Poezja ziemiańska

Poezja ziemiańska - twórczość poetów i pisarzy wywodzących się głównie, chociaż nie wyłącznie ze średnio zamożnej szlachty, traktująca o życiu ziemiańskim i wywyższająca walory społeczne i moralne ziemiańskiej kondycji. Kultura staropolska, nie w całości, ale w sporych momentach miała charakter szlachecko- ziemiański. Ideały ziemiańskie miały wielki wpływ na kształtowanie się dawniejszej literatury. Wieś i życie na wsi stały się tematem poezji, co widoczne jest u jednego z wybitniejszych przedstawicieli nurtu- Jana Kochanowskiego.

Realia

W dobie zmian społecznych szlachta rycerska przekształcała się w ziemiańską. Ziemianin stał się nie tylko nowym zawodem, ale z czasem również wartością społeczną i moralną. Poezja towarzyszy tym przemianom, a jej początek wiąże się z renesansem i tymże przełomem w kulturze polskiej.

Poczucie szczęścia było mocno zakorzenione w realiach gospodarczych, społecznych i religijnych. Zrodziło zaś twórczość literacką. Poeci Ci wizję wsi umieszczali w sferze wartości uniwersalnych.

Ważny jest fakt, że większość utworów powstała w XVII wieku, czyli wtedy, gdy szlachta straciła znaczenie na koszt magnaterii. Poezję tą można, więc traktować jako przejaw politycznej kapitulacji, a mit ziemiański jako utopię. Szlachta nie mogła pogodzić się z własnym upadkiem, przenosząc na swoje utwory dawną świetność. Była to już tylko obrona światopoglądu, który znacznie odbiegał od realiów.

Ideały

• Najważniejsze było osiągnięcie szczęścia, czyli wewnętrznego spokoju, ucieczka od trosk codziennych( uciekali między innymi przed obowiązkiem obrony kraju), w czym miało pomóc cnotliwe życie na wsi

• Wolność była nie tylko ucieczką od życiowych kłopotów, ale też możnością postępowania wedle własnej woli. Szlachcic czuł się na swym folwarku niczym pan absolutny, jego władza wydawała mu się nieograniczona)

• Mierność- główna cnota, poprzestanie na małym, ale własnym. Trzeba jednak żyć w miarę dostanie, aby ubóstwo nie przeszkodziło w rozwoju duchowym

Posługiwano się różnymi metodami, aby ukazać ziemianina jako człowieka szczęśliwego, cnotliwego, a zarazem znaleźć jakieś autorytety na poparcie swoich tez.

• Odwoływano się do starożytnych ideałów mędrca, dla którego wieś jest najodpowiedniejszym miejscem do rozważań)

• Oparcie na autorytecie biblijnym- wieś i „oracz” są pod specjalną ochroną Boga, bazowanie na motywie, że ten, kto obcuje z przyrodą jest bliższy Najwyższemu, przywołanie rolników ze Starego i Nowego Testamentu. Pomijano jednak fakt, że trud rolniczy był dla Adama karą za grzech pierworodny

• Tradycja antyczna: wiejskie życie pędzili starożytni wodzowie i królowie (Cyrys, Hieron, Attales) i pisarze (Cyceron)

• Często pojawiał się też np. u Daniela Naborowskiego starożytny obraz złotego wieku ludzkości, gdzie ludzie oddawali się pracy na polu, a nie bezczynności

• Przekształcono Epod II Horacego, który co prawda mówi o wsi, ale jednoznaczne zakończenie wskazuje na to, że wygrywa miasto. W przekładzie polskim jest inaczej

• Ukazanie szczęśliwości tego stanu na zasadzie zestawienia z innymi, którzy są nie godni (kupcy, dworzanie, prawnicy, żołnierze). Ciekawe jest tylko, że np. Rej w Żywocie doradza pomnażanie majątku przez sprzedaż win i bydła. Jak więc może gardzić stanem handlarzy?

• Kładziony jest nacisk na to, że najbardziej należy się wystrzegać mówców społecznych czy politycznych, którzy „ w płat język dają”

• Opozycja do dworu (służalstwo, intrygi, przymus moralny)

Opisy

• Opis wsi i miasta rozgrywa się na planie ogólnym jako zestawienie stylów i wartości życia

• Opis ziemianina przy pracy, doglądającego swego gospodarstwa

• Zamiłowanie do sadów i ogrodów, gdyż to wymagało większej finezji niż wysiłku fizycznego

• Zabawy w wolnym czasie: spacery z doglądaniem folwarku( źródło rozkoszy), myślistwo- opisy polowań pełne są żywych scen rodzajowych

• Elementy słuchowe: trele ptaków, szum rzeki itp.

• Uprawianie roli przyrównane do uprawy poezji, połączenie zawodu ziemiańskiego z rzemiosłem artystycznym

• Opis dobrej żony, która współtworzyła ład i harmonię życia, troszczyła się o rodzinę i zapewniała godnych dziedziców

Mity i symbole

• Celowa idealizacja wsi

• Przypisywanie grzechów ogólnonarodowych wszystkim innym stanom

• Pałac-chata zestawienie o nastroju antymagnackim. Posiadanie pięknego domu nie idzie w parze z posiadaniem „dobrej myśli”

• Praca- niewiadomo czy zajmował się tym ziemianin czy tylko doglądał. Bardziej prawdopodobne jest, że chłop pracował, a Pan zbierał korzyści

Podział utworów ziemiańskich na 3 grupy (wg Anny Krzewińskiej)

• Sielanki przeżyć

• Sielanki dworsko- okolicznościowe

• Poematy opisowo-dydaktyczne

Większość utworów wykorzystujących topikę ziemiańską ma charakter deklaracji szlachcica- ziemianina na temat uroków korzyści wiejskiego żywota. Pojawia się składnik negatywny (antydwroski, antyżołnierski) w celu podkreślenia części pozytywnej.

Pieśni komponowane są w duchu retoryki. Zakończenie jest uogólnieniem wniosków z wywodu zawartego w utworze. Głownie pojawiają się dwa gatunki wykorzystywane przez poetów tego nurtu:

• Votum- gatunek wypowiedzi politycznej znany ówczesnym poetom z praktyk politycznych. Słowo to często pojawia się w tytule. Gatunek był uprawiany, gdyż ze względu na swoje analogie z sejmem budził zaufanie czytelników

• Poemat ziemiański- grupa utworów przestrzegających retorycznych reguł konstruowania wypowiedzi. Podmiot poematu jest bardziej swobodny, pozwala sobie na dygresję, moralizuje.

Poeci tego nurtu: Jan Kochanowski, Mikołaj Rej, Andrzej Zbylitowski, Daniel Naborowski, J.A Morsztyn i inni mniej znani

---