Co to jest bilans i z czego wynika?

Państwo utrzymując kontakty z innymi krajami posiada wobec nich określone zobowiązania a także samo otrzymuje pewne należności. Owe kontakty nie dotyczą tylko samego państwa, ale w szczególności jego obywateli i podmiotów gospodarczych działających na jego terenie. Owe kontakty to głównie wymiana handlowa ; towarów, usług, kapitału itd. Powyższe kontakty mają swoją wartość pieniężną, a skoro występują w nich należności i zobowiązania to najłatwiejszym sposobem ich oceny jest posłużenie się mechanizmem bilansu.

Bilans płatniczy i jego składniki

Bilans płatniczy - to sporządzany za określony okres zestawienie wykazujące sytuację płatniczą kraju z tytułu kontaktów zagranicznych. Bilans płatniczy jest pojęciem bardzo szerokim i dzieli się na :

• bilans obrotów bieżących :
  - bilans handlowy - należności i zobowiązania z tytułu eksportu i importu towarów,
  - bilans usług - zestawienie obrotów usługami, patentami, licencjami, prawami autorskimi,
  - bilans dywidend i procentów - płatności związane z obsługą kapitału ulokowanego za granicą, a w szczególności spłat odsetek (nie rat kredytów !),
  - bilans transferów nieodpłatnych - przekazy jednostronne np. umorzenie zadłużenia, pomoc zagraniczna, przelewane środki pieniężne przez obywateli,

• bilans obrotów kapitałowych :
  - inwestycje bezpośrednie :
  a) budowa nowego przedsiębiorstwa za granicą,
  b) zakup przedsiębiorstwa za granicą,
  c) reinwestycja zysków w przedsiębiorstwie,
  - inwestycje portfelowe - lokaty z zagraniczne papiery wartościowe, np. zakup akcji przedsiębiorstwa zagranicznego, w którym nadal duży wpływ na działalność firmy ma kapitał krajowy.
  - inne kapitały :
  a) kredyty bankowe, kupieckie,
  b) rezerwy monetarne - to w głównej mierze środki znajdujące się na rachunkach w zagranicznych bankach należące do rządu danego kraju. Jeżeli występuje deficyt we wszystkich poniższych pozycjach to kwota ta musi zostać pokryta z rezerw monetarnych. Jeśli występuje nadwyżka to saldo (wynik) powiększa rezerwy monetarne.

Polskie problemy z bilansem

Deficyt obrotów bieżących

Patrząc teoretycznie, bilans płatniczy jest zawsze zrównoważony (należności = zobowiązania), więc musimy spojrzeć na zjawiska występujące na poziomie poszczególnych "bilansów". W Polsce największym problemem jest wysoki deficyt obrotów bieżących, który w największym uproszczeniu informuje, że więcej importujemy niż eksportujemy. Polskie przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe więcej konsumują niż jest w stanie wytworzyć nasza gospodarka. Brakujące towary i usługi są więc importowane, co powiększa deficyt. Jednocześnie krajowe firmy produkują często wyroby droższe i niższej jakości niż nasi kontrahenci zagraniczni, więc nie opłaca się im kupować polskich towarów. Polscy producenci starają się zaspokoić popyt na rynku wewnętrznym, czyli krajowym, który ciągle się powiększa (wzrost gospodarczy) więc nie mają szczególnej motywacji do zwiększania eksportu. Duży deficyt obrotów bieżących jest niebezpieczny ponieważ może doprowadzić do kryzysu walutowego i załamania złotego. Za niebezpieczne uważa się przekroczenie pułapu 8% w stosunku do PKB.

