KONCEPTYZM
PROBLEM TZW. „POEZJI METAFIZYCZNEJ”
Informacje ogólne:
Na przełomie XVI i XVII wieku w Europie pojawiła się grupa poetów, którzy podejmowali trudne, filozoficzne tematy, przedstawiając je w uczonej, obfitującej w niezwykłe pomysły formie. Łamali klasyczne reguły i wprowadzali do liryki język nauki, filozofii czy teologii. Niepokojące wiersze poetów metafizycznych, które mieszały w ryzykowny sposób tematykę religijną, filozoficzną i erotyczną, wyrażały atmosferę sceptycyzmu, niepewności tamtego okresu.
Termin „poezja metafizyczna” powstał w Anglii i początkowo odnosił się do słynnego, XVII- wiecznego poety, Johna Donna (1573-1631) oraz jego naśladowców. Podobne wiersze powstawały już jednak wcześniej, w całej niemal Europie, czego dowodem może być twórczość Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, poety o pokolenie starszego.
Na podstawie:
Sito Jerzy S., Poeci metafizyczni, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1981.
- termin upowszechniony przez Samuela Johnsona, poezja metafizyczna jako obelżywe określenie
- pogardliwy epitet odnoszono głównie do poezji miłosnej Donne'a akcentując w ten sposób fakt naruszenia decorum
- centralną postacią John Donne
- podstawowym pojęciem używanym ówcześnie i dziś w odniesieniu do poetów metafizycznych - „wit”, określające pewien typ człowieka, czy też szczególne cechy jego umysłowości
• termin wieloznaczny, nie posiada w języku polskim ani zbliżonego określenia ani odpowiednika
• L. Martz wyróżnia takie komponenty słowa jak: „intelekt, rozsądek, potężny horyzont umysłowy, błyskotliwość, odkrywczość, bystrość intelektualna, umiejętność konstruowania i kojarzenia, talent dostrzegania i formułowania rzeczy olśniewających, umiejętność zaskakiwania niespodziewanym dowcipem”, Sito dodaje: „elegancja, światowość, obycie towarzyskie, pewien typ umysłowej arogancji (…)”
- poeci metafizyczni „zacierali istotne granice pomiędzy przeciwstawnymi sobie pojęciami, wyszukując zbieżności i podobieństwa, usypiając tym samym czujność krytycznego rozumu (…)”
- „Ich myśli są częstokroć nowe, lecz rzadko naturalne; nie są na pewno oczywiste, ale też nie są i słuszne; czytelnik zaś nie tylko nie zdumiewa się tym, że sam na to nie wpadł, lecz przeciwnie, zdumiewa się, jakim to perwersyjnym wysiłkiem zostały w ogóle odkryte.”
- w swojej twórczości poszukiwali najbardziej odpowiedniego, najmocniejszego wyrazu i w pogoni za tym kształtem wytworzyli swego rodzaju manierę
- w poezji metafizycznej niezwykle istotny koncept, gdyż to on nieraz organizował całą strukturę wiersza, jeśli zaś koncept miał pełnić rolę instrumentu perswazji, musiał posługiwać się (przynajmniej pozornie) prawami logiki
- poezja metafizyczna stawia czytelnikowi ogromne wymagania, gdyż błędna interpretacja jednego z elementów konstrukcji czy też chwila nieuwagi, może spowodować niemożność zrozumienia całości; odbiorca powinien dopuścić dostrzeżenie ironii, czasem nawet groteski, płynącej z użycia, łączenia i zestawiania pojęć w zasadzie przeciwstawnych
- „Poezję tę można by nazwać poezja <<mocnego uderzenia>>; sens ten zawiera w sobie termin <<strong lines>> - mocne wiersze - znacznie wcześniejszy niż termin poezja metafizyczna.”
