1.RODZ. AGNACYJNA: ). Rodzinę agnacyjną tworzył zespół osób związanych sztucznym elementem podlegających władzy zwierzchnika (familia proprio iure dicta - rodzina oparta na własnym prawie), lub podlegałyby jej gdyby ów zwierzchnik żył (familia communi iure dicta - rodzina oparta na wspólnym prawie). Osoby wchodzące w skład rodziny to agnaci, a istniejąca między nimi więź to agnacja lub pokrewieństwo agnacyjne (agnatio). Agnacja mogła powstać jedynie ze strony ojca. 2.RODZ. KOG: ): tworzył zespół osób powiązanych między sobą wspólnymi więzami krwi, czyli cognatio (pokrewieństwem kognacyjnym). Kognacja mogła powstać również ze strony matki i za Justyniana ostatecznie wyparła agnację. Krewni wstępni (ascendentes) to rodzice, dziadkowie, pradziadkowie, itd. po stronie ojca (per virilem sexum) jak i matki. Zstępni (descendentes) to dzieci, wnuki, prawnuki, itd. w linii męskiej (ex virili sexu) lub żeńskiej (ex feminino sexu). Stopnie pokrewieństwa występują w: linii prostej (linea recta - gdy jeden krewny pochodzi od drugiego, np. ojciec, syn, wnuk) i linii bocznej (linea obliqua - gdy jeden krewny nie pochodzi od drugiego ale mają wspólnego przodka, np. bracia). Bliskość pokrewieństwa mierzona była w stopniach i mierzono je zasadą quot generationes, tot gradus - o bliskości decydowała liczba urodzeń potrzebnych do tego, by dane pokrewieństwo powstało (nie liczy się urodzenia osoby, której pokrewieństwo dotyczy). W wyniku małżeństwa powstaje powinowactwo (affinitas) - wzajemny stosunek łączący jednego małżonka z krewnymi drugiego (krewny małżonka albo małżonek krewnego), bez stopni powinowactwa. 3.ZAW. MAŁŻ: małżeństwo (nuptiae matrimonium), czyli uznany przez prawo związek mężczyzny z kobietą zawierany w celu trwałego pożycia (monogamiczny). Zawarcie go mogło być poprzedzone przyrzeczeniem dokonania aktu w przyszłości (sponsalia), czyli zaręczynami (nie wiązały bezwzględnie). Prawo nie wymagało żadnej formy zawarcia małżeństwa, nie musiało też istnieć współżycie, a jedynie consensus. Wyrazem zawarcia małżeństwa było deductio in domum mariti (uroczyste wprowadzenie żony do domu męża). Małżeństwo traktowano jako stan faktyczny, który rodził skutki prawne (prawa i obowiązki współmałżonków, także
o charakterze majątkowym: spadek, posag, darowizna, dzieci uchodzą za prawe - liberi legitimi jak zostały poczęte w trakcie małżeństwa, powinowactwo - affinitas między małżonkiem a krewnymi współmałżonka, itd.). 4.WEJŚ. ŻON. POD WŁ. MĘŻ: Od zawarcia małżeństwa odróżniano włączenie żony do agnacyjnej familii męża (wejście pod jego władzę - conventio in manum mariti), które następowało w wyniku: confarreatio (sakralna forma wejścia żony pod władzę męża w obecności 10 świadków i 2 najwyższych kapłanów - dostępna dla patrycjuszy), coemptio (forma uroczystego „kupna” żony przez abstrakcyjną mancypację, gdzie nabywcą był mąż) i usus (nabycie przez męża władzy nad żoną z mocy samego prawa, w wyniku jednorocznego, nieprzerwanego pożycia małżeńskiego). Żona, która znajdowała się pod władzą męża (manus) musiała być z niej uwolniona przez akt przeciwny temu, poprzez który w te władanie weszła (przez diffarreatio, remancipatio). Żona podlegała władzy męża na prawach córki (filiae loco), a dla swoich dzieci była agnacyjną siostrą (sororis loco). Później manus wychodzi z użycia w wyniku równouprawnienia. Małżeństwo było instytucją jednolitą a podział na matrimonium cum manu i sine manu, był w ogóle nie znany (coemptio - przyrzeczenie, confarreatio - zawarcie). Affectio maritalis - zgodna wola wzajemnego pożycia w związku, przy którym brak jest przeszkód do tego, by mężczyzna występował w nim w roli męża, a kobieta w roli żony (niezbędny consensus), gdy ustępowała to ustępowało małżeństwo. Do matrimonium legitimum potrzebne były trzy przesłanki: conubium (zdolność nupturientów do wstąpienia
w związek małżeński uznany przez prawo (brak przeszkód - impedimentum matrimonii: pokrewieństwo, powinowactwo, monogamia), dojrzałość fizyczna (mężczyzna 14 lat, kobieta 12 lat) i consensus (małżonków lub ich zwierzchników w familii). Rozwiązać małżeństwo mogła: śmierć, długotrwałe zaginięcie, niewola (powrót nie reaktywował związku w wyniku postliminium), utrata conubium jednego z małżonków (obywatelstwo - dalsze pożycie według prawa peregrynów), capitis deminutio maxima i media. Z woli stron rozkład mógł nastąpić przez divortium (obopólne porozumienie małżonków) albo repudium (jednostronne zerwanie małżeństwa - odtrącenie, jeśli był manus to mógł to zrobić tylko mąż).
