Zagadnienie 11. Barok- klasycyzm- konceptyzm- sarmatyzm
Wyjaśnienie encyklopedyczne (PWN) słowa barok:
Słowo barok, o nie wyjaśnionej do czasów obecnych genezie, pojawiło się w XVII w. i pierwotnie oznaczało dziwactwa, nieregularności w sztuce; termin użyty w estetyce w poł. XIX w. (J. Burckhardt, W. Lübke) na określenie zwyrodniałego stylu renesansowego. Do rehabilitacji baroku przyczyniły się studia C. Gurlitta i H. Wölfflina (Renaissance und Barock 1888, wyd. 5 1961). Nazwy barok jako stylu literackiego użył E. Porębowicz w monografii o J.A. Morsztynie (1893).
O baroku jako epoce kultury pisał po raz pierwszy B. Croce (1929), choć jego cechy uważał za zaprzeczenie artyzmu. Badania nad barokiem wskazują na związki między zjawiskami zachodzącymi w sztuce i literaturze a innymi dziedzinami kultury, myśli społecznej i życia społecznego w różnych państwach i społeczeństwach, czego wynikiem był odmienny charakter epoki w różnych kulturach narodowych. A. Hauser wyróżnił barok dworsko-katolicki i mieszczańsko-protestancki; pierwszy sensualistyczny (monumentalno-dekoracyjny), drugi klasycystyczny (gł. we Francji). Kultura baroku kształtowała się pod wpływem sporów religijnych (reformacja i kontrreformacja), teologicznych (zagadnienie stosunku Biblii do nauki, jansenizm, gallikanizm) i filozoficznych (krytyka filozofii klasycystycznej i scholastyki w imię subiektywizmu i sceptycyzmu). Rozwój nauk przyrodniczych sprzyjał próbom tworzenia swoistej syntezy wiedzy, w której kluczowe stawały się mat. pojęcia nieskończoności i skończoności (Kartezjusz). W teologii kontynuowano dyskusję wokół zagadnienia łaski, wolnej woli i predestynacji. W sferze religijnej wyrazem baroku stała się tzw. pobożność barokowa odznaczająca się m.in. uczuciowością, tryumfalizmem, moralizatorstwem i przewagą obrzędu liturgicznego nad refleksją wokół gł. prawd wiary
Wg. prof. Borowskiego
Pojęcie baroku narodziło się w okolicznościach niezwykłych. Od samego początku oznaczało właśnie niezwykłość, nieregularność: najpierw zwyrodniałej nieco perły, która wyglądała nie tak jak „powinna” wyglądać „klasyczna” perła- idealnie okrągła. Nazwa barok pochodzi od portugalskiego barocco i hiszpańskiego barrueco (XVI-XVII w)- co oznacza kształt nieoczekiwany, niewłaściwy. Zatem najwcześniejszą cechą tego stylu jest odstępstwo od normy.
KLASYCYZM BAROKOWY ( na podstawie podręcznika prof. Borowskiego dla liceum)
Przejawy klasycyzmu wyrastającego z tradycji humanistyczno-renesansowej- uwidaczniały się m.in w twórczości jezuity ks. Macieja Kazimierza Sarbiewskiego oraz braci Opalińskich. Sarbiewski z powodu mistrzostwa formy horacjańskiej, którą osiągnął w twórczości poetyckiej łacińskiej, był nazwany „Horacym chrześcijańskim” i został nagrodzony laurem poetyckim przez papieża Urbana VIII. W ścisłym związku z barokowym humanizmem i klasycyzmem byli bracia Opalińscy: Krzysztof (1609-1655) i Łukasz (1612-1662). Zachowana korespondencja pomiędzy braćmi jest świadectwem, tego że szukali oni wzorców w klasycznie przestrzeganej tradycji antycznej.
Dążeniom do klasycznej prostoty a zarazem ważkości wypowiedzi towarzyszył dyskretny dystans wobec pretensjonalnej przeważnie wymyślności i równocześnie wobec demokracji szlacheckiej pojmowanej jako władza tłumu. W tym duchu mniej więcej wypowiadała się publicystyka Ł.Opalińskiego ( Rozmowa plebana z ziemianinem 1641, Coś nowego 1652) oraz nader czasami zgryźliwe Satyry abo przestrogi do naprawy rządu i obyczajów w Polszcze należące K. Opalińskiego. W tym dziele dochodzą do głosu również odległe echa idei absolutyzmu.
