122. Teatr i dramat w renesansie
Renesans rozpoczął się we Włoszech. Epoka ta zaznaczona była wynalezieniem i gwałtownym upowszechnieniem druku, odkryciami geograficznymi, naukowymi, reformacją, kontrreformacją, dziełami myśli i sztuki. Renesans był czasem bujnego rozwoju teatru i równoczesnego występowania wielu różnych rodzajów widowisk. W Polsce żaden z rodzajów teatru ani dramatu nie uzyskał w tym czasie ani popularności- wyjątkiem jest szkolny teatr jezuitów, ani doskonałości- tylko ,,Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego była dziełem najwyższego lotu.
W okresie renesansu teatr w Polsce istniał i rozszerzał zasięg oddziaływania. Teatr religijny rozrósł się w bogate, wielowątkowe widowiska. W XVI wieku jasełka i pasje były bardzo popularne. Dały podstawę dwu tradycjom parateatralnym, żywych do naszych czasów występom kolędników oraz inscenizacjom przy Grobie Pańskim.
Sztuki religijne pisano w renesansie rzadziej. Późnym misterium był ,,Żywot Józefa” Mikołaja Reja(1545), a moralitetem- jego ,,Kupiec”(1549). Ostatnim tego typu utworem była ,,Tragedia o polskim Scylurusie” (1604) Jana Jurkowskiego. Tradycje średniowiecznego teatru religijnego podjęli i przekształcili w późnym renesansie jezuici posługiwali się teatrem jako jednym z ważnych środków edukacji, formacji duchowej, kształtowania charakterów swych wychowanków. Przedstawienia jezuickie dzielimy na :ściśle religijne, okolicznościowe, edukacyjne, a wreszcie widowiska wesołe, zapustne. Teatr świecki miał w renesansie dwa główne nurty: uczony i ludowy. Uczony uprawiany był na uniwersytetach i dworach w Krakowie. W latach 1489-1562 na uniwersytecie 44 razy czytano i komentowano komedie Terencjusza i Plauta. Senekę wykładano czterokrotnie. Eurypidesa znano z dwu tragedii. Uczeni humaniści Jan Noskowski, Stanisław z Łowicza wystawiali sztuki łacińskie oraz wzorowane na nich utwory Jakuba Lochera z Fryburga. Przedstawienia odbywały się w domu królewicza Zygmunta, na zamku królewskim, w salach uniwersyteckich. Grali studenci- wyłącznie mężczyźni. Widownia złożona była z akademików i dworzan. Najlepiej udokumentowane jest widowisko ,,Judicium Paridis” (,,Sąd Parysa”) Lochera(1522). Inscenizacja ,, Odprawy posłów greckich” (1578) oparta była o replikę rzymskiej ,,frons scaene”. Kochanowski realizację odprawy sam nadzorował, przy pomocy humanisty i medyka Wojciecha Oczki. ,,Odprawa” zapoczątkowała w Polsce tradycję teatru obywatelskiego, teatru troski o państwo i naród. Była kamieniem milowym w historii polskiego teatru, jako widowisko w wielkim stylu, oraz w historii polskiego dramatu, jako arcydzieło narodowej tragedii.
Odwrotnie niż u Europie, w Polsce poza gęstą siecią scen szkolnych oraz oazami pałaców funkcjonował jedynie teatr okazjonalny, najuboższy, jarmarczny, wędrowny, tworzony przez małe grupy aktorów-amatorów. Dawali oni przedstawienia w karczmach, zajazdach, ratuszach, stodołach. Sztuki grane w ten sposób zwano ,, rybałtowskimi”. Występowały w nich postacie ludowe, ze wsi i z miasta: rybałt, klecha, kantor, proboszcz, sołtys, żołnierz, kupiec, żebrak, dziad wędrowny, dziedzic chłop, wiejska baba i inni. Sztuki pisane były niezbyt wyszukanym wierszem. Obfitowały w scenki rodzajowe: targowanie się, oszukiwanie, bicie, picie, jedzenie. W dialogach pełno było przekomarzanek. Zabytki pisane polskiego, świeckiego dramatu ludowego pochodzą z 2 połowy XVI wieku i początku XVII wieku: ,, Tragedia żebracza”, ,,Wyprawa plebańska”, ,,Komedia rybałtowska nowa”, ,, Z chłopa król”. Skromne przedstawienia ludowe, grane przez rodzimych amatorów, uzupełniane były przez wędrownych zawodowców zagranicznych.