Staropolska poezja ziemiańska
Poezja ziemiańska
twórczość poetów i pisarzy wywodzących się głównie ze średnio zamożnej szlachty (ziemian), traktująca o życiu ziemiańskim i apoteozująca walory społeczne i moralne ziemiańskiej kondycji, współtworząca szlachecką mitologię stanową.
Przymierze poezji ze wsią.
- Pieśń Panny XII z Pieśni świętojańskiej o Sobótce odegrała wyjątkową rolę, cieszyła się rozgłosem, budziła zachwyt, była cytowana, parafrazowana, naśladowana i parodiowana. „Niech na całym świecie wojna, byle polska wieś zaciszna, byle polska wieś spokojna…” fragment (formuła z pierwszej sceny Wesela Stanisława Wyspiańskiego) jest potwierdzeniem sławy i znaczenia kulturowego i literackiego pieśni Panny XII. Rozpoczyna się ona strofą do „wsi spokojniej, wsi wesołej” i pytań retorycznych, obwieszczających zachwyt poety dla „wieśnych wczasów i pożytków”. Pytania retorycznie nie wymagają odpowiedzi, tymczasem Kochanowski umieszcza je na końcu pieśni. Pytanie i odpowiedź tworzą ramę kompozycyjną utworu. Istotnym motywem było stwierdzenie, że wieś i życie wiejskie może być przedmiotem poetyckiego opisu i poetyckiego zachwytu, tematem godnym poezji. Jan z Czarnolasu dokonał poetyckiej nobilitacji wieśniaka, ziemianina, „oracza”. Od połowy XV wieku szlachta rycerska zaczęła przekształcać się w szlachtę ziemiańską. Ziemianin jest nowym człowiekiem, nowym zawodem, nową wartością społeczną, ideową, kulturową i moralną.
Wątpliwości Satyra albo Dzikiego męża
- Rozwój literatury ziemiańskiej wiąże się z renesansowym przełomem w kulturze polskiej, z przemianami społeczno-gospodarczymi schyłku średniowiecza. Charakteryzował je bohater poematu Satyr albo Dziki mąż. Przed laty szlachta utrzymywała się z czynszów i zajmowała rzemiosłem rycerskim. Folwark szlachecki produkował głównie dla zaspokojenia potrzeb właściciela. Niewielki obszar zasiewów, niska kultura rolna, mała wydajność plonów itp. decydowało o systematycznym obniżaniu się dochodów szlachty.
- Od połowy XV w. przemiany gospodarcze w Polsce dokonywały się w ścisłym związku z sytuacją ekonomiczną Europy. Najbardziej charakterystycznym elementem tych przemian był rozwój folwarku pańszczyźnianego. Satyra na leniwych chłopów pokazuje mechanizmy uzależnienia się szlachcica od chłopa i ich pracy. Utwór ten jest ziemiańskim lamentem na chłopów w przeciwieństwie do popularnych w XVII w. „lamentów chłopskich na pany”. Zmiany w gospodarce szlacheckiej spowodowane zostały przez szereg czynników – rozszerzył się popyt na produkty rolne (zboże i produkty rolne spławiano do Gdańska, skąd eksportowano je do krajów zachodniej Europy).
- Satyr Kochanowskiego patrzył na przemiany społeczno-ekonomiczne zachodzące w Rzeczypospolitej z niechętnej perspektywy. Wykazywał stanowisko obrony ideałów średniowieczno-rycerskich.
- anonimowa Pieśń „Spokojny kąt komu Bóg dał i myśl spokojną” powstała w połowie XVI w., ok. 1550 r. była pierwszą w staropolszczyźnie pochwałą kondycji ziemiańskiej.
Przemiany społeczno-ekonomiczne w XV i XVI wieku.
- rosnące zapotrzebowanie na produkty rolne, zarówno zewnętrzne jak i wewnętrzne było jedną z głównych przyczyn rozwoju folwarku pańszczyźnianego, jak i zjawisko tzw. rewolucji cen – w XVI stuleci wzrosły one w całej Europie cztero-pięciokrotnie. Zjawiska te przyczyniły się od schyłku XV w. do nastawienia towarowego produkcji.
- Szlachcic poszukiwał również innych źródeł dochodu – nie było poczytywane mu to za ujmę. Handlował zbożem, bydłem, drzewem. Nie stronił od przedsięwzięć: zakładał młyny, tartaki, czerpał dochody z karczem i rybnych stawów. Aprobatę takich poczynań „człowieka poczciwego” wyrażał m.in. Mikołaj Rej. Długotrwała koniunktura ekonomiczna stwarzała solidne i trwałe postawy dobrobytu i stabilizacji . Ułatwiała szlachcie aktywność kulturalną, zdobywanie wykształcenia w kraju i zagranicą, udział w polityce i życiu społecznym.
