Poezja
- tzw. mowa wiązana
- twórczość wierszowana, nie rymowana!!!! Rymy pojawiły się dopiero w średniowieczu,
- miarą poezji było metrum, będące wyznacznikiem piękna tekstu, ponadto związane było z rytmizacją utworu, należy pamiętać, że pierwotnie poezja była śpiewana.
-w VI w. p.n.e. spór między filozofią, a poezją, racjonalni filozofowie podważali mitologię, na której opierały się dzieła Homera,
-w V w. p.n.e. u Pindara pojawił się postulat zwięzłości literackiej wypowiedzi, mowa o iluzyjności poezji,
-u poetki Korinny zasada umiaru w sztuce poetyckiej: „Trzeba siać ręką, a nie całym workiem”,
-u Simonidesa mowa o późniejszym „ut pictura poesis”, wg niego; „Poezja to mówione malarstwo, malarstwo- milcząca poezja.”
Poetyka
- „Przedmiotem poetyki jest sztuka poetycka jako taka…”- pierwsze słowa „Poetyki” Arystotelesa. Uważał, że sztuka poetycka wynika z instynktu naśladowczego (mimesis) oraz poczucia melodii i rytmu. Obie te cechy były wg Arystotelesa wrodzone.
-Wg Arystotelesa mimesis była najważniejszym kryterium poetyckości. Pojmował (mimesis), jako proces twórczy, swoisty akt kreacjonizmu. Świat należało przedstawiać nie taki, jakim został stworzony, ale jakim powinien być. Jego „Poetyka” jest polemiką z nauczycielem- Platonem, który sztukę poetycką uważał za źródło zabawy, a co za tym idzie, element nieprzydatny w kształtowaniu charakteru obywateli idealnego państwa.
-Również Horacy stworzył swoistą poetykę normatywną , którą przedstawił w „Liście do Pizonów”, najważniejszym postulatem było wspomniane już „ut pictura poesis”, czyli „niech poezja będzie jak malowidło”, poza tym w formie luźnej gawędy przestrzegał przed mieszaniem stylu wysokiego z niskim, przed pochopnym publikowaniem. Uważał, że należy się bardzo dobrze zastanowić zanim zdecyduje się pokazać swe dzieło szerszemu gronu. Kładł nacisk na rytmizację utworu oraz właściwe połączenia słów. Koniecznie należało pisać czerpiąc z własnego doświadczenia, a nie kreśląc obrazy sztucznych uczuć.
Istotna była także idea decorum, na którą składał się:
lucidus orde- jasny porządek
simplex et unum- prostota i jedność
Podzielił sztukę poetycką na rodzaje:
1. epos
Jeden z głównych gatunków epiki, obejmuje rozbudowane, zwykle wierszowane utwory, ukazujące dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów.
W starożytnej Grecji epos kształtował się poprzez działalność Aojdów, czyli wędrownych śpiewaków.
Za najstarszy epos uznaje się sumeryjski „Gilgamesz”, opowieść o królu Uruk (dziś miasto na terenie Iraku) pochodzącą z początku trzeciego tysiąclecia p.n.e. Ważny jest fakt, iż w owym eposie znajdował się już opis wielkiego potopu.
Późniejsze eposy, które nadały wygląd gatunkowi to oczywiście „Iliada” i „Odyseja” naszego ulubionego Homera.
Na gruncie rzymskim równie kochany Publiusz Wergiliusz Maro (pamiętać imiona, bo prof. B. ogromną wagę do tego ponoć przywiązuje) i jego „Eneida”.
