Teatr i dramat w Polsce XVII w. (gatunki, formy)
W dobie baroku wzrosło znaczenie instytucji teatru, co tłumaczyć można przemianami
w sposobie widzenia świata i doli człowieka (świat jako teatr).
Wczesny barok - był dobrym okresem rozwoju sztuki i kultury teatralnej.
Należy wyróżnić 3 kręgi życia teatralnego:
teatr dworski
teatr szkolny (różnowierczy i katolicki)
widowiska popularne tzw. „teatr ludowy”
1.Dzieje teatru królewskiego zaczęły się na dworze Zygmunta III, zapraszano tu na gościnne występy obce zespoły teatralne. Na dworze ojca zetknął się z teatrem i zainteresował się nim królewicz Władysław (oglądał np. trupę Johna Greena - repertuar szekspirowski), w czasie wojaży do Włoch poznał bliżej tamtejsze teatry, to on ufunduje na Zamku Warszawskim stały bogaty teatr.
2. Od XVI wieku rozwijają się teatry szkolne. Podstawą ich działania były odpowiednie ustawy. Szkoły różnowiercze miały własne ordynacje, dla katolickich wzorem wyd. w 1599r. Ratio studiorum. Łączyło je wspólne przekonanie o doniosłej roli edukacyjnej teatrów szkolnych.
- tematyka: motywy i teksty biblijne, klasyczne, teksty osnute wokół tematyki historycznej lub szkolnej
- układano też tzw. dialogi szkolne ich gł. zadaniem było ćwiczenie w logicznym dowodzeniu racji, w sztuce oratorskiej, w umiejętności korzystania z klasycznych wzorów retoryki czy wiedzy nabywanej w szkole
- w zasadzie były to spektakle wewnętrzne dla środowiska szkolnego, ale organizowano też przedstawienia publiczne z zaproszonymi gośćmi lub widowiska szeroko reklamowane
- bezpłatne, język spektakli dostosowany do odbiorców wielonarodowościowej Rzeczypospolitej
W 1618 jezuici posłużyli się w Gdańsku afiszem teatralnym (pierwszy afisz w nas;])
- Funkcja: ludyczna/ etyczna / opanowanie umiejętności sprawnego posługiwanie się łaciną. Jezuici kultywowali wzory klasycyzmu, starali się też przyjąć i utrzymać dorobek humanizmu renesansowego.
Wraz z rozwojem nowych kolegiów jezuickich coraz większa rolę odgrywają szkolne teatry kat. związane z ruchem potrydenckiej odnowy. Organizowano były także wlk widowiska parateatralne, kultowo - ludyczne, np. w celu uczczenia w 1622 dwu nowych świętych zakonu jezuickiego, Ignacego i Franciszka Ksawerego. Jezuici urządzili wtedy 8 dniową uroczystość, na którą oprócz nabożeństw i procesji składały się przedstawienia teatralne, imprezy sportowe gonitwy, zapasy, magiczna demonstracja (palenie kukieł heretyków, a wszystkiemu towarzyszyły efekty akustyczno - wizualne: salwy armatnie, fanfary, sztuczne ognie.
Autorami sztuk byli zazwyczaj profesorowie, rzadziej uczniowie. Dramaturdzy:
Kasper Pętkowski, Marcin Łaszcz, Grzegorz Knapiusz.
Jeśli pisano coś ambitniejszego to odwoływano się do tradycji antycznej. Jezuici kultywowali wzory klasycyzmu, starali się tez przejąć i utrzymać dorobek hum. renesansowego. Tradycje były podporządkowane ideom prawdziwej reformy obyczajów (w duchu potrydenckim).
W dramaturgii objawiało się to w budowaniu sugestywnych wzorów osobowych:
+ Pozytywnych
Najchętniej odwołania do żywotów św.
- Negatywnych
Tworzone ku przestrodze np. Antytemiusz, albo Śmierć grzesznika (autorem ? Mateusz Bambus) w tej tragedii pojawia się po raz I w naszej lit. chorus rusticorum czyli lament chłopski.
3.Scena ludowa:
Dramaturgia świecka - model wiązania dwóch tradycji:
Renesansowego dialogu publicystycznego z postawą autorską + filozofia życia wzorowana na archetypie średniowiecznego rybałta, włóczęgi, plebejskiego artysty.
W kręgach kościelnych - renesans starych gat. parateatralnych (widowiskowe procesje)
Po 1590 wyszła drukiem Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka:
- książka weszła w obieg czytelniczy, nie elitarny acz parafialny
- w sposób znakomity rozpoczyna dzieje barokowych misteriów
- najwyb., polski wzór teatralny, grywany, parafrazowany do końca XVIII wieku.
Nowość : widowisko kalwaryjne od Kalwarii Zebrzydowskiej, odtwarzanie drogi krzyżowej
na wykarczowanym terenie wybudowano scenerie jerozolimskiej drogi pasyjnej: ratusz Piłata, pałac Heroda.....
Najmniejsza scena: scena kukiełkowa wyspecjalizowała się w tematyce bożonarodzeniowej
Teatr uliczny - Tragedia, albo Wizerunk śmierci przeświętego Jana Chrzciciela
składa się z 5 aktów, prologu i epilogu, podejmuje wątek misteryjny,
w kompozycji zbliża się do poetyki tragedii szkolnych
w 1619 roku wystawił to Jakub Gawatowic
przykład dobrej dramaturgii, ale i świadectwo rozwiniętej sztuki teatru popularnego
Gawatowic wprowadził do swojego przedstawienia balet - wykonywali go of course chłopcy „na to wyćwiczeni”
Dla kręgów kresowych była przeznaczona anonimowa Tragedia ruska barzo piękna i krotochwilna.
- komedia złożona w języku polsko-ruskim, związana z działalnością unijną, napisana w drugim dziesięcioleciu XVII w.
Nowa komedia polska zrodziła się u schyłku XVI wieku w kręgu sceny ludowej. Jej początek wyznacza Wyprawa plebańska (1590) ujęta jako dialog między Plebanem, zobowiązanym do uzbrojenia i wyprawienia na wojnę jezdnego pachołka, którym zostaje pomocnik parafialny Albertus.
dialog polemiczny wobec świeżych postanowień zjazdu łęczyckiego (1589) narzucających duchowieństwu taki obowiązek,
ale ujęty fabularnie, ukazujący realizacje jego postanowień
dobre zarysowanie postaci przyczyniło się do niezwykłej popularności tego cyklu Powstał cykl albertusowy, rozwijany później przez anonimowych autorów np.