- Sytuacja szlachty na zachodzie: mniej liczna niż w Polsce, bardziej uzależniona od władzy królewskiej, imająca się od zajęć pozarolniczych, przebywająca na dworach – szlachta francuska, niemiecka czy angielska musiała mieć inne ideały i cele życiowe. Do nich można było zastosować pojęcie „klasy próżniaczej” (autor tego twierdzenia – T. Veblen).
- dzięki pomyślności gospodarczej szlachta w ciągu XV i XVI w. zdobywała zasadnicze przywileje (wyłączność posiadania dóbr ziemskich i uprawnień państwowo-politycznych oraz dostępu do godności i urzędów, wolności od podatków i ceł, nietykalności osobistej). Jednak wzrost przywilejów szlacheckich odbywała się kosztem stanów niższych – mieszczan i chłopów, magnaterii świeckiej i duchowej. W walce z duchowieństwem szlachta uzyskała zniesienie jurysdykcji kościelnej w sprawach o wiarę, zapewnienie pokoju religijnego i wolności sumienia. Rzeczypospolita postrzegana była jako „państwo bez stosów”. Stulecie XVI w Polsce uważane jest za „złoty wiek” gospodarki i kultury.
Ideały i wzorce ziemiańskie w życiu szlachcica.
- przemiany pór roku i zmiany pogody są w twórczości Kochanowskiego wymowną i znaczącą metaforą ludzkiego losu.
- rola właściciela folwarku, dbającego o spokój i umiarkowany zysk, spławiającego zboże do Gdańska i uprawiającego rolę – była zapewne dla większości ważniejsza niż rola, jaką odgrywali w kościele czy zborze.
- poeci XVI i początków XVII w. wizję wsi umieszczali w sferze wartości uniwersalnych, wystrzegając się indywidualności obrazu.
- poezja ziemiańska na ogół nie uciekała w utopię z zamiłowaniem zajmuje się szczegółowym opisem kondycji ziemianina.
- funkcje pełnione przez poezję ziemiańską: współtworzyła ideologię i program polityczny szlachty polskiej, formując propozycje światopoglądu później ograniczyła się do obrony tego światopoglądu. W tym późniejszym okresie ideały ziemiańskie funkcjonowały jako mit podtrzymujący dobre samopoczucie średniej i dobrej szlachty.
Inwentarz majętności ziemiańskich.
- dla szlachcica gospodarstwo było najważniejszą sprawą w jego życiu. Ono wyznaczało szlachcicowi jego miejsce w życiu społecznym kraju , określało jego światopogląd, formowało obyczaje i mentalność.
Żywot ziemiański spokojny i szczęśliwy.
- tylko stan ziemiański jest stanem szczęśliwym.
- autorzy polscy odwoływali się do starożytnego ideału mędrca.
- polscy poeci traktowali prace ziemianina jako uciechy, zważając tylko na przyjemności, pomijając trudy i kłopoty.
- zalety żywota wiejskiego: poczucie spokoju i bezpieczeństwa, wolność, niezależność, mierność.
- życie na wsi jest spokojne, dostatnie, cnotliwe i godne, pozwala zachować niezależność osobistą i pozwala na uprawianie cnót.
- tylko cnotliwy ziemianin jest szczęśliwy, i tylko ziemianin może być cnotliwy.
Rodowody biblijne i antyczne.
- wieś i żyjący w niej „oracz” pozostają pod szczególną opieką Bożej opatrzności.
- przywoływano postacie rolników ze Starego i Nowego Testamentu.
- przywoływanie znanych historycznych postaci żyjących na wsi.
Beatus ille giu procul neotis…
- sytuacja i ideały życiowe polskich ziemian odbiegały od stylu życia warstw tworzących kulturę antyczną.
- wzorcami pieśni ziemiańskiej były: Epod II Beatus ille Horacego i Georgiki Wergiliusza.
- Epod II Beatus ille Horacego – pochwała wsi została włożona w usta lichwiarza Alfiusza, przy czym z końcowego czterowiersza dowiadujemy się, że wypowiedź jest zaprzeczeniem jego zachwytów nad życiem wiejskim.
- polscy pisarze wzór antyczny wyzyskali w pełni z własnymi potrzebami ideowymi, zmieniając całkowicie strukturę i sens (odrzucili oni negatywną wypowiedź Alfiusza na temat wiejskiego życia).- - w polskich parafrazach pochwałę szczęśliwości ziemiańskiej wypowiada się szlchcic-dworzanin lub dostojnik państwowy.
`Materia georiczna.
- Georgiki Wergiliusza – poemat ten zawiera opis zajęć rolniczych podzielony na cztery księgi, poświęcone kolejno uprawie roli, sadownictwu, pszczelarstwu i hodowli zwierząt. Miał pełnić funkcje podręcznika agronomii i służyć tym samym polityce wewnętrznej.