2. tragedia
Utwór dramatyczny, którego początki sięgają już VI w. p.n.e. Akcja jest skonstruowana w ten sposób, że całość zmierza do nieuchronnej klęski bohatera. Ze względu na istotną rolę chóru
Akcję tragedii można podzielić wg ściśle określonych składników:
1. zbłądzenie, związane najczęściej z winą tragiczną, tzw. hamartią,
2. popełnienie czynu tragicznego (pathos), z tą kategorią związana jest hybris, czyli wiara, pycha, że można swój los odmienić oraz zaślepienie (ate),
3. nieoczekiwane zwroty akcji (peripetia), w tragedii wywołują nadzieję, że nie wszystko stracone, w komedii, że wszystko zakończy się tragicznie,
4. rozpoznanie,
5. katharsis, doznanie oczyszczenia duszy poprzez przeżytą litość i trwogę, wg Arystotelesa, nieodłączne składniki tragedii.
Wielka trójca najsławniejszych tragików greckich;
Ajschylos,
-żył w VI w. p.n.e.
-z 90 utworów do dziś zachowało się 7 sztuk w całości, m.in. „Oresteja”, jedyna trylogia tragiczna, opowiadająca mit rodu Peloidów, składa się z „Agamemnona”, „Ofiarnic”, „Eumenid”,
- wprowadził drugiego aktora, co spowodowało rozwinięcie dialogu dramatycznego i akcji scenicznej,
-poruszał w swej twórczości wielkie problemy moralne i religijne,
-bohaterów cechuje posągowość i wielkość nawet w obliczu nieszczęścia,
Sofokles,
-żył w V w. p.n.e.
-(za Antologią tragedii greckiej) jego utwory nie stanowiły tematycznej trylogii wysnutej z jednego mitu, jak u Ajschylosa, ale trójczłonową kompozycję, („Antygona”, „Elektra”, „Trachinki”)
-z 123 sztuk do dziś zachowało się 7, za ważniejsze uznaje się „Króla Edypa” i „Antygonę”,
-na jego twórczość duży wpływ miał dorobek tragiczny Ajschylosa,
-najdoskonalszym dziełem Sofoklesa jest „Antygona”, (istotą utworu nie jest klątwa, lecz działanie głównej bohaterki, wynikające z wewnętrznej postawy)
Eurypides,
-żył w V w. p.n.e.
-miał sceptyczny stosunek do religii, wpłynęły na niego nauki Sofistów,
-w utworach dominuje krytyczna, realistyczna ocena problemów politycznych i społecznych, jego twórczość charakteryzuje zainteresowanie psychologią postaci (szczególne przedstawienia sylwetek kobiet) oraz sensacyjna akcja,
-uznawany za wynalazcę nowej odmiany tragedii- dramatu miłosnego (wcześniejsi twórcy nie poruszali tego wątku w swoich utworach),
-oprócz dramatu miłosnego zapoczątkował tragikomedię („ Helena”, „Alkestis”)
-jako pierwszy użył chwytu deus ex machina,
-z jego dorobku do czasów współczesnych dotrwało 17 tragedii, dramat satyrowy „Cyklop”, około tysiąca różnych fragmentów z jego sztuk,
-najważniejszą tragedią „Medea”,
-w jego utworach dominuje tendencja pesymistyczna, stwierdza, że czasem lepiej się nie rodzić. Prof. Sinko uważa, że: „Niewiara w szczęście staje się u Eurypidesa źródłem najbardziej tragicznych obrazów nędzy istnienia.”
-Arystoteles nazywał go już „najtragiczniejszym z tragików”,
3. komedia
Utwór dramatyczny, biorący swe początki z kommosu, pieśni wesołego orszaku Dionizosa. Charakteryzuje się „lekką” tematyką, komizmem, skłonnością do wytykania czyichś błędów. Wszelkie przygody bohaterów zakończone są pomyślnie.
Greccy komediopisarze: Arystofanes, Filemon i Menander.
Komediopisarze rzymscy: Plaut i Terencjusz.
4. poezja „szydercza”, jambiczna,
(Konia z rzędem i roczny karnet w ksero temu, kto znajdzie jakieś rzetelne źródło opisujące ten rodzaj, który sobie wymyślił Arysto. Albo ja szukać nie umiem, co nie jest wykluczone.)
