21a
„Bogurodzica” treść, język, artyzm, wersyfikacja.

Nie znamy pierwotnego, oryginalnego tekstu Bogurodzicy, nie wiemy, jak brzmiał od w momencie swych literackich narodzin. Nie umiemy określić czasu i miejsca powstania pieśni, ani, wskazać twórcy jej słów i melodii. Analiza porównawcza dowodzi, że utwór powstał ok. 100 lat wcześniej, niż wskazywałyby dochowane zapisy. Dziś znamy dwie, różniące się między sobą wersje pieśni, utrwalone w piśmie na początku XV w.
Pierwszy z przekazów ( Kcyński) obejmuje dwie początkowe strofy z nutami. Został sporządzony na tylnej wklejce oprawy kodeksu zawierającego autograf łacińskich kazań niedzielnych Macieja z Grochowa, będącego ówczesnym wikariuszem w Kcynie, w pobliży Gniezna. Maciej z Grochowa ukończył swoją pracę w św. Apostoła Tomasza
( 28 VII) 1407r. Dopiero później ktoś dopisał nuty.
Drugi przekaz ( krakowski) został sporządzony na karcie łacińskiego kodeksu, którego pisanie skończono ( w wigilię Niedzieli Palmowej tj. 7.IV) 1408r.
Tak więc na początku XV w., w dość odległych od siebie miejscach kraju ( w Kcynii oraz w Krakowie) funkcjonowały dwa zapisy Bogurodzicy. Świadczy to o szerokim jej zasięgu, ale też o nieustabilizowaniu się jej tekstu.
Zapis Kcyński uchodzi za najbliższy oryginałowi. Pisarz, który go wykonał był zapewne człowiekiem wiekowym ( wskazuje na to charakter pisma), dobrze wykształconym muzycznie, dzięki czemu poprawnie sporządził towarzyszący tekstowi zapis nutowy. Pisownia niektórych wyrazów świadczy o tym, że pochodził z Wielkopolski. Niewykluczone, że znał również dalsze, nie zapisane przez siebie strofy Bogurodzicy.
Inne zachowane zapisy pieśni są późniejsze: dwa powstały w 2 poł. XVI w. W 1506r. tekst Bogurodzicy ukazał się drukiem w drukarni Jana Łaskiego, z informacją, że jest to dzieło św. Wojciecha. Informacja ta została jednak odrzucona przez większość badaczy.
Zachowane przekazy wielozwrotkowe różnią się między sobą liczebnością i układem strof. Regularnie powtarza się
w nich 15 strof, uznanych przez wydawców za „ kanoniczne”. Ten korpus nie tworzy jednolitej całości. Wyodrębnia się w nim trzy odmienne pod względem:
-czasu powstania i genezy
-Sposobu i zasięgu funkcjonowania
-Tematyki
-właściwości formalnych
-melodii.

Część pierwsza obejmuje dwie zwrotki, uznana jest za najstarszą, archaiczną warstwę pieśni. Wydawca Bogurodzicy J. Horonczak, sugeruje, że pieśń mogła być ułożona ok. poł. XIII w lub w drugiej połowie tego stulecia, nie wyklucza się przy tym jej istnienia już przed 1249r. Z kolei S. Urbańczyk podaje wiek XIV jako najbardziej prawdopodobny dla powstania początkowych strof. Melodia pieśni jest lokowana na przełomie XII- XIII w.

Część druga ( kanoniczna) zwana niekiedy wielkanocną obejmuje cztery zwrotki. Trzy pierwsze datuje się na 1. poł. XIV w., ostatnią na 2. poł. XIV w.

Część trzecia ( pasyjna), składa się z 9 luźno ze sobą związanych zwrotek, z których większość powstała w 2. poł. XIV w.

