WILLIAM SHAKESPEARE (1564-1616) I DRAMAT ELŻBIETAŃSKI

(na podstawie A. Nicoll „Dzieje dramatu”)

I. Komedia romantyczna

- podwaliny pod ten gatunek w teatrze angielskim położył John Lyly, który wyprowadził go z ludowej tragikomedii

- S. zainspirował się komediami Lyle'go i innych

- pierwsze utwory S. (satyra: „Stracone zachody miłości”, komedie: „Poskromienie złośnicy”, „Komedia pomyłek”) charakteryzują się farsowym humorem i tempem akcji

- w „Śnie nocy letniej” S. po raz pierwszy wprowadził element baśniowości

- późniejsze komedie romantyczne S., których akcja rozgrywa się we Włoszech (np. „Kupiec wenecki”, „Wiele hałasu o nic”), łączą w sobie elementy „dziwności” oraz „wiarygodności i realizmu”

- „Duch szekspirowskiej komedii jest czymś zupełnie nowym, różniącym się zarówno od ekstatycznego podniecenie Arystofanesa, jak i od Plutowskich scen beztroskiej wesołości, od intelektualnego sentymentalizmu Terencjusza i brutalności średniowiecznej farsy. Jest w niej coś transcendentalnego, coś umożliwiającego spotkanie się tego, co subiektywne, z tym co obiektywne.”

- S. posługiwał się wierszem białym w swoich dramatach; język jego dzieł jest bardzo zróżnicowany- pojawiają się fragmenty pełne liryzmu jak i codzienne rozmowy przepełnione kolokwializmami

II. Tragikomedie

- istnieje kłopot z klasyfikacją ostatnich komedii S. („Cymbelin”, „Opowieść zimowa”, „Burza”)

- „Cymbelin” i „Opowieść zimowa” w pewnych momentach bardziej przypominają tragedie, a nie komedie

- „Burza” z kolei nawiązuje do baśniowości „Snu nocy letniej”- to właśnie w tych dwóch dziełach S. dopatruje się głębokiego symbolizmu

III. Sztuki historyczne

- możliwe, że sztuki historyczne (tzw. kroniki) były już wystawiane w prymitywnej formie przed S.- nie zmienia to faktu, że to właśnie on przyczynił się do znacznego rozwoju tego gatunku

- sztuki historyczne opowiadały o królach średniowiecznej Anglii- łączyły w sobie elementy tragedii i komedii

- Falstaff- jedna z najbardziej charakterystycznych postaci występujących w sztukach historycznych- był otyłym rycerzem, towarzyszącym Henrykowi IV

III. Tragedie

- „ojcem angielskiej tragedii” nazywany jest Christopher Marlowe, który urodził się w tym samym roku, co Szekspir, jednak zginął młodo w pojedynku, nawet zanim tamten rozpoczął karierę pisarską (to nota bene stanowi podstawę „teorii spiskowej”, wg której M. wcale nie zginął, tylko zaczął się ukrywać przed prawem i tworzyć pod nazwiskiem Szekspir)

- M. zostawił po sobie 3 tragedie i 1 dramat historyczny; to właśnie M. wprowadził do angielskiego dramatu wiersz biały

- M. jako pierwszy potrafił zafascynować angielską publiczność tragedią- przedtem popularnością cieszyły się jedynie komedie i tragikomedie

- zarówno M. jaki i S. czerpali z tradycji średniowiecznego moralitetu (w Anglii ten gatunek rozwinął się najbardziej)

- najbardziej nowatorską i jednocześnie najbardziej inspirującą dla Szekspira, tragedią Marlowe'a były „Tragiczne dzieje doktora Fausta”:

- nowatorstwo „Tragicznych…”:

- głównym bohaterem jest biedny uczony, a nie osoba szlachetnego pochodzenia

- M. pokazał ewolucję charakteru Fausta- tego nie było u wcześniejszych tragików, krytykował to Arystoteles w „Poetyce”

- M. zrezygnował z rozbudowanych retorycznych tyrad, tak charakterystycznych dla dramatu renesansowego odwołującego się do dramatu rzymskiego (patrz SENEKA)