Znalazłam tylko tyle, że twórczością ową parał się niejaki Archilloch z Paros, który pisywał wyjątkowo zjadliwe teksty. Np. na ród panny, której ręka została mu odmówiona. Ale to akurat informacje z sieci, więc każdy (właściwie każda) niech w swoim sumieniu rozważy czy przyswoi to czy nie.
Diomedes, grecki gramatyk, sformułował trzy rodzaje poetyckie:
1.liryka
Jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich, obejmujący głównie utwory poetyckie, wyrażający osobiste przeżycia, doznania, refleksje, poglądy autora. Pierwotnie emocje wyrażano (naśladowano) za pomocą śpiewu. Nazwę wzięła od instrumentu- liry, na której sobie akompaniowano.
Podstawowy podział:
-liryka monodyczna,
z reguły elegie,
-liryka chóralna,
zazwyczaj w ten sposób wykonywano hymny,
2.epika
Uważana za najstarszy gatunek literacki, udokumentowana dwoma tekstami datowanymi na IX-VII w. p.n.e., czyli „Iliadą” i „Odyseją”. Popularność Homera sprawiła, że w późniejszym czasie tzw. poeci cykliczni naśladowali epos Homera, tworząc zbliżone tematycznie dzieła tzw. cyklu trojańskiego. ( „Mała Iliada”, „Zburzenie Ilionu”). Poeci cykliczni działali w VII w. i pierwszej połowie VI. Epigonizm ich twórczości w dobie hellenizmu został skrytykowany.
Epos dydaktyczny wprowadził do greckiej literatury Hezjod (VIII/VII w. p.n.e.)
- „Prace i dnie” będący zbiorem porad dla rolników (głosił kult pracy)
- „Teogonia” epos kosmogoniczny (o powstaniu świata i narodzeniu bogów)
-„Katalog niewiast” epos genealogiczny ( przykład wyliczenia kobiet-kochanek bogów i ich dzieci)
3. dramat
Jeden z gatunków literackich, który oprócz założenia, że jest utworem przeznaczonym do czytania, ma także drugie zastosowanie, jako utwór przeznaczony do wystawienia na scenie. Dzieli się na dwa podgatunki, tragedię i komedię (zob. wyżej), charakteryzuje go z góry określony podział na akty i sceny, w których za pomocą dialogów i monologów, a także pośrednio didaskaliów przedstawiony jest świat wewnętrzny utworu. Należy pamiętać, że oklepany zwrot zasady trzech jedności ( miejsca, czasu i akcji) jest wymysłem klasycystycznym i w starożytności nie był rygorystycznie przestrzegany!!!
Ważna natomiast była zasada obecności na scenie trzech aktorów mówiących.
Formy i gatunki liryki:
1. hymn
Uroczysta pieśń pochwalna , patetyczny utwór o treści patriotycznej bądź religijnej.
2.oda
Utwór liryczny, wywodzący się z greckiej liryki chóralnej, wierszowany, najczęściej stroficzny, charakteryzujący się wzniosłością stylu i sławiący jakąś osobę, ideę, wydarzenie lub czas. W starożytności utwór śpiewany, ściśle związany z obrzędami religijnymi oraz pieśniami na cześć herosów.
Twórcy: Simonides z Keos, Bakchylides i najważniejszy, Pindar, którego epinikiony (ody na cześć triumfatorów igrzysk) uznawane są za wzorzec dla gatunku. Pindaryczna oda charakteryzowała się stałym porządkiem motywów tematycznych i układem stroficznym (tzw. triadą stroficzną), który mógł się kilkakrotnie powtarzać w trakcie utworu. Wyglądał on następująco:
1. strofa
2. antystrofa
3. epoda
3.carmen
Czyli pieśń Najstarszy i najbardziej powszechny gatunek liryki, związany genetycznie z muzyką. Od zawsze pieśń, wzbogacana tańcem, towarzyszyła obrzędom i zabawom. Z czasem jednak, ścisły związek z muzyką uległ rozluźnieniu, a pieśń stała się samodzielną formą literacką. („Carmen” Horacego).