Saldo obrotów bieżących Polski

Rok	deficyt w mln USD	deficyt w % PKB
1996	1.352	0,95%
1997	4.312	3,01%
1998	6.858	4,36%
1999	11.628	7,54%
Źródło Główny Urząd Statystyczny

Nadwyżka kapitałowa

Jednak jak już wspomnieliśmy bilans płatniczy musi być zrównoważony, więc deficyt jego deficytową cześć (obroty bieżące) pokrywa w polskim przypadku wysoka nadwyżka kapitałowa. Składają się na nią inwestycje zagraniczne w prywatyzowane zakłady i budowę nowych oraz zakupy polskich papierów wartościowych. Właśnie te inwestycje i napływające pieniądze równoważą nasze zakupy importowe i odpływ środków finansowych. Jednak wracając do deficytu trzeba wspomnieć, że nie składają się na niego wyłącznie zakupy konsumpcyjne, lecz także zakupy inwestycyjne np. sprowadzanie do Polski nowoczesnych maszyn niezbędnych do rozpoczęcia produkcji. Skoro nasz import jest także inwestycyjny, to wszystko jest w porządku i oznacza to, że mamy szansę powiększyć swoje bogactwo w przyszłości. Taka sytuacja jest normalna dla krajów rozwijających się i to właśnie nakłady inwestycyjne decydują o sukcesie gospodarki, a w mniejszym stopniu konsumpcja obywateli. Niektórzy ekonomiści uważają że wystarczy powiększać konsumpcję (i popyt wewnętrzny) w nieskończoność i to on powoduje wzrost zamożności, jednak to nieprawda : ważniejsze są oszczędności i inwestycje w nowoczesne technologie.

Sposoby wspierania eksportu

Pomimo korzyści z napływu inwestycji zagranicznych optymalna byłaby sytuacja gdyby zniknął deficyt obrotów bieżących, i żeby eksport przeważał nad importem. Możemy do tego dążyć używając dwóch sposobów :

• I Sposób - wymagający mniej wysiłku i raczej nieskuteczny - wspierając eksport i administracyjnie ograniczając import :
  - stosując wysokie cła na sprowadzane towary i dopłacając z pieniędzy podatników do eksportu,
  - korzystnie kształtując kurs waluty krajowej - niski kurs złotego czyni import mniej opłacalny, a towary eksportowane bardziej konkurencyjne na obcych rynkach np. 1 dolar kosztuje 4zł - eksportując sto sztuk towaru X za 5$ otrzymamy 100 x 5$ x 4zł = 2.000zł, ale gdyby rząd administracyjnie zmienił kurs dolara na 5zł to za tą samą transakcję przedsiębiorca otrzymałby 100 x 5$ x 5zł = 2.500zł. Więc dzięki temu eksport stałby się bardziej opłacalny i uległby zwiększeniu, a mniej opłacalny import spadłby. Piękna recepta jednak całkowicie nieskuteczna, gdyby rzeczywiście przynosiła efekty każde państwo na świecie prześcigałoby się obniżając kurs swojej waluty (tzw. dewaluacja).

• II Sposób - wymagający wysiłku gospodarczego i czasu - stwarzanie warunków gospodarczych do rozwoju eksportu nie związanych z ingerencją walutową, takich jak :
  - obniżenie podatków i składek ZUS - niskie podatki zmniejszają koszty firm i pozwalają na przeniesienie środków na inwestycje i rozwój,
  - brak barier biurokratycznych - łatwe i szybkie procedury przyspieszają transakcje i nie zniechęcają do eksportu,
  - inwestowanie w nowoczesne technologie - o sukcesie kraju coraz bardziej decydują wartości niematerialne i zaawansowane technologicznie wyroby, a coraz mniej rolnictwo czy liczba nieefektywnych kopalni węgla,
  - inwestycje w edukację - państwa dysponujące wykształconym społeczeństwem zawsze są dużymi eksporterami,
  - przyciąganie inwestycji zagranicznych - które w dłuższym terminie przyniosą efekt w postaci zwiększenia eksportu.

Eksport towarów i usług jako odsetek PKB

Państwo	eksport/PKB w 1999r.
Czechy	65,5%
Grecja	16,8%
POLSKA	23,7%
Rosja	47,8%
RPA	25,3%
Turcja	26,1%
Węgry	48,8%
Źródło Credit Suisse First Boston

---