze poczucie kontroli nad otoczeniem.7 Rozwój mowy, zarówno
biernej (rozumienie), jak i czynnej (posługiwanie sie mowa) ma
ogromne znaczenie dla rozwoju dziecka. Szesciolatek posługuje sie
swobodnie mowa potoczna, u#ywa wszystkich czesci mowy i
zło#onych form gramatycznych. Buduje zdania zło#one (ok. 5-7 słów)
z uwzglednieniem czasów, przypadków a nieraz popełnia błedy.
Dzieki tym osiagnieciom rozwojowym szesciolatek umie opowiedziec
swoje wra#enia jak wspomniałam wczesniej, mówic o swoich
planach i marzeniach. Dziecko zadaje du#o pytan wynikajacych z
potrzeby poznania i rozumienia swiata. Wypowiedzi dziecka sa tym
pełniejsze, im bardziej jest ono zainteresowane i zwiazane
emocjonalnie z ich trescia.8 O rozwoju mowy swiadczy miedzy
innymi słownik dziecka, opanowanie gramatycznej struktury mowy i
prawidłowa wymowa. Rozwój ten obejmuje trzy etapy, równoległe do
rozwoju myslenia:
- mowe sytuacyjna,
- mowe konkretno - wyobra#eniowa,
- mowe abstrakcyjna9.
U dzieci starszych rozwineła sie ju# mowa konkretno -
wyobra#eniowa. Na tym etapie rozwoju mowa ma charakter
uspołeczniony, komunikatywny, odznacza sie forma ciagła. Dzieki
mowie konkretno - wyobra#eniowej dzieci staja sie zdolne do
prowadzenia rozmów miedzy soba. Tematyka rozmów dotyczy
zainteresowan dzieci oraz prze#yc uczuciowych. W otoczeniu
dorosłych dziecko powinno przyswajac sobie swobode i kulture
mówienia. Wa#na jest równie# tresc tego co dzieci słysza w
najbli#szym otoczeniu, co kształtuje ich wiedze o swiecie i o ludziach
oraz ich stosunek do ró#nych spraw. Przyjemna atmosfera rodzinna,
7 A. Brzezinska, Wspomaganie dziecka czy nauczanie, „Wychowanie w
Przedszkolu” 1994, nr 4, s. 5
8 M. Przetacznikowa, Wiek przedszkolny, w: M. _ebrowska (red.) „Psychologia
rozwojowa dzieci i młodzie#y”, Warszawa 1986,
24 S. Kowalski, Rozwój mowy i myslenia dziecka w sytuacjach społecznowychowawczych
przedszkola , Warszawa 1962, s. 124
6
spokój, dbałosc o dziecko nale#a do podstawowych warunków
mowy.10 By uczyc sie i korzystac z tego, czego sie tam uczy, dzieci
wstepujace do szkoły musza ju# dobrze znac i rozumiec jezyk
ojczysty i umiec sie nim posługiwac. Osiagnawszy stopien
umiejetnosci w odzwierciedleniu rzeczywistosci za pomoca mowy
oraz zdolnosci porozumiewania sie z innymi ludzmi, dzieci pod
wzgledem rozwoju mowy sa ju# dojrzałe do rozpoczecia nauki
szkolnej.11
Nale#y wspomniec jaka role odgrywaja zabawy tematyczne w
przedszkolu. Spełniaja one doniosła role w rozwoju tzw. mowy
sytuacyjnej dziecka, która przyczynia sie do ogólnego jego rozwoju w
szczególnosci daje dzieciom niesmiałym mo#liwosc wzbogacenia
słownictwa, kontaktów z rówiesnikami. Wzrasta te# rola słownej
komunikacji miedzy uczestnikami zabawy. Jednak na ka#dym etapie
rozwoju ten rodzaj zabawy prowokujac dziecko do spontanicznego
mówienia, porozumiewania sie z kolegami, stwarza mu warunki do
rozwoju mowy i myslenia.12
Anna Kozłowska stwierdza, #e: „niezale#nie od tego, jakie
konkretne powody stały sie przyczyna napiecia emocjonalnego
dziecka, zawsze odbija sie ono niekorzystnie na jego rozwoju i mo#e
doprowadzic do powstania ró#nego typu zaburzen, w tym tak#e
zaburzen mowy.13
Jednym z wa#niejszych „osiagniec rozwojowych” dzieci w wieku
przedszkolnym jest takie opanowanie mowy, i# mo#e ono swobodnie