Skutki prawne małżeństwa Wskutek małżeństwa zachodził stosunek powinowactwa, a także przeszkoda do zawarcia nowego małżeństwa. Dzieci zrodzone w małżeństwie uchodziły za prawe (legitimi). Żona uzyskiwała pozycję społeczną męża, byli oni zobowiązani do wzajemnego szacunku (reverentia). Mąż miał obowiązek utrzymywać żonę, mógł decydować
o miejscu jej zamieszkania i sposobie wychowywania dzieci. Mąż wchodził w stosunki prawno-majątkowe żony (jeśli uprzednio była sui iuris), stawał się sukcesorem uniwersalnym. Posag (dos) to majątek wnoszony mężowi w związku z zawarciem małżeństwa. Jego zadaniem było pokrywanie części kosztów związanych z utrzymaniem małżeństwa (onera matrimonii). Ustanowienia posagu mógł dokonać ojciec kobiety (dos profecticia) albo inne osoby lub sama żona (dos adventicia). Ustanowienie posagu polegało na przeniesieniu własności na męża (dos datio), przyrzeczeniu stypulacyjnym (dotis promissio) albo przyrzeczeniu ustanawiającym (dotis dictio). Jeśli zastrzeżono zwrot w wypadku rozwiązania małżeństwa, zwano go dos recepticia. Posag formalnie należał do męża, lecz miał on moralny obowiązek zwrócić go przy rozwiązaniu najpierw z dobrej woli, później z mocy umowy i prawa, a środkiem procesowym (nie obejmował pożytków) była actio ex stipulatu (stricti iuris) albo actio rei uxoriae (bonae fidei). Gdy małżeństwo rozpadało się z winy żony albo powstały z niego dzieci, mąż mógł zatrzymać część posagu (retentio - do połowy). Skutkiem małżeństwa był zakaz darowizn. Początkowo darowizny można było czynić przed małżeństwem (donatio ante nuptias). Justynian wprowadził możliwość czynienia darowizny w trakcie małżeństwa (donatio propter nuptias). W wypadku rozwiązania małżeństwa mąż musiał zwrócić darowiznę (nie, jeśli małżeństwo rozpadło się z winy żony). 8.KONKUBINAT: Konkubinat (concubinatus) był bez affectio maritalis. Dzieci urodzone w konkubinacie traktowano jako pozamałżeńskie (liberi naturales) i dzieliły los prawny matki, później uzyskały prawa do spadku po ojcu. Konkubinat uchodził za niższą formę małżeństwa, a Konstantyn zakazał pożycia w konkubinacie obok małżeństwa.9.WŁ. OJC: było zawsze pewne (mater semper certa est), za ojca uchodził mąż matki (pater is est quem nuptiae demonstrant) - domniemanie ojcostwa. Wejście w sztuczny sposób: 1) przysposobienie: adopcja (adoptio - dziecka alieni iuris tylko za zgodą osoby nim władającej) i arogacja (arrogatio - dziecka sui iuris, dokonywane na zgromadzeniu ludowym i stawało się alieni), 2) legitimatio to nadanie dziecku zrodzonemu w konkubinacie stanowiska dziecka pochodzącego z prawego małżeństwa, następowało to wskutek przekształcenia konkubinatu w prawne małżeństwo (legitimatio per subsequens matrimonium) albo przez reskrypt cesarski (rescriptum principis) i conventio in manum. Władza ojcowska była dożywotnia, ale wygasnąć mogła i za życia w wyniku utraty wolności albo obywatelstwa przez ojca lub dziecko, gdy córka obejmowała stanowisko westalki, gdy syn osiągnął wysokie stanowisko kapłańskie, przez adopcję albo emancypację (emancipatio - wyzwolenie w drodze czynności prawnej, trzykrotna pozorna sprzedaż). Władza ojcowska (patria potestas) odgrywała w przypadku prawa rzymskiego szczególną rolę. Tylko ten kto podlegał władzy ojcowskiej, wchodził do jego rodziny, a jako taki po śmierci ojca nabywał ustawowe prawo do spadku po nim. Ojciec przede wszystkim decydował o tym, czy urodzone w jego małżeństwie dziecko ma podlegać jego władzy. Zakres jej był nieomal nieograniczony, jako że formalnie obejmował prawo życia i śmierci (ius vitae ac necis) nad podległymi osobami. Ojciec mógł dziecko sprzedać, wyrażał zgodę na zawarcie małżeństwa, mógł także małżeństwo w pewnych okolicznościach