2d. Proza starożytna -Tacyt i Plutarch. Mowa a wychowanie człowieka
Tacyt (na podst. wstępu Stefana Hammera do „Wyboru pism” z BN i oscylujących wokół tego samego notatek poprzednich roczników - z poczty).
właśc. Publius Cornelius Tacitus
ok. 55 - ok. 120 n.e.
pochodził ze starej rzymskiej rodziny patrycjuszowskiej; otrzymał staranne wykształcenie w zakresie retoryki (przede wszystkim), prawa, historii i filozofii. Wymowę studiował u najwybitniejszych mówców współczesnych.
kariera urzędnicza, godności publiczne (m. in. senator, trybun ludowy, pretor, konsul). Przemawiał publicznie jako adwokat i mąż stanu w sądach, jako senator w kurii, sławił Wergiliusza Rufusa w mowie pogrzebowej.
Dzieła Tacyta: (w kolejności chronologicznej)
Dialog o mowcach - Tacyt referuje rozmowę, jaką miał usłyszeć w czasach młodości. Poruszane jest w niej zagadnienie upadku wymowy w czasach cesarstwa, wychowania dzieci, nauki w szkołach retorycznych. Główną przyczyną upadku wymowy ma być zmiana ustroju politycznego Rzymu (z republiki na cesarstwo). Historyk krytykuje nadużywanie słowa, a problem literacki łączy z zagadnieniem społecznym (wychowanie dzieci, edukacja). Wzorem dla Tacyta był tu Cycero, od którego przejął dziejopis pewne idee, myśli, motywy, a zwłaszcza styl i język Dialogu.
Żywot Agrykoli - pochwalna biografia teścia Tacyta, Gneusza Juliusza Agrykoli, pisana z zamiarem upamiętnienia jego zasług.
Germania - etnograficzna monografia Germanii. Omawia granice kraju (leży on między Renem a Wisłą), pochodzenie narodu, klimat, produkty, życie publiczne i prywatne Germanów; traktuje też o poszczególnych ludach i różnicach w ich obyczajach. Tacyt korzystał z informacji ustnych i źródeł literackich (Pliniusz, Liwiusz, Cezar). Opis Germanii jest w miarę wierny, a ocena Germanów - stosunkowo obiektywna, traktuje ich „po ludzku”, notuje wady, ale więcej rysów dodatnich. Germania była przez niektórych uważana za „zwierciadło cnót” dla zepsutych Rzymian. „Co do stylu - to i w tym piśmie głównie Salustiusz był wzorem dla Tacyta. W Germanii jest dużo retoryki, ujawniającej się w silnych antytezach, jest zwięzłość, koloryt poetycki i śmiała frazeologia” (Hammer)
Wielkie dzieła historyczne
Na marginesie: Od uczniów Arystotelesa wyszedł tzw. perypatetyczny kierunek w historiografii hellenistycznej. Kierunek ten żądał od historii efektów poetyckich. Miała ona bawić czytelnika i budzić w jego duszy przeżycia estetyczne. Toteż Kwintylian w swoim Kształceniu mówcy nazywa historię „najbliższą poetom i poniekąd poematem w prozie” oraz stwierdza, że pisze się ją „dla opowiadania, nie dla dowodzenia”. (co nie znaczy oczywiście, że pisanie historii mogło stać w sprzeczności z prawdą). Tacyt znał przepisy szkoły perypatetyckiej, często układał i dobierał zdarzenia dramatycznie; tak, by budziły grozę i litość.
Dzieje (Historiae) - liczyły pierwotnie 12 (lub 14) ksiąg, zachowały się tylko 4 pierwsze i początek piątej. Obejmowały historię współczesną autorowi - rok 3 cesarzy (69), panowanie Wespazjana, Tytusa i Domicjana. Autor w obu dziełach trzyma się metody annalistycznej, wydarzenia opowiada wg lat - Dzieje rozpoczyna od 1 stycznia 69. Zawierają dosadną i ponurą charakterystykę epoki. Tacyt ujawnia swój talent narracyjny, sceny są efektowne i malownicze i patetyczne, „jakby dla dramatu stworzone”, „Historia wzoruje się tu na tragedii” (Hammer). Uwydatnia psychologię tłumu.