BAROK jako nazwa okresu historycznoliterackiego
a) okres prebaroku w Polsce: lata 80 XVI w- uwidoczniły się przemiany w estetyce literackiej. Renesansowy klasycyzm, doprowadzony do doskonałości w dziełach J. Kochanowskiego sam stał się zespołem wzorców upowszechnianych stopniowo coraz szerzej przez szkołę humanistyczną. W tym czasie mniej więcej idea renesansowej imitacji zaczęła rozbudzać chęć rywalizacji (emulacji) z klasycznymi wzorcami estetycznymi, postrzeganymi bardziej jako „wyzwanie” niż przedmiot naśladowania.
b) okres panowania stylu barokowego
za czasów Władysława IV ( 1632-1648)
gruntowna przemiana w strukturze prądu barokowego spowodowały wojny(liczne w tym stuleciu), stąd literatura odzwierciedlała atmosferę wojen, zagrożeń i zwycięstw, głosząc ideały rycerskiej surowości i heroicznej świętości, ale zarazem ulegając urodzie świata, zmysłowości i erotyce
obraz staropolskiej kultury literackiej II poł XVII w i przełomu następnego stulecia współtworzą składniki bardzo zróżnicowane. Składa się na nią w dużej mierze twórczość rękopiśmienna, dzieła indywidualności tak wybitnych jak Stanisław Herakliusz Lubomirski(1642-1702), autor dramatów ( Don Alvares, Komedyja pasterska, Ermida albo królewna pasterska), inne dzieła: opowieść biblijna Tobiasz wyzwolony
okres późnego baroku tzw czasy saskie
- schyłek baroku to pierwsza poł XVIII w
- w czasach stanisławowskich ciężką barokową ozdobność wypiera estetyka klasycyzmu
- szlachcic polski pozostał jednak w wieku XVIII barokowym Sarmatą, skłóconym ze współczesnymi mu zachodnimi kierunkami umysłowymi aż do czasu sejmu wielkiego, kiedy pojawia się w literaturze parenetycznej wzorzec Sarmaty oświeconego
Podstawą baroku jest wg prof. Borowskiego gra między imitacją a emulacją. Barok jest momentem w historii literatur, kiedy nie wystarczy już (np. z powodu osłabienia ekspresji) zespół imitacyjny. Począwszy od renesansowego Kochanowskiego, powoli zaczyna się odchodzić od dosłownego naśladowania wzorców łacińskich (imitatio). Coraz częściej dąży się do emulacji (emulatio), chęci prześcignięcia mistrzów, osławionego udziwnienia. I tak pojawia się w estetyce barokowej konceptyzm kojarzony z pojęciem emulacji i równocześnie nierozerwalnie złączony z klasycyzmem, który odnosi się do pojęcia imitacji. Konceptyzm odchodzi od naśladowania na rzecz pomysłowości i oryginalności. Ważna jest gra z gatunkiem, formą wiersza, figurami, stylistyką.
KONCEPTYZM
Z wykładu prof. Borowskiego oraz z podręcznika prof.:
„manieryzm” jako pojęcie opozycyjne wobec klasycyzmu (pojęcie „manieryzmu” wprowadził Curtius). Pojęcie to jest mało precyzyjne, gdyż wszystko co nie było klasyczne zaliczano do manieryzmu, w literaturze manieryzm jest rodzajem metafory. Zwraca uwagę na sposób opisywania świata i wyrażania własnych emocji, charakterystycznych dla niektórych poetów ( do „manierystów”zaliczano np. Daniela Naborowskiego czy Mikołaja Sępa Sarzyńskiego) oraz teoretyków literatury ( np Macieja Kazimierza Sarbiewskiego). Obecnie jednak zupełnie wystarczające wydaje się pojęcie konceptyzmu. Hiszpański pisarz i teoretyk literatury XVII w Baltasar Gracian pisał, że czym dla oczu jest piękno, dla uszu harmonia, tym koncept jest dla umysłu. Wyraz koncept miał dwa znaczenia : pierwsze odnosiło się do pomysłu wyszukanego, zaskakującego, czy też dzisiaj nazywanej koncepcji( staropolski dowcip łac. argutum), drugie do wymyślnej figury stylistycznej (puenta łac. acutum), która dla owego pomysłu stanowiła środek wyrazu. W poezji europejskiej, w tym także polskiej, konceptyzm upowszechniła twórczość włoskiego poety Giambattisty Marina ( zm.1625), od którego nazwiska utworzono pojęcie marinizm dla oznaczenia uprawianej przez niego odmiany konceptyzmu. Wzorowali się na nim m.in. D. Naborowski i J. A. Morsztyn).
Koncept- konstrukcja stylistyczna, która służy argumentacji, pomysł,
Na podstawie Baroku Cz. Hernasa
Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595-1640).
Klasycyzm Sarbiewskiego - naśladowanie wzorców antycznych (gł. Horacego). A jego koncept polegał na przeniesieniu poezji antycznej do realiów chrześcijańskich - zamiast kochanki pojawiał się np. Jezus Chrystus
Najbardziej uznawany w Europie pisarz barokowy, teoretyk nowej poezji i liryki. Szerzeniu sławy przyczyniło się pisanie w języku łacińskim. Jego najbardziej oryginalne dzieło: De acuto et arguto. „Traktat ten był awangardowym programem literackim barokowego konceptyzmu. W rozważaniu o istocie „acutum” (pointa) Sarbiewski kładzie nacisk na zadziwienie i niespodziankę, jako źródło przeżyć estetycznych. To szczególne prawo literackie niespodziewanego zestawienia dwu pojęć, przecięcia się dwu linii rozumowania w poincie jest odbiciem ogólnych praw geometrii, przecięcia się dwu linii, co ilustruje wykładowca figurami geometrycznymi i co jest zgodne z jego ogólnym poglądem, przyjmującym, iż poezja jest syntezą wiedzy.