1594 Rozmowa plebanowa z panem o wojnie na czasy teraźniejsze - bliższa jednak tradycji dialogu niż konwencji komediowej
1596 Albertus z wojny próba - konfrontacji fabularnej opowieści o dziejach klechy , nowy wątek: krytyka stacji żołnierskich: czyli kradzieży dokonywanych po domach i dworach
Cykl antyreformacyjny:
1605 Wyprawa ministra na wojnę do Inflant
1617 Walna wyprawa do Wołoch ministrów na wojnę
1619 Zwrócenie Matyjasza z Podola - komedia, odpowiednik Albertusa z wojny
W nurcie komediowym także humorystyczne sejmy:
- utwory niefabularne, interesujące jako wyraz środowiskowych opinii obradują bowiem inne stany niż te które mają prawo do parlamentarnych ustaleń
- wpływ na nie miały 2 wzory:
Senatulus Erazma z Rotterdamu (1516) i anonimowe czeskie Frantova prava
- to taki sondaż opinii innych stanów niż szlachecki, najczęściej dokonywany w poetyce żartu, satyry. Oglądamy go w:
1607 Synodzie klechów podgórskich
1612 Peregrynacji dziadowskiej
„Sejm białogłowski” - Sejm panieński Jana Oleskiego
Sejm chłopski - Antytemiusza lament chłopski na pany
Komedia rybałtowska
wyraźnie ukształtowana morfologia dramatyczna, aktualna tematyka społeczna, przystosowanie teatralne
komedia z 1598 Szołtys z Klechą o tym jak sołtys Matul zostaje kierownikiem szkoły i jak po niepowodzeniach w nauczaniu łaciny - wraca do pługa
najdojrzalszy utwór: 1615 Komedia rybałtowska nowa przedstawia los chłopa żywiciela w sytuacji, gdy zagraża mu plądrujący żołnierz - konfederat. Inne:
1632 Rybałt stary, wędrowny , 1633 Szkolna mizeryja
Komedia karnawałowa
popularny nurt teatru świeckiego, grywana w karczmach w karnawałowe wieczory
1622 Mięsopust, abo Tragicocomaedia na dni mięsopustne, nowo dla stanów rozmaitych zabawy podana,
sztuka dzieli się na 5 aktów, a każdy akt na kilka scen „części” posiada teatralne didaskalia, nie jest jednak komedią i niesłusznie zarzucano utworowi słabość fabularną
luźna konstrukcja
scenariusz widowiska teatralnego, sceny łączą się ze sobą na zasadzie kolejnych pkt ludycznego programu,
przypomina nie tyle co komedie a widowisko estradowe
Marancja - tytuł nadany później {zgubiona karta tyt.} Temat: polowanie na męża
Kontrreformacyjna wersja komedii karnawałowej -
Pisana pod pseudonimem Maciek Powej 1620 - Dziewosłąb dworski mięsopustny ucieszny
- sztuka o char. karnawałowego moralitetu, jej główny problem: Pamfilus przeżywa rozterkę czy żyć statecznie czy zażyć młodości (hmm ... ;])
podejmuje dworski problem zasadniczy dla baroku spór o wzór życia, łączy technikę szkolnego dialogu z poetyką widowiska karnawałowego
wersyfikacja podporządkowana idei moralitetu: opisy używania świata oddane epickim 13 - zgłoskowcem , kiedy jednak autor przechodzi do rozprawy ze swoim bohaterem, wprowadza stosowany w poezji dydaktycznej 8 - zgłoskowiec.
Wyrazem intensywnego rozwoju dramaturgii we wczesnym baroku jest płynność granic gat., wzajemna przenikanie się wzorów. Przejawia się to w formach i funkcjach międzyaktów- tj. intermediów. Jeśli autor respektował zasadę podziału na akty, wówczas autor pełnego scenariusza mógł z zgodnie z poetyką arystotelesowską wprowadzać między akty chór komentujący wydarzenia sztuki lub wprowadzać intermedium tj. farsową wstawkę fabularną czy farsowy dialog wiążący lub bez związku z tekstem głównym.
Pojawia się nowy typ tekstu towarzyszącego: intermedium wstępne , tzw. accessus ad comoediam, taka udramatyzowana wersja prologu. Intermedia jako gat. komediowy przedstawiały boh. zarysowanych karykaturalnie, upatrywanych w polskiej współczesności:
Chłop (Rusticus),Pan, Żołnierz, Sługa, Lekarz, Kozak, Żyd, Klecha, między nimi rozwijały się humorystyczne kolizje i dialogi pojawiają się imiona mówiące o charakterze: Wielki Chwał, Chudeusz, Małoco, Moczygębski.
Spośród licznych alegorii do intermediów weszły tylko postaci zadomowione w folklorze: Śmierć, Anioł, Diabeł
Pełny barok:
W życiu teatralnym zachodzą istotne zmiany:
scena ludowa - postępy w kształtowaniu się dramaturgii religijnej
kończy się żywot komedii rybałtowskiej (dezintegracja środowiska kleszego spowodowana upadkiem szkół ludowych i rozwijającą się działalnością cenzury)
rośnie liczba ośrodków teatralnych w szkołach kat. i reformacyjnych
unowocześnia się technika sceny i gry
prezentuje się sztuki w różnych językach (także mniejszości narodowych - wpływ potrzeb misyjnych)
ważne wydarzenie - powstaje ośrodek teatralny na dworze królewskim Władysława IV - przenosi wzory włoskiego teatru muzycznego na swój dwór
Plan pierwszego teatru narodził się w czasie zachodniej podróży Wł. (1624-1625). Poznał wtedy teatr włoski. Teatr florencki uczcił jego przybycie sztuką La liberazione di Ruggiero (tekst. F. Saracinelli, muzyka F. Caccini) Teatr wywiera na nim głębokie wrażenie.
St. Serafin Jagodyński wydaje przekład polski tej sztuki - Wybawienie Ruggiera z wyspy Alcyny 1628)
Rozwój teatru królewskiego - 1635 - 1648.
1637 - otwarto I stałą siedzibę teatralną.