Część archaiczna

Przekaz Kcyński zawiera 2 zwrotki wraz z melodia. Ze względu na relikty zamierzchłej polszczyzny niezbędne są objaśnienia językowe. Włożona w usta zbiorowości wiernych wstępna apostrofa kieruje się ku Maryi, zwanej „ Bogurodzicą”, „dziewicą”, „matką” i obdarzonej określeniami „Bogiem sławiena” oraz „zwolena”.
Słowo BOGURODZICA uchodzi za jedno z najstarszych wyrazów w pieśni. Jego pochodzenie wiąże się ze staro -cerkiewno -słowiańskim „bogorodica” (z grec. Theokókos), zapożyczonym przez Czechów i z Czech przeniesionym do dawnej polszczyzny. Obok wcześniejszego „Bogo-”, pojawiło się późniejsze „Bogu-”. Dziś: Bogurodzica to rodzicielka Boga, ale w średniowieczu była to bardziej służebna funkcją Maryi, podporządkowanej Bogu. Bogurodzica nazwana też została Matką. Słowo to było zdrobnieniem wcześniejszego „mać”. Zdrobnieniem jest także inne określenie Maryi: „ dziewica” odpowiadające dzisiejszym „dzieweczka”, „panienka”. Określenie „ BOGIEM SŁAWIENA” można zrozumieć jako „ przez Boga uwielbiona”, zaś przymiotnik „ZWOLENA”- jako wybrana.

Ważne jest nazywanie Bogurodzicy MARYJĄ ( z łac.), wszędzie występuje mianownik, a przecież w apostrofie powinien być wołacz, on jednak pojawia się jako dopełnienie w słowie „matko zwolena”. Maryja występuje w pierwszej strofie jako pośredniczka między modlącymi się ludźmi, a swoim Synem, dwukrotnie nazwanym Bogiem ( „Bogu- rodzica”, „Bogiem- sławiena”), a raz „gospodzinem” (Panem).
Liczne kontrowersje narosły wokół modlitewnych zwrotów „ZYSZCZY NAM” („ pozyskaj dla nas”), „SPYŚCI NAM” („ześlij nam”). Rozpatrując zwrot „ spuści nam” na tle chrześcijańskiej doktryny pośrednictwa Maryi, dopuszcza się objaśnienie tych słów jako prośby o „danie” („spuszczenie”) syna- w sensie ponownego ofiarowania go światu. A więc, całość prośby należałoby zinterpretować następująco: „matko wybrana, Maryjo, pozyskaj dla nas i ześlij nam Twego Syna- Boga”.
Bardziej jednak chodzi tu o ZESŁĄNIE DUCHOWE, a nie o ponowne przyjście Chrystusa. Dwie rozkaźnikowe formy: ziści nam, spuści nam, nie mają dopełnienia, a więc nie ma tego, kogo ma zesłać Maryja.
W strofie drugiej chór wiernych zwraca się pośrednio do Chrystusa, nazwanego tu „BOŻYCIEM” , zwrot do Syna odbywa się przez wstawiennictwo Jana Chrzciciela. Wyraz „bożyc”, syn Boga, nie został odnaleziony w żadnym innym zabytku języka polskiego, pojawia się w jednym z tekstów czeskich. O rzadkości tej formy świadczą liczne błędy popełniane przez późniejszych pisarzy Bogurodzicy, którzy odtwarzali je w postaci: „bożydle”, „zbożnica”, „zbożny czas”. Kluczem do zrozumienia drugiej zwrotki jest zwrot „ TWEGO DZIELA KRZCICIELA”. „Dziela” (ze staro cerkiewno słowiańskiego- dla) - to jedno z najbardziej archaicznych słów pieśni, a mimo to posłużył jako rym do „ Krzciciela”. Użycie słowa „dziela' wiąże się z TEOFONIĄ (podczas chrztu w Jordanie została objawiona prawda o bogu, Trzech Osobach Trójcy, na Chrystusa zstąpił Duch św., Jezus rodzi się jako Mesjasz. Betlejem objawia Chrystusa w ciele, Jordan w Mesjaństwie). Prosto więc jest skierowana do Chrystusa, aby ze względu na swego chrzciciela ( Jana Chrzciciela) wysłuchał głosów i spełnił pragnienia ludzkie.
Dotychczas w tekście pojawiły się tylko trzy osoby: Maryi, Chrystusa, Jana Chrzciciela. Chrystus jest postacią centralną, ku której zwracają się ludzkie modły, kierowane doń za pośrednictwem Bogurodzicy bądź Św. Jana. W strukturze tej odnaleziono analogię z ikonograficznym tematem „ DEESIS” (gr. Prośba, modlitwa, błaganie). Bogurodzica nie odznacza się obrazowością, ale zawarta w niej modlitwa wskazuje na tą samą strukturę, co ikonografia.
W zakończeniu pieśni mieści się treść modlitwy zanoszonej do Chrystusa. Wierni błagają zbawiciela, aby zechciał ziścić dwie najważniejsze dla człowieka wartości: „ na świecie zbożny pobyt” i „po żywocie rajski przebyt”, a więc szczęśliwe życie doczesne i życie wieczne.
Badacze literatury polskiej przyjmują, ze Bogurodzica została ułożona samodzielnie- w ramach możliwości utorowanych przez tradycję literacka, wzbogaconą środkami poetyckimi, powstałymi w czasach jej współczesnych.
Pochodzenie pieśni:

• ORIENTACJA „BIZANTYJSKA” zakładająca oddziaływanie tradycji i wzorów greckich lub pośrednio staro- cerkiewno- słowiańskich.

• ORIENTACJA „ZACHODNIO EURPEJSKA”, analogie i związki pieśni z łacińską poezją liturgiczną.

• ORIENTACJA „CZESKA” łącząca wpływy bizantyjskie i staro- cerkiewno- słowiańskie z łacińskimi. (Wiązała się z tym, ze przed 1096r. powstała w Czechach pobożna pieśń religijna zawierająca prośbę do Chrystusa o zmiłowanie nad ludźmi, realizująca refren „Kyrie eleison”. W XII w. powstała w Czechach druga taka pieśń, tym razem w języku ojczystym. Obie znane były w Polsce, w XIII w.)

BUDOWA

Kształt Bogurodzicy nawiązuje do łacińskich pieśni liturgicznych i łączy się z przeznaczeniem tekstu do chóralnego wykonywania wokalnego. Struktura tekstu naśladuje łacińskie tropy do kyrie eleison i układ zwrotkowy. Aklamacja kyrie eleison tworzyła obramowanie tekstu bądź spełniała funkcję refrenu.
Przyjmuje się, że melodia Bogurodzicy ( odnotowana w przekazie kcyńskim) stanowi całość ułożona dla obu strof, przez jednego kompozytora. Melodia incipita pieśni jest taka sama jak melodia aklamacji „ kyrie eleison”. Wyklucza się powstanie melodii przed w. XII.

Część druga (wielkanocna) i trzecia ( pasyjna)

Zawarte w przekazie krakowskim. Na drugą część składają się 4 zwrotki. Trzy pierwsze, są dobrze znane, gdyż składają się na całość tropu wykonywanego podczas procesji rezurekcyjnych i stanowią parafrazę łacińskiej pieśni „Triumfuje Syn Boży”. Czwarta- nie wiąże się z nimi genezowo, różni się pod względem tematu i formy. Wprowadza postać Adama, który jest jakby królewskim wasalem, co jest dowodem zaufania Najwyższego Władcy.
Na trzecią część składa się dziewięć, luźno ze sobą powiązanych zwrotek. Pojawia się też prośba o wstawiennictwo u Jezusa, kierowana do Maryi lub świętych. Pojawiają się błagania o radość w niebie, wyrazy nadziei, że Bóg zbawi grzeszną duszę. Poszczególne zwrotki powstały w różnym czasie i niejako „przyklejają się do pierwotnego, archaicznego tekstu Bogurodzicy.

Bogurodzica odegrała ważną rolę w kulturze polskiego średniowiecza. Wykonywana początkowo tylko podczas procesji, z czasem została włączona w obręb mszy. Ok. 1450r. jej tekst został przybity na tablicy nad grobem św. Stanisława w katedrze wawelskiej.
Jednocześnie Funkcjonowała jako pieśń rycerska i państwowa, odgrywała rolę modlitwy bojowej pod Grunwaldem. Odśpiewano ją podczas wzniesienia na tron węgierskiego W. Jagiellończyka (1431). Doszło w końcu do tego, że stała się pieśnią gminną, a nawet żebraczą. Jej rangę przywrócił w. XIX. Jeszcze dziś bywa śpiewana dla podkreślenia podniosłości obchodów państwowych i kościelnych.

Literatura: T. Michałowska „Średniowiecze”
T. Witczak „Literatura Średniowieczna”

---