- poezja metafizyczna korzysta z terminów zastrzeżonych dla innych niż poezja dyscyplin
- poezja ta zrodziła się z poszerzenia granic wrażliwości poetyckiej, zajęcia terenów uważanych potocznie za niegodne poezji, była też próbą znalezienia odpowiedniego stosunku do nowych odkryć naukowych chwiejących podstawami dotychczasowego świata
- nowa poezja była wyrazem dążeń nowej klasy, utwierdzającej swoje pozycje w oparciu o poszerzenie świata
- stanowiła wynik przewartościowań, zakwestionowania istniejącego porządku
- metafizyczne wiersze intensywnie oświetlały wybrane momenty rzeczywistości; temat powracał w nich nieustannie bogatszy, w różnych odmianach, wyczerpując wszelkie możliwe analogie
- temat zazwyczaj dość prosty - uderzająca dysproporcja między fabułą a strukturą doznania; poczucie absurdu
- w poezji szczególne napięcie, silne doznania (np. przeżycia religijne przedstawiane jak, mieszane z przeżyciami erotycznymi)
- W Polsce wytworzył się termin zastępczy - poezja medytacyjna, szkodliwy jednak, wg Sito, dla zrozumienia najgłębszej jej istoty, gdyż wiersze metafizyczne w przeciwieństwie do medytacji średniowiecznych mistyków, obiektywizują indywidualne doznania, ponadto marginalną rolę odgrywa tu pamięć, wszystko toczy się w czasie praesens
Co prof. Borowski na temat konceptyzmu i poezji barokowej sądzi…
- pojęcie baroku wykształciło się dopiero w połowie XIX wieku
- Curtius wprowadził pojęcie manieryzmu (emulacja) w opozycji do klasycyzmu (imitacja) i właśnie to napięcie między konceptem a klasycyzmem stało się istotą barokowej estetyki
- polski barok był w zasadzie splotem trzech tendencji: klasycyzmu, konceptyzmu i sarmatyzmu
- konceptyzm wypełnia pojęcie baroku
funkcje:
estetyczna - wydobycie na plan pierwszy zasady delectare; może służyć dostarczaniu przyjemności; estetyka zadziwiania, sprawiania przyjemności przez zaskoczenie
poznawcza - by opisać rzeczywistość potrzebny jest koncept, a więc pomysł, przejawiający się także w strukturze języka; zjawisko formowania się nowego języka poezji
UWAGA! Żadna przewaga formy nad treścią! Prof. nie lubi tego określenia! Nie używać
- Maciej Kazimierz Sarbiewski nie był poetą barokowym, ale był konceptystą, bo naśladował Horacego, ale w twórczy sposób - „ochrzcił Horacego”; zajął się konceptem jako wykładowca - lata '20 XVII wieku
- nie byłoby konceptu bez retoryki (w renesansie retoryka pierwszorzędnym przedmiotem humanistycznym), retoryka zajmowała się obrazowaniem; koncept jako figura retoryczna - funkcja movere = poruszać
- poezja metafizyczna - ZJAWISKO ANGIELSKIE! <nie ma poezji metafizycznej w ogóle…>
metafizyka - poza przyrodą, refleksja ontologiczna
konceptyzm - wiele wspólnego z dyskursem filozoficznym
- narodziny nowej poezji, która szukałaby wyzwolenia od strachu przed dynamiką uciekającego czasu (pełne włączenie się w ruch bądź ucieczka w bezruch)
Na podstawie:
Barbara Otwinowska, Koncept [w:] Słownik literatury staropolskiej. Średniowiecze. Renesans. Barok, pod red. Teresy Michałowskiej
koncept - z łac. conceptus (objęcie, poczęcie)
Czynniki, które przyczyniły się do takiej formy ewolucji pojęcia, w jakiej funkcjonowało na przełomie renesansu i baroku:
indywidualizm pisarzy i rozwój elitarnej kultury dworskiej oraz środowisk intelektualnych (oba czynniki wzmagały dążenie do oryginalności, polotu i ostentacji)
w sferze ideologicznej: dążenie do oddania dylematów ludzkiej rzeczywistości poprzez literaturę równie jak ona trudną i wymagającą szybkiej i inteligentnej orientacji
- w arsenale konceptyzmu na plan pierwszy wysuwają się figury oparte na przeciwstawieniach: antyteza, paradoks, oksymoron, odległe metafory, a także wszelkiego rodzaju umyślne dysonanse: elipsa, inwersja, brak międzyzdaniowej ciągłości
- walor konceptu ma sama krótkość, daje bowiem poczucie żywości i satysfakcję szybkiego ogarnięcia
Koncept w literaturze staropolskiej:
- od lat '80 XVI do I połowy XVIII wieku
Typy:
petrarkistowski - wyszukane konwencje języka erotycznego i związane z tym toposy, (Naborowski, Morsztyn, Zimorowic)
metafizyczny - język duchowej mistyki łączy się często z sensualizmem języka erotycznego lub ciemną symboliką profecji; źródłem najśmielszych konceptów wielkie paradoksy wiary (Sęp-Szarzyński)
emblematyczno-heraldyczny - symbol i epitet są bardziej niż kiedykolwiek lakoniczne i pozbawione eksplikacji kontekstu, ponieważ wszelki opis zastępuje współistniejący z utworem lub domyślny obraz, godło lub monument (Morsztyn, Ines)