Teatr polski rozwija się pod przemożnym i bezpośrednim wpływem włoskim. Autor tekstów opery królewskiej - najczęściej Virgilio Puccitelli, on też utrzymuje stały kontakt z Italią
Kompozycje muzyczne opracowuje gł. Marco Scacchi.
Repertuar:
- wystawiano opery, balety, przedstawienia w stylu komedii dell'arte
- sztuki nawiązywały do wątków mitologicznych - (Dafnis - inspiracja dla Twardowskiego),
tematyki religijnej (Santa Cecylia), później do motywów Jerozolimy wyzwolonej Tassa - Armida
W prologach i epilogach wypowiadano zwykle okolicznościowe pol. akcenty zgodnie bowiem z tradycją przedstawienie uświetniało jakieś wydarzenie z życia dworu.
Upadek teatru związany ze śmiercią króla w 1648 roku i wojnami rozpoczętymi buntem Chmielnickiego. Po kilku latach odrodzenie sceny dworskiej, za sprawą królowej Ludwiki Marii dociera do Warszawy repertuar francuski.
Możliwy wpływ angielski: Z chłopa król - trzyaktowa komedia Baryki - jeden z najlepszych dramatów polskich tego okresu
- drukiem w 1637
prolog do komedii oparty na wątku anegdoty O pijanicy, co cesarzem był zbudowany jest w formie accessusu, tj. dialogu dworaków Myśliwca i Piwowskiego
Baryka połączył poetykę komedii karnawałowej z materią komedii społecznej
Rozwój misteriów granych dla ludu zasługą kościoła.
Rozwój kolęd, większość kolęd wywodzi się z baroku, wiele z nich do dziś przetrwało w żywej tradycji.
Późny barok:
Po objęciu urzędu przez Jana Sobieskiego w roku 1674 teatr dworski wchodzi w okres stabilizacji. Dostrzega się ogólne ożywienie artyst. inicjatyw dworu.
Grywano sztuki francuskie (Andromacha Racine'a 1675), potem utrzymywały się tradycje teatru włoskiego (od 1688 działa na dworze stały zespół włoski).
Koło 1690 powstał w ujazdowi pod W-wą pałacowy teatr St. Herakliusza Lubomirskiego. Tradycja teatralna utrzymała się później na dworze królów saskich. Na dworze Augusta II występowały kompanie francuskie ze sztukami Racine'a, Moliera, Corneille'a. Morsztynowie (J.A i St.) wydają tom przekładów sztuk dawnych, znajdzie się tam Cyd, Hipolit Seneki i Andromacha.
Nowy teatr Francuzów był niemalarski, odwoływał się do przeżyć intelektualnych i skupienia, prowokował myśl widza. W Polsce w tym czasie ugruntowany był już gust barokowy, widownia oczekiwała ze sceny prowokacji oczu i wyobraźni. W różnych kręgach późnobarokowego teatru rozwija się więc repertuar widowisk malarskich, świeckich i religijnych, w duchu naiwnym i sielankowym lub farsowym czy poetyce bogatych efektów. Teatr ponownie przemawia do oczu i wyobraźni..
2. Repertuar szkolny utrzymuje się w kręgu własnych tradycji . Częściej w tragediach, dialogach, deklamacjach scenicznych pojawia się jakiś wątek martyrologiczny. Na kresach wschodnich przed 1693 grywana jest tragedia pt. Komunija duchowna świętych Borysa i Gleba
łączy ona opowieść martyrologiczną ze znamiennymi dla jezuickiej sceny dążeniami do lokalnego przystosowania nauki i wiary.
Sieć szkolnych teatrów rozwija się nadal. Od 1670 działa teatr przy kolegium w Opolu. Prezentuje on obok sztuk łac. także sztuki polskich autorów grane w języku polskim.
Od lat 60 rozwija się w Polsce teatr pijarski (zakon sprowadzony został w 1642)
Już w XVII w. powstawały sceny szkolne w W-wie, Chełmnie, Podolońcu, Łowiczu, Górze Kalwarii. Nie charakteryzuje się on niczym osobliwym, pijarzy korzystali po prostu z jezuickiego wzoru, ale właśnie w teatrze pijarskim już przed połową XVIII w. dzięki działalności St. Konarskiego, nastąpiły zmiany doniosłe dla teatru i kultury polskiej.
Rozwija się swoisty typ dramatu muzycznego o Narodzeniu i Męce Pańskiej. Dramatyczne śpiewane pastorałki wyraźnie wiążą się ze sceną ludową, natomiast opery o Męce Pańskiej mogły być raczej wystawiane na scenie szkolnej lub przygotowanej do tego scenie w kościele..
Poetyka opery pasyjnej daleko odbiega od tradycji misteriów.
1663 Utarczka krwawie wojującego Boga I pana zastępów za grzechy narodu ludzkiego
najpełniejsze osiągniecie religijnego teatru odwołującego się do poetyki kunsztu i syntezy sztuk
opera, ma być to „Anniwersarz tysięczny sześćsetny szęśćdziesięty trzeci męki”
Prawdopodobnie w początkach XVIII w. powstało popularne później i przejęte przez folklor misterium o Bożym Narodzeniu, drukowane parokrotnie w kantyczkach, zatytułowane Rozmowa pasterzów przy Narodzeniu Chrystusowym
jest to końcowy rezultat awansu sceny pasterskiej jako elementu misterium
tutaj actus pastorlais jest już samodzielną, niezależną sztuką, odpowiednio rozbudowaną wew
ułożone w ludowym dialekcie
Jest to misterium wyłącznie pasterskie
Święta rodzina jest tylko tłem, odbiera hołdy i ubogie dary. Opowieści towarzyszą dudy, skrzypki, basy, a więc instrumenty stosowne do pasterskiej poetyki widowiska.
Góral staje się popularną postacią misteryjną , usamodzielnia się jako postać sceniczna.
Spotkamy go np. w Dialogu mięsopustym o Bachusie z końca XVII w.
Wnosi on do sztuki ton zabawy, jednak uczy jakie zło kryje się w pojęciu zabawy karnawałowej, dyskredytuje postawę zapustnego użycia.