- druga księga – pochwała Italii i życia wiejskiego, wieś przedstawiana była nie taka jaka jest, lecz taka jaka ma być.
- Rok na cztery części rozdzielon – próba stworzenia wizji wsi opierającej się na dziele Wergiliusza.
Ziemiańskie opozycje.
- dominujące motywy poezji ziemskiej narzucone zostały przez schemat kompozycyjny obecny w wielu utworach tego nurtu, a wywodzący się od prawzorca – epod Beatus ille Horacego. Zwykle na początku przed wyliczeniem zajęć i przyjemności ziemiańskiego żywota, autorzy umiejscawiali bohatera w społecznej strukturze, zestawiając jego spokojny i szczęśliwy żywot z kondycją innych stanów.
- antynomie społeczne XVI w. przedstawiała niechęć do zawodu kupca, dworaka, prawnika i żołnierza, które są albo niegodne, albo niebezpieczne – odpowiadały odczuciom i antagonizmom społecznym.
- motyw opozycji wieś-miasto obrazowała przeciwieństwo stylów życia i wartości moralnych. W przekonaniu poetów szlacheckich nawet dostatnie życie miejskie nie może się równać z kondycją ziemiańską bo pełne jest niepokoju, rozwiązłości, kłótni sąsiedzkich i interesów pieniężnych wątpliwych uczciwości. Miasto jest także siedliskiem wszelkiego rodzaju wyrzutków społecznych.
- społeczeństwo cechowało się także antymilitaryzmem szlacheckim – czyli niechęć do działań na rzecz obrony kraju itp.
- wizerunek dworu – służba na dworze zmuszana była do posłuchu, upodlenia, ulegania pańskim zachciankom i spełniania poleceń narażających na szwank godność dworzanina. Służba na dworze prowadziła do utraty wolności.
„Wieśne wczasy i pożytki”.
- zboże, przynosiło dochód i odgrywało największą rolę w gospodarce szlacheckiej,
- uprawa szlachetna sadów i ogrodów,
- hodowla ryb w stawach,
- pszczelarstwo (miód-napój nawet szlachetniejszy od wina, picie miodu równa człowieka z bogami olimpijskimi,
- hodowla zwierząt (pożytki: mięso, nabiał, skóra i wełna a na dodatek siła pociągowa przydatna w gospodarce,
- rekreacja ziemianina: spacery połączone z doglądaniem gospodarstwa, słuchanie śpiewu ptaków, szumu rzek i potoków oraz śpiew pracujących chłopów, myślistwo (były to przeważnie łowy na zające, kuropatwy, nagonka na dziki czy wilki, przynosiło ono pożytki w postaci dostarczania mięsa), spotykanie się wraz z rodziną i sąsiadami przy kominku zwłaszcza zimą i rozprawianie o tematach typowych poezji ziemiańskiej oraz biesiady (ważna tu była prostota potraw wiejskich – wszystkie one pochodzą z własnego gospodarstwa).
Zabawy z muzami.
- niepróżnujące próżnowanie (otium negotiosum) inaczej „zabawa Muzom poświęcona” jedna z rozrywek ziemianina, która wymaga osobnego omówienia. Uzupełnia ono zmysłowe rozkosze bytowania ziemiańskiego wartościami duchowymi, czyniąc owo bytowanie godnym mędrca – np. lektura (lekturę „poczciwemu człowiekowi” zalecał już Rej podkreślając jej dydaktyczne walory), pisanie wierszy. Wysiłek fizyczny nie był dopuszczany (rzeźbiarstwo nie było polecanym zajęciem – używanie mięśni, w przeciwieństwie do malarstwa).
Dobra żona.
- współtworzyła ład i harmonię w pożyciu domowym, umiejętnie gospodarowała dostatkiem, troszczyła się o rodzinę, zapewniała szczęśliwemu ziemianinowi godnych dziedziców cnoty i fortuny.
- pochwały dobrej żony w pieśni ziemiańskiej to jeszcze jeden motyw wywodzący się z epody Beatus ille.
- w poezji ziemiańskiej liczyła się rola kobiety w domu a nie jej atrakcyjność.
Mity i symbole.
- prace rolnicze i życie na wsi łatwo poddawały się mitologizacji, tego rodzaju zabiegi miały już wówczas długą tradycję i poeci ziemiańscy mogli się do niej odwoływać.
- obraz wsi bywał często świadomie idealizowany.
- jednym z przeciwstawieństw żywota ziemiańskiego było podawanie na stół jednocześnie dobrobytów z własnej roli i gospodarstwa w parze z daniami sprowadzanymi z zagranicy.
- inne przeciwstawienie: opozycja pałac-chata. Pałac magnacki postrzegany był jako budowla zabytkowa, wyniesiona z marmuru i zdobiona wewnątrz kosztownymi tkaninami. Jednak wystrój tego wnętrza nie szedł w parze z wartościami moralnymi, które znaleźć było można w skromnej siedzibie ziemianina.