- innym wybitnym angielskim tragediopisarzem sprzed Szekspira był Thomas Kyd, który w swoją „Tragedii hiszpańskiej” (dziełem opartym na wzorach dramatu hiszpańskiego) wprowadził do teatru elżbietańskiego temat zemsty (temat później obecny chociażby w „Hamlecie”)

- bohaterowie S. na tle postaci Marlowe'a czy Kyda wyróżniają się ponadczasowością

DRAMAT HISZPAŃSKI

(ze wstępu BN do „Życia snem” Calderona)

1. „Comedia nueva”- geneza i charakterystyka gatunku

- możliwe, że wpływ na powstanie c.n. miała włoska komedia dell'arte

- pierwszym wybitnym hiszpańskim komediopisarzem był Lope de Vega

- słowo „comedia” na przełomie XVI i XVIII wieku znaczyło w Hiszpanii „utwór

dramatyczny pisany wielorozmiarowym wierszem, składający się z trzech aktów”

- c.n. zrywała z klasycznymi normami (chociażby z zasadą trzech jedności)- de Vega napisał:

i kiedy mam pisać komedię,

zamykam prawidła na cztery spusty

- gracioso - charakterystyczna postać c.n.; sługa; komentował akcję; wprowadzał do sztuki wiele komizmu

- cechy c.n. wg A. Parkera:

- akcja ważniejsza od charakterystyki postaci

- prymat tematu nad akcją- w konsekwencji: nieprzestrzeganie zasady prawdopodobieństwa

- temat podporządkowany jest „wyższej moralnie wartości”

- w dramacie hiszpańskim wyróżnia się:

- dramaty religijne i sztuki o świętych

- d. filozoficzne

- d. historyczne

- tragedie honoru

- komedie płaszcza i szpady

- sztuki mitologiczne

2. Organizacja przedstawień teatralnych

- teatr hiszpański XVI i XVII wieku skupiał wszystkie grupy społeczne

- przedstawienia często poruszały aktualne sprawy

- teatry hiszpańskie były skomercjalizowane - dochód twórców pochodził wyłącznie ze sprzedaży biletów - w konsekwencji dramaturdzy musieli liczyć się z gustami publiczności

- w tym miejscu pozwolę sobie uczynić glosę: pewien hiszpański dramaturg tak pisał o widzach przychodzących na spektakle:

„ Przybywszy do teatru [widz] o to tylko zabiega, aby nie uiścić zapłaty. […] Wszedłszy ów frant do środka, chyżo bieży ku temu, co miejsca w ławkach przydziela. Pyta o miejsce siedzące i słyszy, że nie ma miejsc wolnych, ale być może jedno z już sprzedanych nie zostanie zajęte, przeto niech poczeka aż zabrzmią gitary, a wtedy, jeśli nadal miejsce będzie wolne, usiądzie” - czy czegoś to wam nie przypomina?

- w teatrze hiszpańskim, w przeciwieństwie do elżbietańskiego, mogły występować kobiety

- aktorzy zrzeszali się w zawodowych trupach

- ważną rolę w dramacie hiszpańskim nadal odgrywały monologi - stąd wymagano od aktorów dużych umiejętności retorycznych

- teatr hiszp. współpracował zarówno z dworem królewskim jaki i Kościołem- to drugie szybko uciszyło zarzuty o „bezbożność” przedstawień

3. Pedro Calderon de la Barca

Życie snem

Streszczenie

Akcja rozgrywa się w stolicy Polski, o której niewiele wiadomo oprócz tego, że …leży nad morzem. Gdy król Polski- Bazyli spodziewał się syna, przepowiednie powiedziały, że będzie on okrutny, gdy dorośnie. Bazyli postanowił więc zamknąć syna Zygmunta w więzieniu w górach. Jako, że Bazyli nie miał innego potomka, postanowił, że tron obejmą jego siostrzeńcy (dzieci dwóch różnych sióstr)- Astolf i Estrella, którzy wezmą ślub.

Akcja rozpoczyna się, gdy Rozaura przybyła do Polski. Rozaura była kochanką Astolfa, który porzucił ją zwabiony perspektywą posiadania tronu. Oprócz tego Rozaura była córką Klotalda- prawej ręki króla, który m.in. zajmował się wychowaniem Zygmunta. Rozaura przyjechała, żeby zabić Astolfa.