Późny barok wymiótł ze sceny ludowej widowiska świeckie, rozkrzewiła się w tym czasie się w tym czasie rozmaitość parateatralnych i teatralnych widowisk religijnych przeznaczonych dla szerokiej publiczności. Widowiska te miały znamienną konstrukcję, żywą akcję i dialog wokół sceny Narodzenia, to oddziaływuje także na teatr szkolny i teatr ludowy ( tak jest rozbudowana pastorałka Rozmowa pasterzów przy narodzeniu Chrystusowym)
Ludowa pastorałka, usunięta z kościoła żyła na ulicy. Jeszcze z okresu baroku przechowały się wiadomości o występach ubogich żaków tzw. mendykantów, którzy po ulicach i domach krakowskich od Bożego Narodzenia do M.B. Gromnicznej występowali z pieśniami i dialogami religijnymi.
Teatr i dramat w Europie w XVII wieku.
ANGLIA:
Teatr elżbietański: nie te czasy, ale it may come in handy…
Za umowną datę narodzin teatru elżbietańskiego przyjmuje się rok 1576. Wtedy to bowiem przedsiębiorca James Burbage wybudował pod Londynem pierwszy gmach przeznaczony wyłącznie do prezentacji widowisk teatralnych. Nazwał go The Theatre i rozpoczął wystawianie pierwszych sztuk. Wkrótce pojawiły się dwa kolejne teatry - The Curtain i The Rose - a po nich przyszły następne.Początkowo aktorzy grali na dworze, potem w budynkach. Sceną było podwyższenie, otoczone z trzech stron przez widzów i nieodgrodzone od nich barierą. Aktorzy często zwracali się do publiczności bezpośrednio, nawiązywali z nią bliski kontakt. Dekoracji było niewiele, często zastępował je napis, głoszący, że akcja toczy się np. w lesie albo w komnacie zamkowej. Brak dekoracji rekompensowały bogate stroje aktorów. Czwarty bok sceny zamykały drzwi do garderoby, przez które wchodzili aktorzy. Nad nimi budowano niewielki ganek, galerię (były one miejscem rozgrywania scen balkonowych), wsparte na słupach. Pomiędzy słupami zawieszano kotarę. Dzieliła ona scenę na przedscenie i niewielką scenę wewnętrzną. Kurtyny nie było. Przedstawieniom towarzyszyła muzyka. Światło dzienne uniemożliwiało wykorzystywanie efektów świetlnych.Najważniejszymi elementami widowiska były: gra aktorska i tekst dramatu. Aktorzy byli zawodowcami, dbali o wymowę, każdym gestem i ruchem starali się uzyskać wrażenie prawdopodobieństwa. Ważny był też kostium, rekwizyty, którymi się posługiwali by stworzyć iluzję przedstawionej rzeczywistości. Był to teatr gwiazdorski. Dobrzy aktorzy cieszyli się zasłużoną sławą, byli szanowanymi, zamożnymi ludźmi. W teatrze tym nie występowały kobiety, role kobiece grali młodzi, urodziwi mężczyźni.Przedstawienia musiały wzruszać, bawić, budzić grozę, obfitować w niezwykłe, sensacyjne wydarzenia. Powinny one być tajemnicze, zawikłane, krwawe. Postacie bohaterów, grane przez ulubionych aktorów, także musiały być interesujące: miały ostrzegać, służyć przykładem, podbudowywać. o teatru mogli wchodzić zarówno mężczyźni, jak i kobiety, ale obecność kobiet na przedstawieniach nie wszystkim się podobała. W teatrze jadło się, piło, nierzadko też widzowie kłócili się i wymyślali sobie. Na parterze były miejsca stojące. Trzeba było za nie zapłacić przy wejściu jednego pensa. Stojące miejsca nie cieszyły się najlepszą sławą. Widzów, którzy się tam gromadzili, nazywano - "kiełbiami". To oni okazywali dezaprobatę dla gry aktorów. Kto chciał w teatrze siedzieć i mieć na dodatek dach nad głową, wybierał miejsce w galerii. Wnosił za to oczywiście dodatkową opłatę.Aktorzy w teatrze elżbietańskim - sami mężczyźni - mieli wyszukane, bogate kostiumy. Kupowano je od służących, którym umarł bogaty pan. Służącym tym wyszukane stroje potrzebne nie były, toteż sprzedawali je aktorom. Nie stosowano scenografii. To aktor miał wyczarować sposobem mówienia i gestykulacją scenerię i nastrój, np. pór dnia. Grano przeważnie między godziną 15 a 18, bez względu na wzbierające deszczem chmury i zgiełk znad Tamizy.
William Shakespeare, Szekspir (data ur. nieznana, prawdopodobnie 23 kwietnia 1564, miejsce ur. Stratford-upon-Avon, ochrzczony 26 kwietnia 1564, zm. 23 kwietnia 1616 w Stratford-upon-Avon), angielski poeta, dramaturg, aktor. Powszechnie uważany za jednego z najwybitniejszych pisarzy literatury angielskiej oraz reformatorów teatru.Biografia Shakespeare'a, zwłaszcza lata 1574-88 (młodość Shakespeare'a) są najmniej znane historykom, odtwarzana jest na podstawie ok. czterystu dokumentów. Niewiele wiadomo o życiu Shakespeare'a po ukończeniu nauki i na początku jego kariery. Jego ojciec, John, pochodził z chłopskiej rodziny. Jednak po pewnym czasie porzucił rolę i ok. roku 1550 przeprowadził się do miasta. Zajmował się tam wyrobem rękawic, a także handlem zbożem i drewnem, co uczyniło z niego zamożnego kupca. W Stratford-upon-Avon pełnił ważne funkcje miejskie. Jego matka, Mary, pochodziła z katolickiej, szlacheckiej rodziny Ardenów. Mieli ośmioro dzieci, z których najstarszy był William. Uczęszczał do szkoły miejskiej (odpowiednik dzisiejszej szkoły średniej). Uczył się tam łaciny, historii, literatury antycznej i retoryki. Prawdopodobnie w okresie kłopotów finansowych ojca musiał przerwać naukę. Pracował w różnych magnackich rezydencjach jako guwerner, sekretarz, a także aktor w dworskich przedstawieniach. Zdobywał ogładę, poszerzał horyzonty, poznawał ludzi (w tym wielu możnych protektorów). Zdobył też koneksje w kręgach dworskich, o czym świadczą przyjacielskie dedykacje dla lorda Southamptona na stronach jego poematów Wenus i Adonis (Venus and Adonis, 1593) oraz Lukrecja (The Rape of Lucrece).Od roku 1594 należał do kompanii Sług