- pług i szabla symbolizowały przemianę szlachty rycerskiej w ziemiańską (stanowiło to nawiązanie do fragmentu proroctwa Izajasza dotyczącego pokoju, który nastanie w czasach mesjańskich).
- uprawą roli nie zajmował się sam ziemianin, jednak rolnik (chłop), który pracuje a korzyści z jego pracy czerpie pan. Zabawy szlachcica-ziemianina ograniczały się do dozorowania cudzej pracy i do przyjemności bytowania.
Sielanka ziemska?
- poezja ziemiańska – grupa utworów, nie realizujących ściśle określonego wzorca gatunkowego,
- konsekwentne stosowanie terminu „pieśń ziemiańska”(Anna Krzewińska), podział utworów ziemiańskich na trzy grupy: sielanki osobistych przeżyć ziemianina-poety, sielanki dworsko-okolicznościowe poświęcone aktualnym wydarzeniom z życia mecenasów poety, poematy opisowo-dydaktyczne o wyższości życia na wsi.
- istotne elementy: motyw śpiewu ptaków, opis miłego miejsca (locus amoenus),
- inne gatunki literatury ziemiańskiej: bucolicum carmen – bukoliki, idylle,
- wyznaczniki gatunku: sceneria pasterska – wieś, pastwiska, łąki i gaje tworzące locus amoenus oraz motyw śpiewu i miłości,
- inne motywy: ślubowanie ziemiańskie, traktowanie śmierci bez rozpaczy, jako ukoronowanie szczęśliwego życia,
- większość wierszy ziemiańskich nie rozgrywa się w scenerii typowo pasterskiej.
Votum i poemat ziemiański.
- votum – gat. wypowiedzi politycznej znany wszystkim ówczesnym odbiorcom poezji (zwłaszcza szlachcie) z praktyki politycznej, nazywano tak programowe wypowiedzi posłów i senatorów wygłaszane w czasie obrad sejmowych.
- votum ziemiańskie – jako kształtujący się gatunek poetycki dzięki tej analogii zyskiwało zaufanie słuchaczy i czytelników będąc formą im bliską. Uprawiali ten gatunek niemal wszyscy poeci polscy.
- słowo to (votum) określa przede wszystkim wypowiedź programową, deklarację podmiotu mówiącego, ale również ślub, życzenie, żądanie i prośbę.
- w zwrocie „dać votum za czymś” – oznaczać może opowiedzenie się po czyjejś stronie, dokonanie wyboru.
- ważne jest by utwór zaliczany do gatunku votum ziemiańskiego był zwarty, bez wielu dygresji, zwłaszcza o charakterze moralizatorskim.
- gatunek ten reprezentują utwory z votum w tytule, wszystkie ziemiańskie parafrazy epodu Beatus ille, a także niektóre pieśni Jana Kochanowskiego.
- poemat ziemiański – jest w swych wypowiedziach bardziej swobody, pozwala sobie na obszerne dygresje, często moralizuje, wyraźniej określa swe intencje dydaktyczne. Podmiot poematu ziemiańskiego patrzy na życie wiejskie jakby z pewnego dystansu. Do poematów ziemiańskich należą: Żywot szlachcica we wsi Andrzeja Zbylitowskiego, Zabawy orackie Stanisława Słupskiego i Ekonomia Władysława Stanisława Jeżowskiego.
- oprócz votum i poematu ziemiańskiego twórcy tego nurtu uprawiali sporadycznie także inne gatuki: zwierciadło (speculum), waleta – elegijny w tonie utwór pożegnalny, kolęda – pieśń noworoczna, fraszki, dialogi, wierszowane opowiadnanie, duma.
NOTATKI Z ĆWICZEŃ
Kondycja ziemianina:
- antymilitaryzm,
- odwołanie się o Seneki i Cycerona,
- poczucie spokoju i wolności,
- życie na wsi pomaga w krzewieniu cnoty,
- połączenie ziemianina i rycerza,
- cyncynat – idealny rolnik, który służył również obronie ojczyzny.
Elementy pojawiające się w poezji ziemiańskiej:
- motyw śpiewu i miłości,
- opozycja dwór-chata,
- wizerunek dobrej żony,
- motyw pana i pracy,
- łączenie z elementami sielanki,
- niepróżnujące próżnowanie – kształcenie się i czytanie,
- otium cum dignitate (odpoczynek po pracy) – wywodzi się z języka wojskowego. Odpoczynek uzależniony jest od następujących czynników – od wojny lub pokoju, od pory roku. Otium Cycerona – wolny czas spędzony na rozmyślaniu. Otium Seneki – Patrz wyżej – niepróżnujące próżnowanie.