Roczniki (Annales) - 16 lub 18 ksiąg, również nie zachowały się w całości. Powstały później niż Dzieje. roczniki obejmują okres od śmierci Augusta do 1 stycznia 69. Szczególnie podobna do tragedii jest historia Tyberiusza (swoiste 5 aktów zmierzających do katastrofy). „Tacyt dał tu psychologię Tyberiusza dowolną, ale jednolitą i świetną artystycznie”. (Hammer).
Styl Tacyta: własny i oryginalny. Powaga, surowość, patetyczność, powściągliwość w wysłowieniu. W jednym zdaniu skupia maksimum myśli. Patos Tacyta polega na tym, że zabarwia każdą myśl uczuciowo i subiektywnie. Lubuje się w kontrastach. Używa wyrazów i zwrotów poetyckich.
Stosował technikę retoryczną, ale nie nadużywał jej. W pismach zamieszcza nieraz krótkie mowy, przeważnie w formie zależnej, charakteryzuje nimi działające osoby. Są to mowy fikcyjna. Rzeczywiste mowy, czerpane z protokołów senatu, zawsze stylizuje. Dosłownie cytuje tylko krótkie wypowiedzi cesarzy.
Opisy bitew ogólnikowe i nieścisłe - wyglądają jak barwne obrazy, opisy geograficzne niedokładne. Uwydatnianie wstrząsających szczegółów i psychologii.
Jest uważany za najlepszego prozaika rzymskiego okresu cesarstwa.
Tacyt zapewniał, że niczego nie zełgał dla wzbudzenia podziwu. Do źródeł miał stosunek krytyczny, sprawdzał informacje, usuwał błędy, wprowadzał nowe szczegóły.
Funkcja: w historii Tacyt szukał głównie przykładów tego, co dobre albo pociechy przeciw złu. Chciał swoim ziomkom przynieść pożytek. Za główne zadanie swoich pism uznał to, by cnót nie pomijały milczeniem, a przewrotne słowa i czyny okrywały sprawców niesławą i budziły grozę przed sądem potomności. Miarą, jaką ocenia wartość ludzi jest cnota, której brak uważa za zwyrodnienie i upadek. Cel: moralizujący.
Historiozofia - niejednolita. Usiłuje pisać w sposób pragmatyczny i oceniać wydarzenia wg ich związku przyczynowego. Jednak przypadkowość krzyżuje się z wiarą w ingerencje bogów/przeznaczeniem.
Recepcja: dzieła Tacyta były mało czytywane w starożytności i wiekach średnich (po Tacycie w historiografii modny był raczej kierunek biograficzny). Ślady znajomości Tacyta odnajdujemy w czasach karolińskich, a potem dopiero w pismach Boccaccia. Wg Tacyta przepisy zdobywania absolutnej władzy podaje Machiavelli w Księciu. W XVII i XVIII w. w jego dziełach odnajdywali inspiracje literackie dramaturdzy, tacy jak Corneille czy Racine.
W Polsce najwcześniej zapoznano się z Germanią, której odpis przywiózł zapewne z Rzymu Filip Kallimach Buonaccorsi i czytał wspólnie z Grzegorzem z Sanoka. Od XVI w. historycy, pisząc o pierwotnych dziejach Polski i Litwy, wzorują się na Germanii. (np. Marcin Kromer, Polonia sive de situ, populis... regni Polonici 1577)
2. Plutarch z Cheronei (na podst. notatek poprzednich roczników, będących streszczeniem wstępu z BN)
46 - 120 n.e., ur. w Cheronei (Beocja). Wszechstronnie wykształcony: m.in. retoryka i filozofia. Był posłem do Rzymu, chwalił rzymski pokój i cnotę rzymską (romanofil - pozytywny stosunek do Rzymu). Był jednak zarazem patriotą i pragnął odrodzenia ojczyzny. Pracował społecznie w Cheronei. Był archontem i kapłanem Apollona. Dla wykształcenia syna zorganizował rodzaj akademii, otwartej również dla innych.