Lorda Szambelana (The Lord Chamberlain's Men), po wstąpieniu na tron Jakuba I kompania ta przyjęła nazwę Sług Królewskich (The King's Men). Występowali oni w The Globe, a także w Blackfriars Theatre.Shakespeare był współudziałowcem otwartego teatru The Globe. Stał się znanym aktorem, występując między innymi w rolach głównych w sztukach Bena Jonsona. Zdobył majątek, mógł kupić dla siebie i ojca tytuł szlachecki (1596), posiadłość w londyńskiej dzielnicy Blackfriars, a także jeden z najokazalszych domów w Stratford - New Place.Do tej pory niewyjaśniona jest kwestia, dlaczego William opuścił Stratford. Do rodzinnego miasta przyjeżdżał często. Dbał o swoją rodzinę, starał się być dobrym, troskliwym synem, ojcem i mężem. Do Stratfordu wrócił ok. roku 1610, a rok później zaprzestał działalności.Zmarł 23 kwietnia 1616 roku w rodzinnym Stratfordzie, gdzie został pochowany w prezbiterium Kolegiaty Świętej Trójcy.Shakespeare uważany jest za głównego inspiratora reformy dramatu europejskiego (dramat szekspirowski). Żył w czasach Elżbiety I i Jakuba I, kiedy to powstał teatr elżbietański. Sztuki Shakespeare'a są według niego zwierciadłem i streszczoną żywą kroniką czasu. Jego twórczość przypada na zmierzch renesansu i po trosze zwiastuje nadejście baroku, więc bohaterowie jego dzieł zmagają się często z niszczącymi mrokami namiętności i złudzeniami. Shakespeare studiuje naturę ludzką bez humanistycznej idealizacji.Najważniejszym motywem jego dramatów jest problem władzy, która jawi się jako demoralizująca i niszcząca. Interesuje Shakespeare'a mechanizm władzy, ukrytego obiektu ludzkich pragnień. Tematyka ta pojawia się przede wszystkim w kronikach królewskich i tragediach. Napisał też cykl stu pięćdziesięciu czterech Sonetów o tematyce miłosnej, które zostały opublikowane w roku 1609. Większość z nich jest adresowana do młodzieńca (fair lord), a pozostałe do damy (dark lady), tożsamość tych postaci stanowi do dziś przedmiot sporów DziełaPodobnie jak biografia tak i twórczość Williama Shakespeare'a budzi wiele wątpliwości. Nie zachował się żaden z jego rękopisów. Za życia Shakespeare'a ukazało się w wydaniu pirackim zaledwie siedem jego sztuk. Były one niedokładne i miejscami niepoprawne stąd nazywane są Bad Quartos (od in quarto). Oprócz nich ukazało się 14 sztuk autoryzowanych, nazywanych Good Quartos, które w części pokrywały się z Bad Quartos. Mogły one być reakcją na ukazanie się nieautoryzowanych wersji pirackich.W roku 1623 ukazało się wydanie Mr. William Shakespeare's Comedies, Histories & Tragedies opracowane przez Johna Hemingesa i Henry'ego Condella, członków trupy Sług Lorda Szambelana na podstawie manuskryptów i częściowo Good Quartos wydanie zawierające 36 sztuk Shakespeare'a, które obecnie nazywamy First Folio (Pierwsze Folio). Ta edycja ustaliła kanon szekspirowski i stała się podstawą wszystkich późniejszych wydań.
Lista dzieł Shakespeare'a
Kroniki:
Król Jan (ok. 1595-1596)
Henryk VI (1590-1593)
Ryszard III (1590-1593)
Henryk V (1599)
Henryk IV (1596-1598)
Ryszard II (1595)
Henryk VIII (1596-1598)
Komedie:
Komedia omyłek (ok. 1591)
Stracone zachody miłości (1594)
Poskromienie złośnicy (1594)
Dwaj panowie z Werony (1590-1595)
Sen nocy letniej (1595)
Kupiec wenecki (1596)
Wiele hałasu o nic (ok. 1598-1599)
Jak wam się podoba (1599-1600)
Wieczór Trzech Króli (1600)
Wesołe kumoszki z Windsoru (1602)
Wszystko dobre, co się dobrze kończy (1602-1603)
Miarka za miarkę (1604)
Opowieść zimowa (1610-1611)
Burza (1611)
Tragedie
Tytus Andronicus (1593)
Romeo i Julia (dramat) (1595)
Juliusz Cezar (1600)
Troilus i Kresyda (1601)
Hamlet (1600)
Otello (1605)
Król Lear (1605)
Makbet (1606)
Antoniusz i Kleopatra (1606-1607)
Koriolan (1607)
Perykles (1608)
Tymon Ateńczyk (1608)
Cymbelin (1609)
Dramat szekspirowski lub elżbietański:
Wzór dramatu:
czerpanie motywów tem. z kronik i przekazów historycznych
boh. to postacie pozostające pod wpływem silnych namiętności i konfliktów moralnych (psychologizacja postaci - dramat charakterów (rozgrywa się we wnętrzu bohaterów);)
odrzucenie 3 zasad JEDNOŚCI:
CZASU: duża rozciągłość czasu między jednym a drugim wydarzeniem
MIEJSCA: w Makbecie to wzgórza, zamek, grota/ Hamlet - różne komnaty, mury obronne, cmentarz
AKCJI w M. różne wątki rozmowy czarownic i Hekate, odźwierny i jego monolog, Lady Makduf z synem, H. - rozmowa grabarzy, wątek wyjazdu Laertesa, śmierci H.
swoboda kompozycja łącząca ujęcia dramatyczne z epickimi, lirycznymi (obok dramatu epickie + liryczne) monologi boh., epickie (list Makbeta, bitwy) synkretyzm rodzajowy
wprowadzenie na scenę boh. nie przystających do gat. wysokiego złamanie zasady decorum
wprowadzenie świata nadprzyrodzonego (fantastyka, baśń) M. - czarownice, Hekate oraz ich wizje i czary, duch Banka i projekcja noża, odźwierny jako strażnik piekieł, H. - duch starego H. opis śmierci H.
synkretyzm kategorii estetycznych - współdziałanie komizmu, groteski i tragedii groteska, komedia - rozmowa Poloniusa z Hamletem, rozmowa grabarzy/ opisy rozmów między czarownicami, monolog odźwiernego, tragedia - ukazanie niszczycielskiej mocy zła i kary za czyny / do czego może doprowadzić wygórowana ambicja, jedna zbrodnia pociąga za sobą drugą
język dosadny, konkretny, rubaszny i nieprzyzwoity
sceny zbiorowe: M. - uczta, moment odkrycia morderstwa/ Hamlet spektakl, pojedynek, pogrzeb,
Oprócz Szekspira, do najważniejszych postaci teatru elżbietańskiego należeli:
Christopher Marlowe,
Thomas Dekker,
John Fletcher
Francis Beaumont.