„Acutum”(dosłownie „śpiczastość”, pointa) jest sposobem naśladowania praw ogólnych w odróżnieniu od zaskoczenia i niespodzianki słownej (argutum), a więc tworzywa, które może być pomocniczym czynnikiem w konstruowaniu pointy, ale może być też tylko igraszka anagramatystów , co wbrew umacniającej się modzie- Sarbiewski potępiał. W jego przekonaniu bowiem poezja nie jest ani naśladowaniem tylko, ani też nieskrępowaną niczym grą języka.” Definicja konceptu Sarbiewskiego stanowi najcelniejsze ujęcie konceptu, jakie w ogóle zostało sformułowane. Brzmi ona: “Pointa (acutum) jest to mowa, w której zachodzi zetknięcie czegoś niezgodnego i zgodnego , czyli w słownym wypowiedzeniu jest zgodną niezgodnością lub niezgodną zgodnościa” [concors discordia vel discors concordia]. Najbardziej podstawowymi pojęciami wynikającymi z tego określenia to: pojecie intelektualnej radości i dumy z odkrywania rzeczy trudnych oraz próba wyjaśnienia konceptu na gruncie teorii prawdopodobieństwa połączonej z teorią niespodzianki.
Wg Sarbiewskiego (De acuto et arguto) koncept musi zawierać więc:
materię = warstwę myślową = argutum
warstwę słowną = acutum.
W ramach konceptyzmu rozpowszechniają się formy:
- sonet (kunsztowna budowa);
- emblemat (taka ówczesna liberatura- u góry tekst = inskrypcja = motto, pod spodem obrazek, niżej epigramat => subskrypcja => komentarz)
- ikon- polega na tym, aby coś zwizualizować
- akrostychy - początkowe litery składają się na jakiś wyraz, np. imię i nazwisko twórcy;
- correlativum - paralelne układy słów, kontrastujące między sobą znaczeniowo;
- anagramy
Przykłady konceptu:
-entymemat [gr. enthýmēma `myśl', `rozumowanie'], log. wnioskowanie, w którym formułuje się wyraźnie tylko część przesłanek — pozostałe przesłanki są domyślne (entymematyczne), zwykle ze względu na swą oczywistość. Jest to odwołanie się do pewnych kulturowych wyobrażeń, ogólnej wiedzy, znajomości rzeczy.
oksymorony
Funkcją zastosowania konceptu jest poruszenie, a więc sprawienie przyjemności (delectare)
2 główne cele konceptu:
- żart - tutaj np. niektóre wiersze polskich Sowizdrzałów czy Nagrobek Perlisi J.A. Morsztyna;
narzędzie refleksji i poznania - poezja metafizyczna (Sęp Szarzyński, Grabowiecki, Grochowski).
SARMATYZM na podstawie Cz. Hernasa
Źródłem szczególnej dumy narodowej Polaków było subiektywne przekonanie o dawności i szczególnych wartościach polskiego wzorca ustrojowego, monarchii o ograniczonej republikańskimi prawami szlachty- obywatelskiego stanu Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Przedmiotem dumy był właśnie ów stan szlachecki, jego starożytne genealogie i podtrzymywane w tym stanie starodawne tradycje narodowej kultury, przeciwstawiane obcym wzorcom. Przekonania te były wspomagane przez prace historyków, którzy jeszcze w średniowieczu identyfikowali Polaków (lub szerzej Słowian) z opisywanym przez historyków starożytnych szczepem Sarmatów. Ostatecznie teoria społeczna o pochodzeniu Sarmatów i Sarmacji i późniejszych ich losach ukształtowała się u schyłku XVI wieku. Ukazały się wówczas 3 dzieła, które zaważyły na XVII-wiecznej wiedzy o pochodzeniu stanu i państwa szlacheckiego: A. Gwagnina Sarmatiae Europeae descriptio(1578), M. Stryjkowskiego Która przedtym nigdy światła nie widziała, Kronika polska, litewska, żmodzka i wszytkiej Rusi (1582) oraz S. Sarnickiego Annales sive de orgine et rebus gestis Polonorum et Lituanorum libri octo (1587). Mimo różnic między tymi dziełami, rysowały się pewne wspólne przekonania:
naród sarmacko-szlachecki wywodzi się z czasów starożytnych
o wartości człowieka decyduje przede wszystkim dawność rodu, z jakiego się wywodzi
wszelkie nowinki uważano za niebezpieczne dla całej struktury społeczeństwa
Dociekania na temat Sarmacji i Sarmatów doprowadziły do utwierdzenia tradycjonalizmu społecznego. Mit sarmackich przodków podjęty został przez piśmiennictwo XVII wieku. W kulcie dziedzictwa objawiły się elementy religijne. Andrzej Maksymilian Fredro czy Jan Białbocki przyjmują, że ustrój Rzeczpospolitej był bezpośrednio kreowany przez Boga, Wespazjan Kochowski widział w Sarmatach współczesny naród wybrany, jak niegdyś wybranym był naród żydowski.