etymologiczny, tautologiczny, eufoniczny lub graficzny - polega na językowej grze wyrazów, członów retorycznych, dźwięków, znaczeń lub formy zapisu
Poeci metafizyczni, których wymienia Czesław Hernas:
A. MIKOŁAJ SĘP-SZARZYŃSKI
- lata życia (ok. 1550 - 1581) przypadają na czas rozkwitu polskiego renesansu
- wiersze niewydane za życia, krążyły wśród przyjaciół, dopiero 20 lat po śmierci poety, jego brak Jakub rozpoczął starania o wydanie dorobku Sępa
- część pism, które wziął w swoją opiekę Stanisław Starzechowski, nie została wydana; pozostaje więc skrócony tomik z 1601 roku pt. Rytmy abo Wiersze polskie
- były protestant, gorliwy katolik
- uprawiał małe formy wiersza, głównie epigram, epitafium, sonet, pieśń, parafrazę psalmową
- wyskoki poziom intelektualny
- duch niepokoju będący wyrazem przeciwstawienia się groźbie prawd pozornych, społecznie akceptowanych
- stoickie potoczne poglądy przedmiotem polemiki Sępa; nie udowadnia on potrzeby odnowienia dyskusji o celach życia, lecz po prostu odnawia ją, tworząc inny niż w renesansie pogląd na człowieka
- inspiracją dorobek myślowy mistyków hiszpańskich, ślady ich pism w koncepcji życia jako bojowania, odrzuceniu „fałszywego pokoju”, pojmowanie losu człowieka jako wojny „z szatanem, światem i ciałem”
- los człowieka zawieszony między sprzecznościami (antynomie duszy i ciała, wieczności i przemijania)
- człowiek odnajdzie uspokojenie dopiero po śmierci, która rozwiąże sprzeczność istnienia
- swój wzór człowieka umieszcza na granicy widzialnego i niewidzialnego świata, na granicy światła i ciemności
- pojęcia światła i ciemności (tenebrae-lux) niezwykle często powracają w jego twórczości; Bóg to światłość, szatan „srogi ciemności hetman”
- miejsce człowieka w świecie to przestrzeń spotkania tych dwóch antynomii, stąd los ludzki jawi się jako ciągłe bojowanie, stałe dokonywanie wyboru
- paradoksalnie cieniem nie to, co niedostrzegalne, ale to, czego doświadczamy zmysłami (cienie wiecznej idei)
- w wizji świata Sępa kryzys świadomości porenesansowej, jest to świat niepokojący, pełen niebezpieczeństw, człowiek musi zdobyć się na wielki heroizm, by sprostać warunkom nieustającej walki o własne ocalenie
- często biblijne ciągi skojarzeń i metafory militarne
- źródłem siły człowieka wiara w Opatrzność, ale musi i tak sam podejmować decyzję, gdyż Bóg dał mu wolną wolę
- człowiek zdany na siebie, musi odrzucić filozofię poznawczego umiaru, ocalenie leży w napięciu intelektualnym
B. SEBASTIAN GRABOWIECKI
- ok. 1543-1607
- wywodził się z tego nurtu poezji metafizycznej, (jeśli w ogólne można tak powiedzieć), co Sęp
- poeta intelektualny, trudny
- dążył do prostoty wyrazu, chociaż sprawy o jakich pisał, wcale nie były proste, rozwiązania szukał w możliwościach ekspresji wersyfikacyjnej, stroficznej, stylistycznej
- pozostało po nim trochę listów, jedna broszura antyreformacyjna, jeden tom poetycki Setnik rymów duchownych (1590), tom dwuczęściowy zawierający ponad 200 wierszy
- zebrano trochę informacji biograficznych: o studiach we Frankfurcie nad Odrą, zainteresowaniach proreformacyjnych, podróżach dyplomatycznych, dłuższym pobycie we Włoszech, małżeństwie, a później (po śmierci żony) o życiu zakonnym (był opatem klasztoru cystersów w Bledzewie)
- Rymy duchowne są komentarzem do włoskich fascynacji literackich, duchowych przemian oraz do dramatów osobistych; gorzki rozrachunek z życiem; charakterystyczny układ kompozycyjny rysujący katolicki wzorzec przemiany i odnajdywania wartości
- kolejne motywy kompozycyjne to: wiersze pokutne, oczyszczające, dziękczynne, pochwalne
- oba setniki zamykają się wierszami do Matki Bożej, a całość wierszem do Anioła Stróża
- humanizm poety (inaczej niż u Sępa) pozbawiony jest aktywizmu, bohater wierszy nie toczy wojny, ale szuka uspokojenia
- maleje tu znaczenie wysiłku człowieka, wzrasta znaczenie losu tj. Boga np. „Wniwecz wszelka straż, wniwecz chęć i cnoty, / Gdy, Panie, naszej nie wspierasz ochoty”
- w utworach częsty motyw dialogu z Bogiem
- niewiara w ludzkie działanie rezultatem braku przekonania o możliwości przezwyciężenia trudności w poznawaniu świata
- wszechstronna krytyka poznania myślowego jako podstawy poznania poetyckiego, Grabowiecki nie ufa doświadczeniu zmysłów, tylko Bóg może usunąć fałsz zmysłów jako źródła poznania, fałsz myśli i fałsz języka
- jest świadomy trudności poznania i wyrażenia prawdy, przede wszystkich zadaje pytanie, „co jest człowiek?”