Mniej więcej w tym samym czasie, stary król Bazyli podjął decyzję, że pomimo przepowiedni da szansę Zygmuntowi. Podano Zygmuntowi jakieś środki nasenne i sprowadzono na dwór. Po przebudzeniu myślał, że to sen, ale powiedziano mu całą prawdę o jego pochodzeniu i powodach jego zamknięcia. Zygmunt na wolności rzeczywiście zachowywał się okrutnie (każdemu groził śmiercią, zabił jednego sługę). Znowu go „uśpiono” i odesłano do więzienia. Tam, gdy się obudził, wmówiono mu, że to wszystko to był tylko sen. Wkrótce jednak pod mury więzienia przybył wzburzony lud, który dowiedział się prawdy o pochodzeniu Zygmunta i domagał się, by to właśnie on, a nie Astolf został królem. Gdy Zygmunt dowiedział się, że to jednak nie był sen, tym razem postanowił zachowywać się zupełnie inaczej i wyzbyć się okrucieństwa.

Równolegle rozwija się wątek Rozaury: Jej ojciec Klotald nie zgodził się na zabicie Astolfa, ze względu na lojalność wobec króla i szacunek wobec jego następcy. Rozaura zwróciła się o pomoc do Zygmunta, który na czele podburzonych mas szykował się do walki z królem.

Wojna domowa została wygrana przez Zygmunta, jednak okazał on łaskę przegranym. Zachował wszystkich przy życiu. Astolfowi kazał poślubić Rozaurę, co było mu nawet na rękę, bo nadal ją kochał. Sam Zygmunt wziął sobie za żonę Estrellę. Na zmianie króla ucierpieli tylko ci, którzy …wspierali nowego władcę w wojnie domowej- Zygmunt stwierdził, że zdrajcy pozostaną zdrajcami w każdych warunkach.

- „Życie snem” uważane jest za dramat filozoficzny

- Calderon przede wszystkim stawia w nim pytania o ludzka wolę, wpływ człowieka na swoje życie (spór o wolę był jednym z najbardziej płomiennych sporów filozoficzno-teologicznych XVI i XVII wieku)

- zakończenie utworu wskazuje raczej, że człowiek posiada wolną wolę, jest w stanie „zmienić swoje przeznaczenie”- Zygmunt wbrew przepowiedniom stał się dobrym władcą

- ważną dla wymowy dzieła jest metafora więzienia- wielu widzi w tym nawiązanie do platońskiej jaskini- Zygmunt po wyjściu z jaskini przeżywa przemianę ku „dobru”- ta przemiana rozpoczyna się, jak u Platona, od fascynacji pięknem cielesnym Rozaury

- losy Zygmunta rodzą także pytania o rzeczywistość- co istnieje naprawdę? co jest tylko snem, iluzją?

- te filozoficzne problemy są umieszczone w konkretnym, społeczno-politycznym kontekście

- w utworze pojawiają się także motywy bardzo charakterystyczne dla dramatu hiszp. - zemsta (Rozaura dążąca do zabicia Astolfa) i honor

- Calderon do „Ż.s” wprowadził też elementy ludyczne- głównie przez postać gracioso Klaryna- sługi Rozaury- jest to jedyny bohater, który ginie; został zastrzelony podczas wojny domowej, pomimo tego, że nie poparł żadnej ze stron i skrył się w na górze… No cóż, może jednak człowiek nie ma wpływu na swoje przeznaczenie?