Jak twierdzi Anthony Burgess, gdyby Marlowe nie został w wieku 29 lat ugodzony sztyletem podczas burdy tawernianej, mógłby zapewne rywalizowac z samym Szekspirem, lub nawet go przewyższyć talentem poetyckim. Warto wspomnieć, że był on rówieśnikiem Szekspira (urodził się parę tygodni po nim) i prawdopodobnie dobrze go znał. Jednakże tematyka poruszana przez Marlowe'a różni się znacznie od szekspirowskiej, skupiając się najbardziej na moralnym dramacie człowieka epoki renesansu. Marlowe był zafascynowany nowymi możliwościami, jakie stwarzała nowoczesna nauka, ale i obawiał się ich. Sięgnąwszy do niemieckiej tradycji, dał Anglii postać Doktora Faustusa, naukowca i czarnoksiężnika trawionego obsesją na punkcie zdobywania wiedzy i pragnieniem wykorzystania potęgi ludzkiej do samych jej granic. Otrzymuje on nadprzyrodzone dary, które pozwalaja mu nawet cofnąć się w czasie i poślubić Helenę Trojańską, lecz u kresu swego 24-letniego paktu z diabłem, musi oddać mu w zamian swoją duszę. Mroczni bohaterowie Marlowe'a mają nieco wspólnego z postacią samego dramaturga, którego przedwczesna śmierć pozostaje niewyjaśniona. Marlowe znany był z ateizmu, prowadził raczej niepraworządne życie, utrzymywał wiele kochanek, miał kontakty z londyńskim światem przestępczym. Istnieją teorie, że mogło to jedynie stanowić przykrywke dla jego działalności szpiegowskiej na rzecz Elżbiety I, sugerujące iż owo "przypadkowe ugodzenie sztyletem" mogło być zaplanowanym zabójstwem dokonanym przez wrogów korony angielskiej.
Siedemnastowieczny dramat angielski jest określany różnymi nazwami od imion panujących monarchów w danym okresie historycznym:
d. jakobiński (1603-125) (Jacobean drama) Jakub I z dynastii Stuartów
d. karoliński (1625-1649) (Caroline drama)
w 1647 zamknięcie teatrów przez purytański rząd republikański, przywrócenie monarchii (Restoration) w 1660 powoduje, że sztuki napisane i wystawione od tego momentu do koło 1700 określamy dramatem epoki Restauracji (Restoration drama)
Teatr szybko transformuje z rozrywki typowo ludowej i plebejskiej na mieszczański i dworski. Dużą rolę odgrywają importowane z Francji formy teatralne zwane maską (Masque) podobnie jak włoskie intermezza czy opery były przede wszystkim przedstawieniami, gdzie forma odgrywała drugorzędną lub prawie żadną rolę(różniły się od rzeczy grywanych w The Globe czy The Blackfriars , grywane były w królewskich pomieszczeniach, drogie do przedstawiania, z przebogatymi kostiumami.
Burzliwy rozwój dramatu jako popularnej formy literackiej w ostatniej dekadzie XVI i XVII wieku pozostawił ogromną liczbę sztuk i całe pokolenie dramatopisarzy. Zauważa się pogłębianie różnic między tragedią a komedią.
Świat. d.j to mroczny świat korupcji, perwersji, krwi i pasji. Świat komedii mieszczańskich zlokalizowanych zazwyczaj w Londynie i przedstawień londyńczyków z ich obsesjami, przede wszystkim z pieniędzmi i seksem.
Najważniejsi przedstawiciele:
Thomas Middleton
John Webster
Thomas Dekkter
Francis Beaumont
John Fletcher
Najważniejsze tragedie:
The Revenger's Tragedy (Tragedia mściciela 1607) - ukazująca przyjemność w zabijaniu
The Changelling (Zamiana 1622) Thomas Middleton, William Rowley - przeciwstawia rozum szaleństwu
Komedia mieszczańska:
Jakobińska - zawiera tematy char. dla tzw. komedii domowej (domestic comedy): nieszczęśliwe małżeństwo, zdrady miłosne lub długi). Zmuszają do śmiechu nie tak bardzo ze względu na tematykę, ale ze względu na postacie, jakie w tych sztukach występowały. Najważniejsze dramaty:
Shoemaker's holiday (Szewskie święto 1599) Thomas Dekker, realistyczny obraz środowiska rzemieślników londyńskich
A Mad Worker, My Masters, Thomas Middleton
The Knight of the Burning Pestle (Rycerz ognistego pieprzu) Francis Beaumont
Social comedy:
A New Way Of Paying Old Debts (1625 - 1626) Philip Massinger najpopularniejsza komedia społ. przez 200 lat (o wyższości klasowej <postacie typu Greedy - Chciwy, Frank Welborn (Dobrze urodzony) ranga komedii na nowym wyższym poziomie.
John Webster - popularne tragedie ociekające krwią i przemocą:
The White Devil (Biała diablica 1610)
The Dutchess of Malfi :Księżna Malfi)
John Ford - Dramaturg karoliński
This Pity She's a Whore (Szkoda, że jest ladacznicą), o kazirodczej miłości młodego rodzeństwa Giovanniego i Annabelli w skorumpowanym świecie, miłość jedynym czystym elementem, co nieuchronnie prowadzi do tragedii.
DRAMAT EPOKI RESTAURACJI
przede wszystkim komedia - ma na celu ubawić, rozśmieszyć widownie przez zwrócenie się do jej poczucia wyższości nad postaciami, po terrorze Cromwellowskim komedia rodzajem sztuki, który będąc bliżej życia codziennego i zwykłych ludzkich niedoskonałości pozwoliła oderwać widzów od trudnych dyskusji.