- w pojmowaniu świata szczególną uwagę (jak Sęp) przywiązywał do opozycji zmiany i bezruchu, nie ma jednak w jego poezji dynamizmu
- pasywizm wypływa z poczucia bezradności wobec niepoznawalności mechaniki wydarzeń
- pyta o wartość ludzkiego wysiłku (bez wkładu Boga jest on bezsensowny) i odwrotnie: jaki jest ciężar ludzkiego zła, skoro Bóg i tak w ostatnich chwili ratuje (łotr na krzyżu)
- u Grabowieckiego paradoks moralny nie zachęca już, jak u Sępa, do aktywności, ale wyraża bezwyjściowy dramat człowieka (dlatego kryzys świadomości poetyckiej i poczucie wyobcowania jednostki w świecie nieuporządkowanych wydarzeń)
- człowiek jest całkiem osamotniony; poeta odrzuca pojęcie społecznej więzi, np. „bo mnie ociec i matka mają za obcego”
- szansą człowieka jest ufność Bogu i zmniejszenie grzesznej aktywności ciała
- Grabowiecki swój program nowej filozofii człowieka oparł na zlekceważeniu aktywności
- jego wiara w możliwości człowieka dość nikła (człowiek jako wyobcowany ze świata pielgrzym i twór przeciw naturze), nie buduje wobec tego epickich wzorów bohatera narodowego
- refleksja społeczna przyjmuje kształt modlitwy, bo Bóg ratował naród z opresji
- taka wizja filozofii człowieka narzuciła jego wierszom jednolity ton, wg samego poety: „smutne rymy”; Grabowiecki odrzuca wzorce starożytne
- sięga przede wszystkim do poezji hiszpańskiej i włoskiej oraz do Psałterza
- wprowadza kilkadziesiąt różnych schematów wesyfikascyjnych, rezygnuje z łatwej narracji, wymaga od czytelnika głębokiego skupienia i uważnej refleksji
- odrealnienie wizji świata, niepewność duchowej arkadii
- ze sprzeczności istnienia wyprowadza ścieżkę konsolacji, zamiast udziału w wojnie proponuje spokój i wiarę w Boga
- im bardziej człowiek odrywa się od świata, tym jest bliższy Bogu
C. STANISŁAW GROCHOWSKI
- ok. 1542-1612
- wywodził się z mazowieckiej szlachty
- młodość przypada na lata rozkwitu polskiego renesansu
- Grochowski podjął spór o czasy renesansu, szukając jednak umiarkowanego stanowiska; broni wielu zarzutów pod adresem Zygmunta Augusta i tamtych czasów (umiał doszukać się punktu obrony w porównaniu reformacji polskiej z europejską)
- podsumowując osiągnięcia literackie minionego okresu, na czoło wysuwa inspiratorów ruchu kontrreformacyjnego, zwykle pomija twórców reformacyjnych (np. Rej tylko w pejoratywnym kontekście)
- jego twórczość obrazem przemian niektórych tradycji literatury renesansu
- w trenach i epitafiach chętnie stosuje kompozycję cyklu, wprowadza retoryczne pytania i apostrofy do stanów bliskich zmarłego, wprowadza napisy nagrobne…
- gatunki okolicznościowe stały się elementem obyczajowości, uświetniały wydarzenie, były sposobem poszukiwania mecenasa (parodia gatunku w Pamiątce nagrobnej Samuela Głowy)
- stawia na pozór zasadnicze pytanie: „cóż jest człowiek?” i na pozór przyjmuje nową koncepcję losu człowieka co wyraża się w modnych metaforach jak np.: „żywot nasz, który przemija, / Zda się być nic inszego, jedno procesyja”
- przeżywał dramat ziemianina, który stał się szczęśliwy i duchownego, który powinien dowodzić, że nie jest szczęśliwy
-tłumacząc Jakuba Pontanusa dał polskiej literaturze współczesny wzór stylu słodkiego i wytwornego
