BAROK
DRAMAT I TEATR
Twórczość W. Szekspira - m.in. komedie „Sen nocy letniej”, „Poskromienie złośnicy” (motyw życie snem), tragedie „Makbet” „Hamlet”
„ Król Lear”.
Koncepcje - teatrum mundi, życie jako sen.
Pierre Corneille - dramat „ Cyd”, 1637 r. Polski przekład Jana Andrzeja Morsztyna.
Jean Racine - m.in. trzy wzorowane na antycznych tragedie: „Fedra” „Andromacha” „Berenika”.
Niejaki Jean Baptiste Poquelin, czyli Molier:} - mistrz komedii obyczajowych, najsłynniejsze - „ Pocieszne wykwintnisie” „ Świętoszek” ( „Tartuffe”) „ Szkoła żon” „Mizantrop” „Skąpiec”.
Polska - dużą rolę odgrywał mecenat artystyczny ( twórcy włoscy, miłośnik teatru operowego król Władysław IV ). Polski teatr uformował się w trzy główne nurty - teatr szkolny, dworski i popularny. Pierwszy z nich rozwijały oprócz szkół liczne kolegia jezuickie powstałe na fali kontrreformacji. Pierwszą scenę dworską założył w 1637 r. Władysław IV, grano gł. przedstawienia operowe. Teatr popularny powstał na bazie tradycji literatury sowizdrzalskiej, farsowej. Dużą rolę odegrały także dramaty religijne, misteria.
Komedia Piotra Baryki pt. „Z chłopa król” (1637).
Stanisław Herakliusz Lubomirski - autor komedii wierszowanej „Ermida albo królewna pasterska” i dwóch mniej znanych - „ Don Alvares” i „Komedyja Lopesa starego”.
Polska nie była jednak centrum kultury teatralnej w baroku, ta rola przypadła Anglii i jej stolicy, gdzie rozwijał się dramat elżbietański ( teatr „THE GLOBE”), a oprócz Szekspira tworzy m.in. Christopher Marlowe.
Drugim ważnym ośrodkiem teatru była Hiszpania XVI-XVII w. Najważniejsi twórcy to Lope de Vega i Pedro Calderon de la Barca, autor dramatu „ Życie jest snem”.
EPIKA
Poemat dygresyjny- ariostyczny, Ludovico Ariosto ( 1474-1533) „Orland szalony”, polski przekład Piotra Kochanowskiego.
Poemat epicki „ Gerusalemme liberata”, autor Torquatto Tasso ( 1544-1595), polski przekład Piotra Kochanowskiego pt. „ Gofred albo Jerusalem wyzwolona” z 1629 r.
Poemat ten przez lata uważany był za narodowy poemat rycerski...Polaków. Aż przyszedł Adaś Mickiewicz i napisał „ Pana Tadeusza” :}}
Samuel Twardowski ze Skrzypny ( 1600-1661), poeta-epik,historyk i tłumacz, autor dzieł o Władysławie IV, wojnach z Moskwą, napisał romans alegoryczny „ Nadobna Paskwalina” z 1655 r. oraz inny romans - „ Dafnis w drzewo bobkowe przemieniła się”, za wzór posłużyło Twardowskiemu libretto opery V. Puticellego „Dafnis drzewem bobkowem” z 1638 r.
Stanisław Herakliusz Lubomirski - opowieść biblijna pt. „Tobiasz wyzwolony” z 1683 r., oparta na wątku z Księgi Tobiasza.
Epika rycerska Wacława Potockiego, przedstawiciela nurtu sarmackiego - poemat epicki wierszowany „ Transakcja wojny chocimskiej”, 1670 r.
Satyra - bracia Krzysztof (1609-1655) i Łukasz (1612-1662) Opalińscy. Pierwszy z nich napisał „Satyry albo przestrogi do naprawy rządu i obyczajów w Polsce należące” z 1650 r.
PROZA
Twórczość homiletyczna (kazania) Piotra Skargi [1536-1612] Jezuita ten uprawiał tzw. retoryczną prozę polityczno-filozoficzną. Najważniejsze:
„Kazania sejmowe” -1597, „Kazania na niedziele i święta całego roku”- 1595, „Żołnierskie nabożeństwo”- 1606. Skargę uważa się za polskiego prekusora konceptyzmu w prozie, ponieważ posługiwał się specyficznymi środkami artystycznymi- anaforą, powtórzeniami,
apostrofą, pytaniami retorycznymi. Podobne elementy konceptyzmu, ale w poezji, stosował Sęp Szarzyński.
Inni popularni autorzy kazań to bracia Fabian i Szymon Birkowscy, dominikanie.
Szymon Starowolski- autor dzieł historycznych poświęconych szlacheckiej kulturze Polski XVII wieku. M. in. „O sławnych mówcach Sarmacji”, „Rycerze Sarmatów”, „Pomniki Sarmatów”.
Publicystyka społeczno-polityczna Łukasza Opalińskiego - „Rozmowa plebana z ziemianinem”, „Coś nowego”.