XVII to najwyb. okres rozwoju komedii Szekspir/ Johnson/ Congreve'a, Vega, Moliere
Congereve, Etherege, Wycherlyey przede wszystkim komedia manier (comedy of manners) najpop. bo odzwierciedla maniery i morale klasy wyż. społ. ang. (stanowili główną widownie spektakli)
Tematyka:
Seks i wszystko co z nim związane
Kreowane postacie zajmują się gł. modą, plotkami. Ważny jest kontrast pomiędzy wiejskimi manierami a miejskim smakiem i wyszukaniem. Kobiety są najczęściej młodymi wdowami czyhającymi na swe ofiary czyli mężów, czy też starsze panie ciągle mające duże mniemanie o sobie i pragnące być atrakcyjne seksualnie dla mężów młodszych od siebie.
Komedie akcji (comedy of action)
The Rover (Włóczęga) 1677-1691 Aphrey Behn
Komedie postaci i pogawędki (comedy of character and chatter)
The Man of Mode (Modniś) 1676 George Etherge - któremu sławę przynoszą komedie o frywolnych tytułach: She Would If She Cou'd (Dałaby ciała, gdyby chciała)
WŁOCHY:
Seicento rozwój i doskonalenie techniki teatralnej - dla rozrywki ludzi powstają duże teatry o odpowiedniej konstrukcji, starają się być atrakcyjne by zdobyć publiczność.
I teatr w Wenecji - 1637 bogate efekty teatralne, przepych, nasycenie, słabiej rozwija się komedia literacka wypierana przez komedia dell'arte i wystawiane adaptacje utworów hiszpańskich znacznie miejsce zajmuje tragedia, ciekawie kształtuje się melodramat.
Komedie:
Michelangelo Buonaroti il Giovane krewny M.B.G artysty
La fiera (Jarmark) 1618 przedstawia zywy i realistyczny obraz rozmów i kłótni
La Tanzia (Tanzia) 1612 5 aktów, historia wiejskiej bohaterki Tanci
Carlo Maria Maggi
La Griselda - tragedia, wątek z Boccacia
Comedia dell'arte określana często mianem - all[improvviso (improwizowana) delle maschere (komedia masek). Nie istniał w tym typie komedii tekst Pisany, wykonawcy improwizowali i pozostawiono im zupełną swobodę. Postacie typowe:
Starzec, zrzęda Pantalone
Pseudouczony Dottore
Sługa sprytny, Zanni
Zaradna i przebiegła służąca Colombina
Para młodych zakochanych - innamorati
SEICENTO
Przewaga tragedii pełnych elementów gwałtownych, konflikty między racją stanu a sumieniem, pragnieniem władzy a uczuciem odbicie niespokojnego życia i losu ludzkiego poddanego ograniczeniom.
Gabriello Chiabera,
Fulvio Testi,
Franceso Bracciolini,
Federico Della Valle
La reina di Scozia, 1628, ostatnie chwile życia i śmierć Marii Stuart katolickiej władczyni Szkocji, która była więziona przez 20 lat i ścięta na rozkaz Elżbiety I, wyraźna tematyka religijna wysławienie wiary, która potrafi pokonać przeszkody i odnosić zwycięstwo
Tematyka religijna
Judith
Esther
Włosi na przełomie XVI i XVII wieku stworzyli operę.
HISZPANIA
krzewicielem teatru i repertuaru barokowego
Wiek XVII uważany za „złoty” w dziejach teatru hiszpańskiego. W porównaniu do Francji czy Anglii teatr hiszpański miał oblicze bardziej ludowe i realistyczne.
Tematyka:
- nawiązująca do tradycji narodowych
- nie liczą się wymagania poetyki klasycznej
Poczet dramatopisarzy wzrasta, nie oparł się pokusie nawet Cervantes (tworzył małe formy - entremes). Wzrost lit. dramatycznej związany jest ze wzrostem placówek teatralnych, które w czasach Filipa III i IV wzrastały jak grzyby po deszczu.
ze scen przemawiano w mowie wiązanej
do wierszy coraz bardziej wdziera się styl culto, mimo protestów Lope de Vegi. Jego studium Nowa sztuka pisania komedii (1609) uznane za manifest nowej dramaturgii.. Lope lansuje pogląd wiernego obrazu życia tj. w komediach obok komizmu winny występować różne elementy tragizmu. Naczelny postulat pisarza - sztuka ma podobać się odbiorcom. (Lope de Vega - był cenionym dramaturgiem <500 dramatów!>, żołnierzem Niezwyciężonej Armady, sekretarzem arystokratów, by w końcu zostać pustelnikiem w samotni na Calle de France, po jego + poświęcono mu Fama postuma - tom wierszy zredagowany przez 153 pisarzy, a Włosi tez sobie nie żałowali wydając podobny tom skomponowany przez 104 rymopisów)
Problematyka wokół której rozwija się ogromna większość dramatów - konflikt między honorem a sercem. W tym sporze dyktat należy do serca, stąd szczególne zamiłowanie do subtelnych analiz uczuć heroin dramatów. Wachlarz gat. tzw. komedii jest bardzo rozmaity, bo wymienia się ich około 200, ale zaznacza się kilka działów gł.:
religijny (autos sacramnetales)
historyczny (cronicas dramtaticas de Espana)
mitologiczny
pasterski
nowelistyczny (comedias novelescas)
Typowo barokowe w nich jest pomieszanie elementów tragicznych i komicznych
Do głosu dochodzi postać wesołka-błazna (grazioso), obok patetycznego w swej powadze hidalga.
2 głośny dramatopisarz Pedro Calderon de la Barca, autor około 200 utworów,
który większą uwagę, przywiązywał do wykończenia działa, zgodnie z wymaganiami nowej barokowej estetyki. Motywy rzadziej czerpane są z ludu, a bardziej kształtowane podług gustów dworu i warstwy szlacheckiej. Najważniejsze dramaty:
Życie snem - obfite w polonica, kreacja młodego księcia polskiego Zygmunta
Oblężenie Bredy - inspirowane udziałem poety w kampanii niderlandzkiej
Książę niezłomny
Teatr najwyższej rangi - madrycki Bueb Retro, cel marzeń wielu autorów i aktorów.