- zbliżał się do poezji szlacheckiej, próbował budować efekty zaskoczenia, sprawnie władał poetyką pieśni nowinkarskiej, pisze zdaniami zapożyczonymi od Kochanowskiego i zdaniami średniowiecznych hymnów, wprowadza też modne wyrazy złożone
- jego twórczość ma charakter synkretyczny, odbija różne kierunki poszukiwań literackich w jego czasach
- pojawiają się tu też aktualne idee: krytykuje szlachtę, pamięta, że
Polska jest przedmurzem, krytykuje rokoszan, ale nie rokosz
- jest raczej lojalny wobec środowisk, których sądy reprezentuje niż osobiście zaangażowany w poszukiwaniu nowej syntezy humanistycznej
D. KASPER TWARDOWSKI
- ok. 1592-1641
- syn krawca służącego na dworach, żył i tworzył w środowisku krakowskim, później lwowskim
- najwcześniejszy utwór, Lekcyje kupidynowe (1617), znany dziś tylko z przekazów rękopiśmiennych
- nie udało się ustalić autentycznej wersji utworu; jest to rodzaj ars amandi, udramatyzowanego poemaciku, składającego się z kilkunastu części, wykorzystujący alegoryczną topikę erotyków średniowiecznych i stylistykę Petrarki
- cykl składa się na alegoryczną opowieść o młodzieńcu, który po wypiciu cypryjskiej wody wszedł do kraju Wezery, skąd wraca już świadom ćwiczonej miłości dwornej
- ostatnia, melancholijna część próbuje odtworzyć miłosne cierpienia, absurd leżącego w tym, że w naturze człowieka stworzono potrzeby, które kazano zaspokajać, a kobiety - po aniołach najdoskonalsze wywołują rozpacz (płomień miłości może ugasić tylko grób)
- kolejny utwór: Łódź młodzi z nawałności do brzegu płynąca (1618) to akt skruchy i wetowanie złych pism dobrymi (odkupienie grzechów poezji poprzez nową poezję)
- utwór adresowany, jak poprzedni, do młodzieży, opowieść o dziejach nawrócenia i pokuty; przy tym poeta nie rezygnuje ze środków wyrazu znamiennych dla wypowiedzi erotycznej - inna funkcja!)
- poeta podjął tradycyjny topos inwokacji, wezwania do muz z prośbą o natchnienie, rozczarowany jednak jej nieskutecznością, odrzucił i zastąpił wezwaniem do Matki Bożej
- trzykrotnie wraca w swoich utworach do pytania o epos (wiek XVI pozostawił niezrealizowane marzenie o polskim eposie rycerskim)
- jedno ze stanowisk wobec tego problemu w utworze Pochodnia Miłości Bożej z piącią strzał ognistych (1628)
- trzy wymienione poematy stanowią pewien cykl: w pierwszym budowany został dramat miłości ziemskiej; w drugim, po walce i zwycięstwie Amora Bożego nad Kupidynem, nakreślone zostały linie przemiany wewnętrznej (poemat o dramacie nawrócenia); w trzecim, rozważana filozofia miłości Bożej
- Pochodnia Miłości Bożej z piącią strzał ognistych poświęcona jest dylematowi hierarchii literackiej i apoteozie poematów kontemplacyjnych; ostatecznym fundamentem poezji nie rozum, a miłość Boża, której rozum jest podporządkowany
- poemat pisany ośmiowersowymi strofami, toczy opowieść o człowieku poszukującym jedynej, pełnej prawdy wewnętrznej, która osiągalna jest tylko w ekstazie miłości Bożej; oparty na przeciwstawieniu grozy (strach człowieka przed Niewiadomą) i nadziei (fascynacja)
- godne uwagi też mniejsze utwory nawiązujące do obrzędów ludowych (np. Gęś świętego Marcina, Bylica świętojańska) oraz związane z obrzędami Bożego Narodzenia (Kolebka Jezusowa, Kolęda, Szczodry dzień abo Piosneczki Emmanuelowe)