I w. n.e. - spór między retoryką a filozofią o prawo do wychowania. Plutarch był retorem (podróżował kilka lat jako wędrowny mówca popisowy - wygłaszał diatryby na tematy moralne), bliższa była mu jednak filozofia. Był w niej eklektykiem, korzystał m.in. z platonizmu: cnota = szczęście = podporządkowanie złych pożądliwości rozumowi.
Pisarski dorobek Plutarcha dzieli się na Vitae (żywoty) i Moralia (wszystkie pozostałe pisma - pedagogiczne, krytyczne, polemiki, dialogi - utrzymane w moralizatorskim tonie. Plutarch zalecał w nich m.in. obranie sobie za wzór patrona, jakiegoś wielkiego męża z historii i kierowanie się jego przykładem.) Przyświecała mu idea wychowania przez naukę.
Biografia jako gatunek: gr. bios - żywot, ale termin „biografia” pojawił się dopiero w VI w. n.e. „Vitae” = żywot. Początkowo żywoty były idealizujące, opiewały głównie czyny bohaterskie, wojenne; potem zaczęły poszukiwać wzorców etycznych. Fukcje biografii: pochwalna, powieściowa, informacyjna.
Biograficzna twórczość Plutarcha: jest autorem biografii pojedynczych, zbioru biografii cesarzy rzymskich oraz Żywotów równoległych. Jego pisarstwo motywowane było patriotyzmem lokalnym oraz celem dydaktycznym. Właśnie z pobudek lokalno-patriotycznych powstały pierwsze biografie Plutarcha, np. Hezjoda i Pindara (tzw. beockie). Plutarch był erudytą, wykorzystywał cytaty i myśli innych autorów.
Żywoty równoległe (powst. ok. 105-115).
Ułożone parami (Grek - Rzymianin). Idea paralelizmu narodziła się później, bo początkowo miały powstać 2 osobne zbiory biografii.
23 pary w 23 księgach (syzygia).
Postacie z różnych epok. Podobieństwo czasem jest wątpliwe, zachodzi zbieżność tylko pojedynczych faktów lub cech.
Bohaterowie mityczni (Tezeusz i Romulus), wodzowie (Aleksander Wielki i Cezar), prawodawcy (Likurg i Numa), mówcy (Demostenes i Cycero).
Zakończone tzw. synkresis - podsumowaniem porównującym obu mężów.
Żywoty realizują starożytny schemat biografii perypatetyckiej, zawierającej pochodzenie, wygląd, przyrodzony charakter, sposób wychowania, rodzina, ostatnie wypadki z życia, śmierć.
Najczęściej mają charakter pochwalny, ale niektóre (np. Marek Antoniusz) są „antyprzykładem”, pokazują, jak nie należy postępować. Przedstawiając ludzi występnych chciał by ich postaci służyły jako przykłady odstraszające. Chciał pokazać do czego prowadzą ludzkie namiętności, a do czego cnoty i przypomnieć czytelnikom jak w różnych sytuacjach zachowywali się wielcy mężowie przeszłości, aby współcześni mogli szukać w nich wzorców do naśladowania dla siebie
Tak jak w teorii retoryki - mowa pochwalna działa wychowawczo, bo budzi podziw i chęć dorównania, analogicznie mowa naganna, przez zniechęcanie do występku, piętnowanie braku cnoty.
Kompozycja - 3 części: dzieciństwo i młodość, czas czynów, starość i śmierć.
Nie są ani naukowymi biografiami, ani historią:
- Charakter postaci - statyczny
- brak szczegółów, skupiał się na charakterze
- wybiórczy stosunek do faktów: często omijał wielkie czyny, a przedstawiał te mało znane.