DRAMAT FRANCUSKI XVII WIEKU

1. Pierre Corneille (1606-1684)

Cyd

Streszczenie:

Akcja rozgrywa się na dworze króla Sewilli. Rodryk (syn Diego) i Ximena (córka Gomesa) są w sobie zakochani. Król odznaczył Diego tytułem marszałka. Zazdrosny Gomes znieważył go. Diego ze względu na podeszły wiek nie mógł sam pomścić tej zniewagi. Wyznaczył do tego swojego syna. Rodryk zabił Gomesa. Od tej pory Ximena była rozdarta między miłość do Rodryka i pragnienie pomszczenia ojca. Wkrótce Sankty wyznał miłość Ximenie, a ta zgodziła się, żeby pomścił on jej ojca i zabił Rodryka. Jednak Rodryk w tym czasie został wysłany przez króla do walki z Maurami. Na wojnie wykazał się niezwykłym bohaterstwem i poprowadził Hiszpanów do zwycięstwa- uzyskał nowe imię- Cyd (od. arab. `al sayyid'- pan). Triumfalny powrót Rodryka spotęgował w Ximenie pragnienie zemsty. Doszło do pojedynku między Sanktym i Rodrykiem. Jego zwycięzca miał poślubić Ximenę. Ona sama nie była obecna przy walce. Gdy przyszedł do niej Sankty i złożył jej swój miecz, Ximena nie dała mu dojść do słowa i uznała, że Rodryk nie żyje. Potem przed wszystkimi wyznała swoją miłość do niego i zaczęła nad nim rozpaczać. Wtedy powiedziano jej, że Rodryk żyje i na dodatek to właśnie on wygrał pojedynek. Król ustalił, że po roku żałoby Ximena poślubi Rodryka.

- C. stworzył „Cyda” w czasie, kiedy francuski siedemnastowieczny klasycyzm nie był jeszcze w pełni ukształtowany

- mniej więcej w tym samym czasie została wydana tragedia Jeana Mairet'a „Sophonisbe” oparta ściśle na wzorcach klasycznych- to dzieło spotkało się z niemal całkowitą aprobatą krytyki

- z kolei pojawienie się „Cyda” wywołało wzmożoną dyskusję nad kształtem francuskiego dramatu

- krytykom podobało się, że „Cyd” przestrzega zasady trzech jedności- zarzucali mu natomiast złamanie zasady prawdopodobieństwa i natłok zdarzeń

- oprócz tego potępiono nieklasyczne szczęśliwe zakończenie, charakterystyczne raczej dla tragikomedii, której bezkształtność odpychała klasyków

- niektóre zarzuty wobec „Cyda” była absurdalne- zarzucano Corneille'owi, że jego bohaterowie postępują nieetycznie- np. Ximena, która zgodziła się poślubić zabójcę ojca

- burza, jaką rozpętał „Cyd” przyczyniła się do umocnienia klasycznych zasad w francuskim dramacie- już całkowicie w zgodzie z nimi tworzył kolejny wybitny francuski dramatopisarz…

2. Jean Racine (1639-1699)

- R. do doskonałości doprowadził klasyczną tragedię (a raczej to, co uważano we Francji XVII wieku za klasyczną tragedię)

- „oczyścił” gatunek z tego wszystkiego, co jeszcze posiadał w swoich działach Corneille:

- postawił na prostotę języka

- stosował regularne miary wierszowe

- uprościł akcję- przestrzegał zasady prawdopodobieństwa, zrezygnował z dygresji

- głównym tematem jego tragedii była miłość- Corneille uważał, że tragedia powinna traktować o największych, „męskich” namiętnościach- honorze, zdradzie, wojnie

- R. w swoich dramatach skupiał się na postaciach kobiet

- bohaterowie R. są bardzo pogłębienie psychologicznie

- harmonia i precyzja języka R. sprawia, że traci on wiele na tłumaczeniach

DRAMAT I TEATR POLSKI XVII WIEKU

(na podstawie „Baroku” C. Hernasa)

I. Teatr i dramat we wczesnym baroku

1. Kręgi teatralne:

- teatr dworski

- t. szkolny (w szkołach różnowierczych i katolickich)

- t. ludowy

2. Teatr różnowierczy

- skupiony wokół szkół protestanckich w miastach (głównie Pomorza)

3. Teatr jezuicki- repertuar widowisk

- był bardziej wpływowy niż różnowierczy

- przedstawienia były wystawiane po łacinie

- t. j. zaczął wplatać się w uroczyste widowiska publiczne

- w t. j. nie przestrzegano ściśle zasad klasycznych

- w wymowie dramatów dominował dydaktyzm

- popularne były też dramaty wymierzone w „herezje” różnowierców

- często pojawiał się moralitetowy motyw psychomachii

4. Scena ludowa

- początkowo rozwijała się w więzi z Kościołem (np. przy klasztorach)- z czasem ze względu na zeświecczenie tematyki, związek z Kościołem osłabł