wyra#ac swoje mysli, ujawniac w sposób werbalny (obok
rozbudowanej ekspresji niewerbalnej), formułowac pytania,
10 A. Landy, M.Kwiatkowska, Z.Topinska, Rozwój i wychowanie dziecka w wieku
przedszkolnym, Warszawa 1970, s. 144
11 S. Szuman, Materiały do nauczania psychologii, SERIA II 5
197C, Warszawa, s. 166
12 H.Prus - Wisniewska, Szanowanie wspólnej własnosci tematem zajec z dziecmi
szescioletnimi, „Wychowanie w Przedzszkolu” 1985, nr 1, s. 278
13 A.Kozłowska, O niektórych zaburzeniach mowy, „Wychowanie w przedszkolu”
1986, nr 9, s. 554
7
polecenia, mo#e powodowac „ za pomoca słowa” zmiane
zachowania u drugiego człowieka.14
Analizujac procesy poznawcze dziecka nie wolno zapominac o
zwiazkach, jakie zachodza miedzy nimi, i o tym, #e ich
przekształcenia w toku rozwoju zale#a od wielu czynników
wewnetrznych i zewnetrznych, takich jak aktywnosc dziecka, jego
wyposa#enie biopsychiczne czy wpływ srodowiska społecznego.
Jednak nale#y pamietac o tym, #e sfera poznawcza jest tylko czescia
#ycia psychicznego człowieka. Mowa towarzyszaca dziecku w jego
działalnosci wpływa na dalszy przebieg czynnosc, ale staje sie
podstawa całego procesu myslowego. Jej rozwój ma ogromne
znaczenie dla całego rozwoju poznawczego dziecka w wieku
przedszkolnym.15
Myslenie dziecka szescioletniego jest jeszcze konkretno -
wyobra#eniowe. Kształtuje sie pod wpływem własnej aktywnosci
dziecka oraz dzieki kontaktom z dorosłymi. Porównanie dotyczy
przede wszystkim konkretnych cech przedmiotów- dziecko łatwiej
odnajduje ró#nice i podobienstwa. Dziecko prawidłowo wnioskuje na
podstawie faktów dostepnych jego obserwacji, rzadziej potrafi
logicznie uzasadniac wnioski. Myslenie przyczynowo - sktukowe
ujawnia sie w wypowiedziach dzieci, gdy sa one poprawnie
sformułowane pod wzgledem gramatycznym. Dzieci szescioletnie
wykazuja pewien krytycyzm np. dostrzegaja niedorzecznosci w
obrazkach lub historyjkach. W rozwiazywaniu problemów dzieci
posługuja sie metoda prób i błedów szukajac w ten sposób
przypadkowego rozwiazania. Szescio - siedmiolatki wykazuja
znaczna plastycznosc i wycwiczalnosc w zakresie procesów
intelektualnych.16 Rozwój mowy dziecka wia#e sie scisle z rozwojem
14 A.Brzezinska, Wspomaganie rozwoju dziecka czy nauczanie?, ”Wychowanie w
Przedszkolu” 1994, nr 1, s. 5
15 B.Jugowar, Wiek przedszkolny, „Psychologia dla rodziców”, Warszawa 1982,
s.131
16 M.Przetacznikowa, Wiek przedszkolny, w: M. _ebrowska (red.): „Psychologia
rozwojowa dzieci i młodzie#y”, Warszawa 1986, s. 467
8
myslenia. Myslenie- jest wa#na forma poznawania rzeczywistosci.
Myslenie to- uogólnianie, realizowane za pomoca słowa oparte na
posiadanych wiadomosciach odbicia rzeczywistosci, zwiazane ze
zmysłowym poznania swiata i działalnoscia praktyczna ludzi.17
Z punktu widzenia rozwoju myslenia wiek „przedszkolny” mo#na
nazwac „wiekiem pytan”. Sa one przejawem budzacego intelektu
dziecka. Dziecko przedszkolne pytajac, chce zaspokoic swoja
ciekawosc. Szuman powiedział, #e dobra odpowiedz jest jak polano
drewna doło#one do ogniska, przez co syci sie je i równoczesnie
pobudza.18 Przedstawił on własna koncepcje inteligencji jako
podstawy aktów myslenia. Zdaniem Profesora, człowiek nie umie od
urodzenia sprawnie myslec, lecz myslenia uczy sie stopniowo.