Bije na głowę wszystkich swych konkurentów wystawnością,
Rozbudowaną machiną techniczno - inscenizacyjną/ dekoracyjną
udziałem wspaniałych aktorów
FRANCJA:Pierre Corneille (ur. 6 czerwca 1606, zm. 1 października 1684) - poeta i dramaturg francuskiego baroku; ojciec francuskiej tragedii. Główne dzieła: Cyd, Cina, Horacjusze, Polyeukt. Członek Akademii Francuskiej. Początkowo pisła komedie, jednak zasłynął jako autor tragikomedii (Cyd) i tragedii (Horacjusze, Cynna), obrazujące konflikt między obowiązkiem a uczuciem.
Niektóre z jego dzieł to Gwiazda Sewilli, Owcze źródło (ok. 1616) i Pies ogrodnika (1618). Napisał tez rozprawę o sztuce dramatu Arte nuevo de hacer comedias (1609). Pisał też wiersze, prace historyczne i moralitetyMonolog Wisły (dodany przez Morsztyna) wychwalający króla J. Kazimierza.i LudwikęNigdy nie zamarza, nawet zimą, by służyć Polakom i władcy - jest poddaną, co jest dla niej szczęściemCyd jako dramat klasyczny:Corneille w "Cydzie" tych trzech jedności bardzo ściśle przestrzega. Akcja dramatu rozgrywa się w ciągu 24 godzin. Jedność miejsca zachował Corneille ograniczając ją do obrębu jednego miasta, Sewilli. Rozgrywa się ona w sali tronowej, komnatach zamku i domu Diega. Aby sprostać wymaganiom jedności akcji, Corneille wybrał z dziejów Rodryga Diaz de Bivar jego młodzieńcze czyny i starania o rękę Chimeny. Na akcję składa się ciąg przeżyć bohaterów, ich wewnętrzne konflikty i załamania. O takich wydarzeniach, jak pojedynek Rodryga z Gomesem, walka Rodryga z Maurami, dowiadujemy się z relacji świadków - właśnie dlatego, gdyż rozgrywają się one poza sceną. Ale właściwa akcja Cyda, podobnie jak innych dramatów Corneille'a, rozgrywa się głównie w duszach bohaterów.
Wszyscy oni przeżywają głębokie konflikty psychologiczne i moralne. Rozdarci między obowiązkiem a uczuciem, obrażoną ambicją a miłością własną, starczą niemocą a wielkością ducha, racją stanu i honoru a nakazem serca. Targani sprzecznymi uczuciami, choć zdają się działać emocjonalnie i bez chwili wahania, to przecież swoje zachowania i czyny poddają analizie, uzasadniają je, a wyciągając wnioski, tworzą normę postępowania. W rezultacie dostrzegamy, że ich działania i spontaniczne odruchy podporządkowane są silnej woli i nadrzędnemu rozumowi.
Cyd Corneille'a to utwór o honorze cenniejszym niż życie, o wierności zasadom i ściśle określonej nienaruszalności hierarchii wartości. Honor jest dla postaci jego dramatu wartością bezcenną, której podporządkowują swe czyny i uczucia. Zarówno Rodryg, jak i Chimena nie widzą życia bez siebie, są gotowi umrzeć, ale żadne z nich nie zrezygnuje z honoru rodu, który jest dla nich wartością bezcenną. Diego w obronie honoru jest w stanie złożyć w ofierze życie i szczęście swego syna, Chimena zaś, choć serce dyktuje jej kompromis, w imię honoru domaga się z uporem głowy kochanka. Królewna, ceniąc nade wszystko honor i własną królewską godność, w milczeniu skrywa namiętność do Cyda. Nawet postaci drugorzędne, takie jak: Arias, Sankty, Lenora, czy Elwira, mają wysokie poczucie własnej godności, które jest busolą kierującą ich myślami i postępowaniem. Wierność tym zasadom nabiera cech nieludzkich, sprawiając, iż w duszach bohaterów rozgrywają się prawdziwe dramaty.Cyd jako tragikomedia:Do tragicznych elementów nalezą konflikty tragiczne, smutne wydarzeniaDo komediowych: dobre zakończenie (odwołanie do Artsytolesteja sztuka poezji)
Cechy klasyczne:
Prolog w antycznym dramacie miał streszczać przedakcje, u Morsztyna nawiązuje do Polski
Konflikt tragiczny - niby klasyczny, bo są 2 równoważne wartości, ale boh. i tak wiedzą jak postąpić, brak jak postąpić
Brak scen zbiorowych = relacjonowanie przez boh. - tu przez Roderyka
Zachowanie zasady decorum wysoki styl, wysoki gat., wysokie postaci, osoba niższej warstwy Leonora ma być elementem urozmaicającym dialogi
Stychomytria: Gomes - Diego
Perypetia nagłe odwrócenie losu gł. boh. na gorsze, potem, potem z nieszczęścia w szczeście po pojedynku Sankty - Roderyk
Ironia tragiczna, źle Roderyk rozeznał sytuacje, w niewiedzy brnie w złym kierunku
Grzech hybris Gomeza, ale nie wobec Boga ale wobec władzy
Zasada 3 jedności - akcja w ciągu 1 dnia, miejsce to samo, akcja wokół jednego zdarzenia
Wątek królewny jest wątkiem pobocznym, ale na równoległym torze można uznać za jedność akcji.
Molier
Jean-Baptiste Racine (ochrzczony 22 grudnia 1639, zmarł 21 kwietnia 1699) - francuski klasycyzujący pisarz dramatyczny okresu baroku.Autor dramatów opartych na motywach klasycznych: Andromacha, Fedra, Ifigenia, Altaja "La Thébaїde" (Tebajda), "Berenika", "Brytannik" i jedyna satyryczna komedia "Pieniacze" (Les Plaideurs) - wg Arystofanesa. Ostatnia sztuka to "Surena". W swoich sztukach stworzył portety kobiet i wielkie role dla aktorek. Uznany za największego tragika wszech czasów. Wystawił "Aleksandra Wielkiego" Moliera w Grands Comédiens w Hôtel de Bourgogne. Pisał pełne poetyckiej siły tragedie ("Berenika", "Fedra") przeniknięte głębokim pesymizmem, zawierające wnikliwą analizę ludzkich namiętności. Był członkiem Akademii Francuskiej.