- sprawy prywatne
- cel moralizatorski
są to biografie powieściowe typu charakterologicznego
Zabieg równoległości, porównywania był często stosowany w literaturze. Bywało ono tendencyjne, bo historycy greccy mieli skłonność do uwypuklania kulturowej wyższości swojego narodu. Plutarch pokazuje równość - czasem nawet wyższość Greków w dziedzinach polityki i wojny, jest jednak w miarę obiektywny. Duch romanofila łączył się z duchem greckiego patrioty, był za ideą unifikacji - równym statusem wszystkich prowincji.
W renesansie Plutarch był określany mianem „wychowawcy Europy”, ponieważ napisał popularny wówczas traktat „O wychowaniu dzieci”.
Przykład: Arystydes i Kato Starszy:
Arystydes (VI/V w.) - ateńczyk, polityk, archont, przeciwnik Temistoklesa, zwolennik tradycycjenj piechoty (przeciw przekształcaniu Aten w potęgę morską). Wygnany przez ostracyzm, odwołany z wygnania, zasłużył się pod Salaminą, walczył pod Platejami.
Plutarch nie podaje dat. opowiada o pochodzeniu, majątku i młodości Arystydesa. A. wychowywał się razem z Temistoklesem, który był chytry i zapalczywy. Chłopcy stanowili przeciwieństwa. Apoftegmaty: np. anegdotka, jakoby Temistokles i Arystydes poróżnili się o miłość tego samego mężczyzny. Przykłady i anegdoty (exempla) ilustrują cnoty Arystydesa: nieprzekupny, pobożny, skromny, bezinteresowna służba państwu
Przytaczane są wypowiedzi i mowy bohatera - piękne, górne zdania.
wstawki liryczne - napisy na ołtarzu, fragmenty dramatów
powołuje się na źródła - spisy urzędowe, historyków i filozofów
opisuje ostracyzm, przebieg bitwy
Marek Kato (Marcus Portius Cato) (III/II w. p.n.e.), mówca, polityk i pisarz rzymski.
Pochodzenie, przodkowie. Łac. catus - roztropny, przebiegły
wygląd: rudawy i zezowaty
cnoty: pracowity, wstrzemięźliwy, ciało zdrowe i zahartowane.
skromny, bezinteresowny, chwalebnie zasłużony w bitwach (II wojna punicka)
pracowity, prostota upodobań, oszczędny: nigdy nie nosił sukni droższej niż 100 denarów
dobry dla niewolników
mówca - przytaczane są jego wypowiedzi
trybun, kwestor, cenzor, konsul, namiestnik Hiszpanii
przeciwnik Scypiona
przyjaźń z Waleriuszem Flakkusem
dobry ojciec, mąż, gospodarz. Katon sam uczył swojego syna. Plutarch: ci, którzy biją dzieci, popełniają świętokradztwo. Bycie dobrym mężem przynosi większą sławę niż bycie dobrym senatorem (wypowiedzenia sentencjonalne, refleksje natury ogólnej).
po śmierci zony i syna dzielnie znosił stratę, troszczył się o kraj
Nakłaniał do zburzenia Kartaginy zawsze kończył przemowę słowami, że Kartagina powinna zostać zburzona. Publiusz Scypio Nazyka - zawsze kończył słowami, by Kartaginy nie burzyć)
Porównanie:
Obaj nie osiągnęli chwały za pomocą urodzenia i rodziny, lecz własnymi cnotami
Za życia Arystydesa Ateny nie były jeszcze potęgą, Rzym za Katona - owszem. Katon miał więcej władzy, również wojskowej, odniósł chwalebniejsze zwycięstwa. Katon obronił się przed wrogami, Arystydesa wygnano. Arystydes nie pomyślał o posagu dla córek. Choć ubóstwo nie jest hańbą, ubóstwo jest często skutkiem niedbalstwa, zbytku, niegospodarności. Katon nie dodał Rzymowi wielkości,. Arystydes Atenom - tak. Arystydes nie popadł w dumę, Katon owszem.
