„Pieśń świętojańska o sobótce” Jana Kochanowskiego
I Liryka świecka przed Kochanowskim
(patrz. Średniowieczna poezja polska świecka)
Pojawiają się wiersze: epiczne, satyryczne, moralizatorskie, szkolne. Najmniej utworów o charakterze erotycznym. Te, jeśli już są to pisane pospolitym językiem, wyrażają, że:
ktoś się zakochał
żali się na udręki miłosne
wzywa kobietę do wierności
Autorami są żacy, studenci, waganci. Szlachta nie garnęła się do naśladownictwa w wychwalaniu kobiety. W XIV w. Przeszkadzała ku temu niższa wobec zachodniej towarzyskość, ascetyzm (stroniący od kobiet), zwalanie win na kobiety począwszy do pierwszego upadku w raju, słowiańskie niedocenianie kobiety („baby”). Zdobywano się tylko na satyry.
Pierwszą ich pochwałą był wiersz o zachowaniu się przy stole Złoty( czy Słoty)- ok.1400 r.
Nie podjęto się jednak podobnych działań, chociażby Rej docinał białogłowom jak umiał, występował przeciw żeńskiej chytrości( Rozmowa Warwasa z Dykasem).
Dopiero z rozszerzeniem się humanizmu powstała w Polsce kultura towarzyska, w której inaczej zaczęto odnosić się do płci przeciwnej. Erotyczne Fraszki- pierwsze kulturalne słowa miłosne, Pieśni- pierwsza poezja miłosna.
II Liryka świecka Kochanowskiego
niesłyszalny,nowy w poezji polskiej język miłosny
wzorowanie się na Horacym (wydane rok po śmierci Pieśni potwierdzają, że poeta chciał dorównać Horacemu. Ksiąg jest tylko dwie, ale pozostawione w papierach fragmenty dowodzą, że zbierał materiały na dalsze części by dorównać tradycyjnej czwórce horacjańskiej)
1.Piesni miłosne
zakres wzorów: Horacy, Elegie Propercjusza, czy Tibull, Owidiusza, Katulla
echa propecjusza widać w pieśni I 23, która w ostatniej strofie wchodzi między klasyczne narzekanie przy zamkniętych wrotach. Pieśń poprzednia ma również ton elegijny. Jest to monolog kochanka, który stracił kochankę (wiersz jest przeróbką z Katulla)
oryginalne są pieśni I 4 ( sławiąca radosną niewolę u godnej kochanki) czy I 12 (skargi na utratę kochanki)
pojawiają się motywy z Petrarki ( pochwały ukochanej wzięte z Petrarki)
„ Nie wszytkoć prawda, com pisał o Tobie” można uznać za motto erotyków Kochanowskiego. Na pewno kochał się w nie jednej niewieście, ale często też dokładał do swoich uczuć, aby były podobne do wzorców. Przyszłą żonę- Dorotę opiewał jako Pasiphilę, a po polsku jako Hannę
Kochanowskie pieśni Horacjańskie różnią się od pozostałych formą zewnętrzną: krótsze wiersz, różnowierszowe strofy
Szczerzej niż panny wysławiał mężatki
2.Pieśni towarzyskie
-wzywanie szlachty do picia i zabawiania dam oraz powieszenia przywilejów na kołku
-wychwalanie zalet wina (gardzi jednak piwem)
3.Pieśni o naturze
-opis przyjścia wiosny na wzór Horacego
-docenia również zimę, zwraca uwagę na ulotność chwil, gdy wpatrzeni w białe krajobrazy siedzimy przy ciepłym kominku
-opis pór roku, ale też zjawisk przyrodniczych (np.burzy)
-barwy przyrody zaznaczone w sposób ogólny, ale ruch oddaje doskonale
-zachwyt przyrodą wyraża wprost („ O piękna nocy!”)
-zjawiska przyrody często stanowią u niego obraz uczuć, zwłaszcza miłosnych lub refleksji
nie brak punktu widzenia utylitarnego, ale przeważa podziw bezinteresowny
obudzenie się poczucia natury wśród poetów jest także owocem Odrodzenia
Pieśń świętojańska o sobótce
Pieśń ta jest koroną pieśni sielskich. Jest to cykl 12 pieśni włożonych w usta 12 panien, które zebrały się do tańca koło sobótki, zapalonej w Czarnym Lesie. W prologu poeta zarysowuje dekorację, a następnie przez usta panny I wzywa do przestrzegania świąt. Gwałcone jest pracą, a na to Bóg nie przyzwala. Panna II zachwala taniec, III zachęca do śmiechu i żartów, IV daje miłemu wianek, V zwierza się, że już nie wierzy zwodniczemu Szymkowi, VI opiewa lato i żniwa, VII nie widzi miłego i przypuszcza, że udał się na polowanie, na którym pragnie mu towarzyszyć. Panna VIII śpiewa o wołach, wiciu wińca, panna IX mówi, o czym płacze słowik, X przeklina tego, kto wymyślił wojnę, na której jest jej ukochany. Panna XI każe sobie grac do piosenki o Dorocie, wysławia jej urodę, przemawia jako mężczyzna (sam poeta składa hołd ukochanej Dorocie).
Pieśń zamyka pochwała wsi, pełna motywów z Horacego. Ostatnia strofa mówi, że na tej pieśni zeszła cała noc i już świta.
Podział:
pieśń I- obrzęd sobótki
II, III - zabawa
IV, V,VII, IX, X, XI - zwierzenia miłosne
W środek wstawiono pieśń o lecie VI
XII -pochwała wsi
Pieśni patriotyczne
Najwyższy ton pieśni( wzniesienie się ku słońcu, ku Bogu)
Obelżywe słowa kierowane do rodaków
Głęboka miłość do Ojczyzny
Pojawia się też ton psalmów( II 13 wzięcie Płocka przez Batorego)
Pieśni religijne
Horacjański i elegijny charakter pieśni wymagał, aby dla czystości stylu nie umieszczać wśród nich utworów religijnych, zawierających pojęcia nie antyczne. Pieśń „ Czego chcesz od nas Panie?” poeta nie przyjął do zbioru pieśni z powodu zbyt kościelnego charakteru hymnu. W zbiorze znalazły się słabsze jak choćby Pieśń o potopie.
Pieśni refleksyjne
Poeta wyrywając się z domu na wieś obiecywał sobie resztę życia spędzić „wśród laurów Sokratesa i wśród swoich Pieryd”, a przy ostatecznym pożegnaniu dworu sławił życie na wsi.
Wg poglądów humanistów zadaniem poety jest bawić i pouczać to jest budzić uczucia estetyczne i etyczne. Kochanowski starał się mądrość życiową wyrażać w formach pięknych, w obrazach budzących takie nastroje, w jakich jemu samemu pewna prawda życiowa się objawiła.
Filozofia pieśni Kochanowskiego
zupełnie Horacjańska, a zarazem typowo humanistyczna
charakter eudemonistyczny-celem życia jest szczęście wyrażające się w trwałym zadowoleniu. W dążeniu do szczęścia przeszkadza człowiekowi z zewnątrz Fortuna, a z wewnątrz pożądania i namiętności ludzkie.
Z przeszkód wewnętrznych najważniejsza jest chciwość, niczym nie nasycona. Zwalcza się ja umiarkowaniem.
Hedonizm- wobec znikomości dóbr ziemskich poeta radzi jak najprędzej używać