Charakterystyczna dla pieśni jest stroficzna budowa powtarzająca ten sam schemat wersów zwrotki, rytmizacja, liczne powtórzenia, posługiwanie się refrenem.
4.dytyramb
Pierwotnie kultowa pieśń liryczna ku czci Dionizosa, o orgiastycznym charakterze. Akompaniamentem do dytyrambu była muzyka na aulosie. Mówi się o tym utworze, jako podwalinie komedii i tragedii, a to stąd, ponieważ z czasem zaczęły się wyłaniać w jego strukturze podziały na partie chóru i solisty. Ponadto w arystoteliańskiej „Poetyce” można znaleźć takie stwierdzenie, że dytyramb to pierwowzór tragedii.
5.pean
Pierwotnie hymn na cześć Apolla. Później uroczysta pochwalna lub dziękczynna pieśń, zazwyczaj opiewająca zwycięstwo lub bohatera.
Proza retoryczna
Retoryka- ars discendi , bene persuadendi- sztuka dobrego mówienia i przekonywania. Sztuka wypowiadania prozy, czyli mowy niewiązanej. Pozostaje w opozycji do poezji.
Trzy rodzaje prozy retorycznej:
1. genus deliberativum= mowa doradcza, sejmowa.
Jest to wypowiedź publiczna o charakterze refleksyjnym, stosowana często w literaturze filozoficznej, a także w dziełach naukowych. Może przyjmować formę dialogu, ponieważ proza = mowa, a mowa może być dialogiem lub monologiem.
2.genus demonstrativum= mowa popisowa, demonstracja, pokaz
Ma charakter mowy okolicznościowej, gdyż wygłaszano ją z okazji wszelkich rodzinnych wydarzeń i uroczystości, jak narodziny dziecka, ślub, wesele, śmierć, powitanie gościa itp.
Może być mową pochwalną (zbliżona do panegiryku) lub adoksografią, czyli uczonym traktatem lub wyszukaną mową, której temat jest błahy, a omawiany w taki sposób, jakby był istotny. Zazwyczaj towarzyszy mu intencja osiągnięcia komizmu. ( prof. B. podawał przykłady ze starożytności : „Pochwałę łysiny” Synezjusza z Cyreny lub pochwałę pchły. Późniejszym przykładem „Pochwała głupoty” Erazma z Rotterdamu.
3. genus iudiciale=mowa sądowa
Występuje we wszystkich tekstach polemicznych
W XVI w. mamy do czynienia z polemiką religijną, pomiędzy różnymi wyznaniami chrześcijańskimi.
Składniki mowy retorycznej, tudzież działy, bo to, to samo:
(wg prof. B. mamy 6 składników, wg dr Oczko-5, Oczko pominął narratio)
inventio
Czyli ustalenie o czym będziemy mówić, sprecyzowanie tematu mowy.
dispositio
Logiczny podział na wstęp, rozwinięcie i zakończenie. Zastanowienie się nad kolejnością tego, o czym będziemy mówić.
narratio
Przedstawienie słuchaczom tematu mowy.
elocutio
Dobranie figur stylistycznych, toposów i motywów, jakimi posłużymy się w przemowie. Opracowanie stylu wypowiedzi (styl niski, średni i wysoki)
memoria
Opanowanie za pomocą technik pamięciowych (mnemotechnicznych) tekstu mowy. (Skandalem byłoby czytać, a nie wygłaszać z pamięci).
pronunciatio
Wszystko, co dotyczyło sztuki wygłaszania tekstu, a więc odpowiednia postawa mówiącego, gestykulacja itp.
Wg Kwintyliana, rzymskiego retora z I w., retoryka ma trzy cele:
docere- pouczanie
delecare- zabawianie
movere- poruszanie
1