rozwiązać. Ojciec mógł wydać dziecko, które wyrządziło czynem niedozwolonym szkodę w cudzym majątku, w celu odpracowania jej. Prawo przyznawało mu także środki procesowe służące wydostaniu dziecka od osób trzecich. Mimo ogromnych praw, jakie miał ojciec wobec własnych dzieci, miał on też wobec nich określone obowiązki, takie jak utrzymanie i wychowanie, opieka, obowiązek wyposażenia córki w związku z jej małżeństwem itp. Ukształtowana w początkach państwa rzymskiego patria potestas jako władza niemalże absolutna, z upływem czasu podlegała permanentnemu ograniczaniu przez prawo zwyczajowe i ustawodawstwo cesarskie, przekształcając się w prawie poklasycznym z władztwa absolutnego w zwykłą władzę wychowawczą, z prawem do karcenia. Pod władzę ojcowską, w sposób naturalny, wchodziły przede wszystkim dzieci zrodzone w prawnym małżeństwie. Macierzyństwo było zawsze pewne (mater semper certa est) za ojca natomiast uchodził mąż matki. Jest to tzw. domniemanie ojcostwa. Pod władzę ojcowską w sposób sztuczny wchodziło się poprzez:1) Przysposobienie - przysposobić można było dziecko alieni iuris, czyli znajdujące się pod władzą innej osoby, za jej zgodą. Ten typ przysposobienia to adopcja (adoptio). Można też było przysposobić osobę sui iuris. Akt ten ze względu na swoją wagę dokonywany był przed zgromadzeniu ludowym i zwał się arogacją (arrogatio). 2) Legitimatymację - legitimatio była nadaniem dziecku zrodzonemu w konkubinacie stanowiska dziecka pochodzącego z prawego małżeństwa. Następowało to albo w wyniku przekształcenia konkubinatu w prawne małżeństwo, albo poprzez reskrypt cesarski. Ojciec mógł osobę znajdującą się pod jego władzą wyzwolić z niej w drodze czynności prawnej - zwanej emancypacją (emancipato). Dochodziła ona do skutku przez trzykrotną pozorną sprzedaż syna (córki i wnuków - jednokrotną) osobie zaufanej, w wyniku czego ojciec tracił nad synem władzę. 12.OPIEKA: Opiece, bądź kurateli podlegały osoby sui iuris pozbawione albo ograniczone w zdolności do czynności prawnych. Opiekę sprawowano nad niedojrzałymi (tutela impuberum) i nad kobietami (tutela mulierum). Opieka następowała z mocy testamentu (tutela testamentaria), z mocy ustawy sprawował ją najbliższy krewny lub współrodowiec (tutela legitima), albo z wyznaczenia pretora (tutela dativa). Opiekunem mógł być tylko mężczyzna zdolny do czynności prawnych (matka, babka jeśli pupil był niedojrzały). Opiekun troszczył się o sprawy osobiste pupila (wyrażał zgodę) i jego majątek, który przechodził w jego zarząd (gestio). Pupil mógł podejmować czynności przy interpositio auctoritatis opiekuna. Nabyte własnym działaniem prawa przenosił na pupila (zastępstwo pośrednie). Wygaśnięcie opieki następowało przez dojście do pełnoletności pupila (14 lat), z chwilą śmierci albo capitis deminutio (pupila albo opiekuna). Wygaśnięcie opieki powodowało zobowiązanie opiekuna do zdania sprawozdania ze swojej działalności, a różnic mogli dochodzić za pomocą actio tutela directa (pupil) i contraria (opiekun). Działalność opiekuna podlegała kontroli społecznej (nad kobietami ustępuje). 13.KURATELA: podlegali chorzy umysłowo (cura furiosi) i marnotrawcy (cura prodigi), następowała z mocy ustawy albo z wyznaczenia pretora (jeśli brak kuratora ustawowego). Kuratorem mógł być agnat, gentyl albo osoba wskazana przez pretora, dokonywał on czynności w jego zastępstwie. Kurator troszczył się o sprawy majątkowe (zarządzał sam), kuratelę roztaczano również nad dojrzałymi (14-25 lat - cura minorum), starcami i osobami niedołężnymi (debilium personarum), nieobecnymi (absentis), czy płodem w łonie matki (ventris). Wygasała
z chwilą wyzdrowienia obłąkanego albo z chwilą decyzji pretora o przywróceniu zdolności marnotrawcy.