- w XVII wieku narodziło się misterium w Kalwarii Zebrzydowskiej

- przedstawienia odbywały się z okazji świąt religijnych (misteria), jarmarków, odpustów

- język przedstawień ludowych był potoczny

5. Nowa komedia- teatr rybałtowski

- początek gatunku u schyłku XVI wieku

- była wystawiana głównie podczas jarmarków- za scenę służył prosty podest

- najpopularniejszymi dziełami teatru świeckiego przełomu XVI i XVII były 2 dialogi przedstawiające losy proboszcza, który na mocy rozporządzenia państwowego, musiał wysyłać na wojnę swojego sługę Albertusa: „Wyprawa plebańska” (pokazuje przygotowania do wyprawy) „Albertus z wojny” (pokazuje powrót Albertusa)

- przygody Albertusa znalazły wielu kontynuatorów (także w teatrze jezuickim)

- humorystyczne sejmy- gatunek stworzony przez Erazma z Rotterdamu, polegał na pokazywaniu obrad sejmowych w krzywym zwierciadle i karykaturalnym przedstawieniu stanów społecznych

- humorystyczne sejmy to forma, która istniała na pograniczu teatru- istniały też bardziej usystematyzowane formy dramatyczne (z podziałem na akty, spisem bohaterów, didaskaliami) - należała do nich komedia rybałtowska, która przeważnie przedstawiała życie społeczności wiejskiej

- komedia karnawałowa (mięsopustna)- wystawiana podczas karnawałów; charakteryzowała się luźną, ludyczną formułą, nieskrępowanym językiem i odwróceniem porządku społecznego i wartości

6. Intermedia

- miedzy aktami sztuki odbywały się występy chóru lub właśnie przedstawiano intermedia

- były to krótkie komiczne scenki, najczęściej nie posiadające żadnego związku z akcją dramatu

II. Teatr i dramat w dojrzałym baroku

1. Przemiany życia teatralnego. Osiągnięcia i straty.

- dojrzały barok przynosi zanik teatru rybałtowskiego- było to związane z upadkiem kleszych szkół ludowych, wokół których ten teatr się rozwijał

- dalej prężnie działały teatry jezuickie

- w teatrze dworskim dominowały wzorce czerpane z dramatu i opery włoskiej

2. Pierwsza stała scena dworska

- pierwszą stałą scenę dworską założył Władysław IV na Zamku Królewskim w Warszawie

- organizację teatru na dworze królewskim powierzono artystom z Włoch

- na scenie wystawiano opery, balety, komedie w stylu dell'arte- wszystko oparte na wzorcach włoskich

- za sprawą królowej Ludwiki Marii do Warszawy dotarł także dramat francuski (np. „Cyd” Corneille'a)

3. Scena szkolna

- w dojrzałym baroku nastąpił wzrost liczby przedstawień, których zadaniem była misja wobec mniejszości narodowych i religijnych

4. Zmiany dramaturgii sceny popularnej

- największe zmiany zaszły w misteriach

- na misteria wywarł wpływ teatr jezuicki- i tak np. przedstawienia pasyjne zaczęły łączyć przedstawienie Męki Pańskiej budowane w stylu apokryficznym z dialogiem alegorycznym charakterystycznym dla sceny szkolnej

- z kolei na kształt misteriów bożonarodzeniowych zaczął wpływać folklor wiejski

- nie wiadomo dokładnie jak wyglądała budowa misteriów- raczej na pewno nie było żadnych zasad, które ją ściśle określały

III. Teatr i dramat w późnym baroku

1. Teatr dworski

- przełom wieku XVII i XVIII jest okresem rozwoju teatru dworskiego- zarówno na dworze króla jak i magnatów (na przykład na dworze Lubomirskiego- patrz niżej: Ermida)