Wespazjan Kochowski - dzieła historyczne.
Hetman Stanisław Żółkiewski (1547-1620)- proza narracyjna, forma pamiętnika ( elementy trzech gatunków- pamiętnika `sarmackiego', gawędy i diariusza-rodzaju dziennika)- „Początek i progres wojny moskiewskiej” z 1612 r.
Jan Chryzostom Pasek (1636-1700), przedstawiciel nurtu sarmackiego - „Pamiętniki”.
Król Jan III Sobieski ( 1629-1696) - proza epistolarna,listy do żony Marii Kazimiery d'Arquein.
Miguel Cervantes de Saavedra (1547-1616), „ Przemyślny Don Kichote z La Manchy”, powieść.
LIRYKA
Problem tzw. `poezji metafizycznej' - spór dotyczył nazwy. W XVIII w. krytyk literacki Samuel Johnson określił mianem metafizycznych grupę poetów angielskich XVII w. z Johnem Donnem na czele. Było to określenie ironiczne i zostało odparte rzeczową argumentacją przez Thomasa Stearnsa Elliota w jednym z jego esejów. Oto najważniejsi poeci metafizyczni doby baroku:
Mistycy hiszpańscy- Św. Jan od Krzyża, św. Teresa z Avila.
Poeci angielscy: Robert Crashaw, Robert Herrich, Andrew Marvell,, John Dryden, John Donne, George Herbert.
Za metafizycznych uznano ( a konkretnie uznał np.Czesław Hernas) kilku poetów polskich, m.in. Sarbiewskiego, Sępa, Stanisława Grochowskiego, Sebastiana Grabowieckiego, D. Naborowskiego, Zbigniewa Morsztyna i Kaspra Twardowskiego. Hernas przeciwstawił poetów metafizycznych poetom `światowych rozkoszy', do tej grupy zaliczył np. Jana Andrzeja Morsztyna, Hieronima Morsztyna.
We Włoszech prekursorem konceptyzmu w poźniejszej liryce barokowej uznano Gambiatisto Mariniego.
Prekursor polskiego baroku - Mikołaj Sęp Szarzyński (1550-1581), `godny następca' Kochanowskiego, „Rytmy albo wiersze polskie” z 1601 r, data ta funkcjonuje jako początek nowej epoki. Sęp pisał: pieśni -m.in. „Pieśń o Fridruszu”, sonety, słynny I-„O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego”, hymny i kilka przypadkiem odkrytych erotyków do dwóch niewiast:}
Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595-1640)- jezuita, „chrześcijański Horacy”, autor traktatów teoretycznych o sztuce poetyckiej, uwieńczony laurem poetyckim przez papieża Urbana VIII, autor zbioru wierszy „Lyricorum libri tres”, 1625 r.
Daniel Naborowski (1573-1640), autor wierszy wanitatywnych- „Krótkość żywota”, „Marność”, epigramatów- „ Zła żona”, „respons niespodziewany”, konceptystycznych- „Na oczy królewny angielskiej”,poematów narracyjnych, wierszy miłosnych.
Wacław Potocki- zbiory wierszy „Ogród ,ale nie plewiony” (1690), „Moralia” (1688-1696), czyli adagiów-przysłów ( wzór: Erazm) oraz fraszek.
Wespazjan Kochowski (1633-1700)- wiersze religijne, patriotyczne, historyczne, zbiór pt. „Niepróżnujące próżnowanie” (1647), tom poezji religijnej „Ogród panieński”, przekład psalmów „Psalmodia polska” (1693), to dzieło stanowi rodzaj poetyckiego modlitewnika sarmackiego rycerza-patrioty. [ Ładnie to brzmi, ale koleś porażająco nudny:]]]
Jan Andrzej Morsztyn (1621-1693) - poeta `miłości dwornej, `światowych rozkoszy', dwa słynne tomy: „Kanikuła albo psia gwiazda” (1647), „Lutnia” (1661), literackim guru Morsztyna był G. Marini. Morsztyn stworzył jeden jedyny w swej twórczości utwór religijny- „Pokuta w kwartanie”, ale zważywszy, że pisał to w ciężkiej chorobie, należy dyplomatycznie przywołać pewną sentencję: „Jak trwoga, to do Boga”...:]]]
Hieronim Morsztyn (1580-1626) - cykl poematów alegorycznych pt. „Światowa rozkosz...”
Szymon Zimorowic ( 1609-1629) - zbiór wierszy weselnych pt. „Roksolanki”, nawiązanie do niektórych pieśni Kochanowskiego.
Zbigniew Morsztyn (1628-1689) - zbiór 113 emblematów pt. „Emblemata”- poezja filozoficzno-religijna. Emblemat to poetycki komentarz w formie epigramatu do rycin alegorycznych (ikonów), zakończonych jeszcze tzw. lemmą, czyli mottem.
Sebastian Grabowiecki - „ Setnik rymów duchownych” (1590), poezja metafizyczna, kontemplacyjno-medytacyjna.