Na marginesie:
Curtius (s. 66) pisze o tym, że formą retorycznego exemplum była tzw. figura przykładowa - wcielenie jakiejś właściwości w daną postać.
Mowa a wychowanie człowieka (na podst. wykładu Boro, Curtiusa i M. Korolko, Sztuka retoryki.)
Tytułem wstępu:
Retoryka była w starożytności jednym z podstawowych przedmiotów nauczania i dyscyplin nauki, czynnikiem scalającym całą edukację(Curtius, s. 83), ale również sztuką oraz ideałem życiowym, a nawet filarem kultury antycznej. W przeciągu stuleci kształtowała życie umysłowe Greków i Rzymian.
Rozwój demokracji w Grecji sprawił, że umiejętność przemawiania była niezbędnym warunkiem zrobienia kariery w życiu publicznym, a więc niezbędnym składnikiem edukacji każdego dobrze urodzonego młodzieńca
Wędrowni sofiści uczyli retoryki za pieniądze. Uważano, że ćwiczenia w krasomówstwie (+ w logice i dialektyce) umożliwiają pobierającemu osiągnięcie wpływu na słuchaczów, czasami uczynienie „ze spawy wątpliwej - niewątpliwą” (Arystoteles). Ale sofista chciał być również „kowalem charakteru” i wychowawcą ludu. Służył on paidei za pomocą potęgi słowa. (Curtius)
To, co najważniejsze (czyli z wykładu prof.. B.)
Na wychowawczą funkcję retoryki zwrócił uwagę Marek Fabiusz Kwintylian (ok. 35 - ok. 96 n.e.) w swoim słynnym traktacie o wykształceniu, podręczniku „O wychowaniu mówcy” (Institutio oratoria) - ok. 95 n.e. Zajmuje się w nim wychowaniem przyszłego mówcy od kolebki, poprzez dzieciństwo, lata szkolne i studia wyższe. Retoryka:
wynika z człowieczeństwa (zdolność wymowy odróżnia nas w końcu od zwierząt, tylko człowiek został obdarzony mową)
wyraża je: jesteś człowiekiem, jeśli umiesz mówić.
określa, tworzy, kształtuje człowieczeństwo: o tyle jesteś człowiekiem, o ile umiesz mówić
Orator - vir bonus dicendi peritus. Najlepszym mówcą jest tylko dobry człowiek, więcej: tylko człowiek moralnie dobry może być dobrym mówcą. (Kwintylian). Gdy mówcą będzie człowiek szlachetny, człowieczeństwo zostanie ocalone. (prof. B.)
Tytułem rozwinięcia:
Nie wystarczy sama sprawność w przemawianiu: orator musi być człowiekiem prawdziwie mądrym, nie tylko pod względem obyczajów, lecz także pod względem wiedzy oraz znajomości sztuki wymowy. Cyceron (O mówcy) dodaje: mówca musi mieć bogate doświadczenie we wszystkich dziedzinach życia publicznego, posiadać znajomość ustaw, zwyczajów, prawa, natury ludzkiej i charakterów. Z mądrości niepołączonej z darem wymowy nie ma pożytku dla państwa, ale wymowa bez mądrości zawsze szkodzi i nigdy nie pomaga.
„Retoryka, zdaniem Kwintyliana, pragnie sama przez się być zdolna do spełnienia tych wszystkich potrzeb, które, jak sądzono, powinny stanowić przedmiot filozofii i wykształcenia ogólnego. (…) Elokwencja wywodzi się bezpośrednio ze źródła mądrości.” (Curtius)
Cyceron, Izokrates: rozum + wymowa = podstawa obyczajów i społeczeństwa.
Platon (Fajdoros): retoryka jest sztuką (techne) i jako taka powinna winna służyć dobru człowieka. Jest sztuką mówienia o Prawdzie i przekonywania do niej słuchaczy. Wymowa ma uzdrawiać duszę.
Do XVII i XVIII w. retoryka była niezbędną dziedziną wykształcenia.
5