- do teatrów dworskich zaczęły napływać klasycystyczne wzory z Francji- jednak nie odegrały one wielkiej roli- dalej największą popularnością cieszył emocjonalny, plastyczno-muzyczny teatr jezuicki

2. Teatr szkolny

- pod koniec XVII wieku zaczęto czasami wystawiać przedstawienia w języku polskim

- w XVIII wieku obok teatru jezuickiego zaczął działać teatr pijarski

3. Opera pasyjna

- opera pasyjna, choć odbywała się przy okazji Wielkanocy, daleko odbiegła od tradycji misteriów

- wystawianą ją na scenach kolegiów jezuickich lub na scenach przed kościołami

- opery pasyjne posiadały libretta

- muzyka tych oper była znacznie bardziej wytworna (wykonywana przez profesjonalny chór) niż w przypadku misteriów, gdzie ograniczała się do kolęd, najczęściej ludowego pochodzenia

- dużą wagę przykładano do kostiumów

4. Popularne widowiska na Boże Narodzenie

- nadal bardzo popularne były misteria czerpiące z kultury ludowej

- w przedstawieniach bożonarodzeniowych często wykorzystywano motywy pasterskie

Stanisław Herakliusz Lubomirski, Ermida

Streszczenie

Komedia rozpoczyna się od zakładu Merkurego z Kupidynem. Merkury sądzi, że uda mu się sprawić, że kochankom milsze stanie się pasterskie życie niż miłość.

Akcja rozpoczyna się, gdy Ermida (królowa Arkadii), podejrzewając swojego ukochanego Filandera (króla Arkadii) o zdradę, postanowiła zamieszkać z pasterkami. Pasterz Amintas zobaczył ją podczas drzemki i zakochał się w niej. Zakradł się do niej i zabrał jej „konterfekt”. Wkrótce potem Ermida i jej towarzyszka Laurella (to właśnie ona zachęciła ją do zakosztowania pasterskiego życia) napotkały dwie pasterki i przyłączyły się do nich. Okazało się, że jedna z nich- Lisetta kocha Amintasa, ale zarzuca mu zdradę.

W tym samym czasie Filander wraz ze swoim sługą Adrastem też przebrał się za pasterza, żeby móc zobaczyć się z Ermidą i przekonać ją do swojej wierności. Adrast przypadkowo spotkał w lesie Amintasa, który wyznał mu swoje uczucie do Ermidy i pokazał mu konterfekt. Adrast obiecał mu, że zaaranżuje jego spotkanie z Ermidą. Kiedy Adrast opowiedział Filanderowi o spotkaniu z pasterzem, król rozkazał mu, żeby w jakiś sposób dostarczył mu ten konterfekt (Filander zamierzał udać się z nim do Ermidy). Adrast w przebraniu ukradł Amintasowi konterfekt i potem, gdy spotkał się z nim już bez przebrania, powiedział, że widział jego przyjaciela- Tyrsisa z tym konterfektem. Następnie rozbudził w nim pragnienie zemsty, tak że Amintas podjął decyzję zabicia przyjaciela. Gdy zdesperowany Amintas przyszedł do Tyrsisa, może by i go zabił, ale przeszkodziła mu w tym Ermida, która w towarzystwie Laurelli natknęła się pasterzy. Amintas przeprosił za swoją gwałtowność, a Tyrsis udwodnił, że nie ma nic wspólnego z zarzutami przyjaciela. Chwilę później „na scenę” weszła Lisetta z przyjaciółką Alizbą. Lisetta wyznała swoją miłość do Amintasa, a ten przeprosił ją za swoją niewierność. Zaraz potem do bohaterów dołączyli Filander i Adrast. Komedia kończy się jego pojednaniem królewskiej pary.

- jest to jedna z trzech zachowanych komedii Lubomirskiego

- „Ermida”, której akcja rozgrywa się w sielankowej scenerii, w gruncie rzeczy jest antysielanką, w której zostaje obalony mit spokojnego i łagodnego życia pasterzy- okazali się oni tak samo skłonni do namiętności, zdrady czy zemsty, jak inny śmiertelnicy. Laurella wypowiada na zakończenie słowa:

[…] każdy stan cierpi mola swego,

Na świecie nie masz nic doskonałego

6

---