Wyrazem myslenia dziecka sa zdaniem Szumana, jak ju#
wspomniałam dzieciece pytania. Pytanie rozpoczyna akt myslenia.
Dziecko da#y do wyjasnienia faktów dla niego niejasnych. Wskazał w
sposób dobitny wartosc dzieciecych pytan.19
W koncu okresu przedszkolnego daje sie zaobserwowac
kształtowania sie u dziecka szeregu pojec o coraz wy#szym
stopniowaniu abstrakcyjnosci. Do nich nale#y np. pojecie czasu.
Stopniowo kształtuje sie u dziecka reakcji zachodzacych miedzy
pojeciem nadrzednym i podrzednym opierajace sie na rozwoju
umiejetnosci klasyfikawacji, gdzie podstawowa role odgrywa
rozumienie stosunku czesci do całosci.20 Takie myslenie stanowi
własna przesłanke dojrzałosci szkolnej, gdy# jest to czynnik
odgrywajacy ogromna role w przygotowaniu sie dziecka
systematycznego uczenia sie w szkole.
17 Red. Smirnow, Psychologia, Warszawa 1966, s.26
18 M.Kielar-Tuska, Mestor Polskiej Psychologii Rozwojowej i Wychowania
Stefan Szuman, „Wychowanie w przedszkolu” 2000, nr 6, s. 344
19 Tam#e, s. 344 - 345
20 A.Bardecki, Porównania czesci i całosci w mowie i mysleniu, „Psychologia
Wychowawcza” 1959/4, s. 385
9
Wszystkim procesom psychicznym i ka#demu działaniu
towarzysza prze#ycia uczuciowe, które według S.Szumana sa
szczególna forma bezposredniego odzwierciedlania rzeczywistosci
oraz maja du#e znaczenie poznawcze. Dziecko szescioletnie
stopniowo w miare swojego rozwoju charakteryzuje sie znaczna
równowaga uczuciowa. Potrafi opanowac gwałtowne emocje oraz
afekty i prze#ywac uczucia wy#sze. Jest na ogół pogodne,
pozytywnie ustosunkowane do otoczenia, reaguje #ywo na zjawiska
w przyrodzie- piekno kwiatów, drzew i otaczajacego swiata,
stabilizacja uczuciowa jest rezultatem społecznego dojrzewania
dziecka, licznych kontaktów z rówiesnikami i dorosłymi, jest
rezultatem lepszej orientacji w swiecie.
Dziecko w tym wieku ma pełna swiadomosc własnej odrebnosci
od otoczenia oraz dobra orientacje w zakresie własnych mo#liwosci.
Po ukonczeniu szesciu lat zarówno pod wzgledem rozwoju
somatycznego, jak i intelektualnego oraz emocjonalno-społecznego,
jest gotowe do podjecia obowiazków szkolnych. Wiekszosc dzieci
przekracza wtedy próg szkolny.
Joanna Garbula-Orzechowska i Krystyna Kaminska pisza, #e:
„...ogromny wpływ na #ycie człowieka wywiera wiek przedszkolny.
Dlatego te# własnie w tym okresie ka#da jednostka powinna byc
traktowana jako odrebna osoba, która charakteryzuje tylko jej własny
rytm i tempo rozwoju. Rozwój poszczególnych sfer tj. motoryki,
percepcji, mowy, myslenia, emocji i kontaktów społecznych mo#e
byc traktowane w procesie wychowania jako rozwijajacy sie
przedmiot.
Rozwój dziecka dokonuje sie nie tylko na podstawie dojrzewania
zadatków biologicznych, ale i dzieki jego własnej aktywnosci oraz
pod wpływem srodowiska społeczno-kulturowego i celowych
oddziaływan wychowawczych.”21
21 J. Garbula - Orzechowska, K. Kaminska, O wychowaniu
społeczno-moralnym, „Wychowanie w Przedszkolu” 1989, nr
2, s.