Cel UPN:
- przeciwdziałanie demoralizacji i przestępczości nieletnich
- zapewnienie warunków powrotu do normalnego życia nieletnim, którzy popadli w konflikt
z prawem bądź z zasadami współżycia społecznego
- umocnienie funkcji opiekuńczo-wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za
wychowanie nieletnich
- umożliwienie sądowi rodzinnemu wczesnej ingerencji i stosowanie środków wychowawczych już
w przypadku zaistnienia demoralizacji nieletniego - zorientowanie na przeciwdziałanie
demoralizacji
Demoralizacja to stan bądź proces charakteryzujący negatywne postawy i zachowania nieletniego w stosunku do obowiązujących w społeczeństwie podstawowych norm i zasad postępowania. Jest wynikiem a jednocześnie przejawem nieprzystosowania społecznego.
Zasada „dobra nieletniego” - „W sprawie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem”
UPN dotyczy „nieletnich”. Nieletni to:
- osoby do 18 r.ż. w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji
- osoby między 13 a 17 r.ż., które dopuściły się czynu karalnego
- osoby, względem których zostały orzeczone środki wychowawcze lub poprawcze do
ukończenia 21 r.ż.
Zapobieganie i zwalczanie demoralizacji i przestępczości nieletnich powinny być realizowane za pomocą środków wychowawczych i poprawczych. Karę można stosować w wypadkach przewidzianych prawem jeżeli inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego.
Środki wychowawcze:
- udzielenie upomnienia -
gdy samo stawiennictwo przed sądem jest dostatecznie silnym przeżyciem dla nieletniego, który nie jest zdemoralizowany a przestępstwo popełnił przypadkowo. Upomnienie może łączyć się z zobowiązaniem do określonego postępowania.
- zobowiązanie do określonego postępowania -
zwłaszcza do: naprawienia wyrządzonej szkody, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach czy miejscach, do zaniechania używania alkoholu.
Ma duże znaczenie wychowawcze, bo uzmysławia nieletniemu realne skutki jego działania i konieczność ponoszenia za nie odpowiedzialności.
- nadzór odpowiedzialny, sprawowany przez rodziców lub opiekuna -
Zobowiązanie do sprawowania dalszej kontroli nad nieletnim. Górną granicę tego środka stanowi ukończenie przez nieletniego 18 r.ż. Rodzice lub opiekunowie są zobowiązani do składania okresowych sprawozdań pisemnych.
- nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania, udzielających poręczenia za nieletniego -
Można go stosować, gdy wyszczególnione podmioty udzielą poręczenia jeszcze przed zamknięciem przewodu sądowego w sprawach karnych lub zakończeniem postępowania dowodowego w sprawach opiekuńczo-wychowawczych.
Środek krytykowany, bo organizacje nie spełniają swoich celów, a osoba godna zaufania powinna odpowiadać wymaganiom stawianym kandydatom na kuratora sądowego.
- nadzór kuratora -
Stosowany w związku z ograniczeniem władzy rodzicielskiej i wobec osób zobowiązanych do poddania się leczeniu odwykowemu. To metoda indywidualnego i społecznego oddziaływania wychowawczego na nieletnich w warunkach naturalnego środowiska społecznego.
Może być zastosowany jako środek samoistny wobec nieletniego, który nie ukończył 17 r.ż., albo łącznie z orzeczeniem umieszczenia w zakładzie poprawczym z warunkowym zawieszeniem od roku do 3 lat. Orzeka się go obligatoryjnie w razie warunkowego zwolnienia z zakładu poprawczego.
Kurator społeczny jest uprawniony do:
- odwiedzania nieletniego w miejscu zamieszkania lub pobytu
- żądania niezbędnych wyjaśnień i informacji
- przeglądania akt sądowych i sporządzania ich odpisów
- zasięgania informacji z zakładów pracy, szkół itp.
Zadania kuratora:
- indywidualne oddziaływanie na nieletniego, jego rodzinę, środowisko
- starania o wykształcenie, naukę zawodu i zatrudnienie oraz organizację czasu wolnego
- usunięcie zaniedbań w zakresie wychowania i sprawowanie opieki
- starania o poprawę stosunku rodziców do nieletniego
- skierowanie do kuratorskiego ośrodka pracy z młodzieżą -
Ośrodki te mają za zadanie:
- pomoc w usuwaniu zaniedbań wychowawczych
- podnoszenie poziomu kultury osobistej
- wyrabianie i utrwalanie nawyku pracy
- pomoc w nauce
- organizowanie czasu wolnego
- pomoc w rozwiązywaniu trudności życiowych
- pomoc materialna
Nadzór nad ośrodkiem sprawuje prezes sądu rejonowego. Ośrodek czynny jest min 4 razy w tygodniu, w godzinach dostosowanych do potrzeb uczestników
- orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych -
Gdy nieletni jest sprawcą czynu karalnego przeciwko bezpieczeństwu w ruchu drogowym, wodnym lub powietrznym. Gdy nieletni był w stanie nietrzeźwym, orzeczenie to jest obligatoryjne. Nie ustala się okresu trwania środka, bo ustaje on z mocy prawa z chwilą ukończenia przez nieletniego 21 r.ż.
- orzeczenie przepadku rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego -
Trzeba zwrócić uwagę na to, że te przedmioty nie były własnością nieletniego, a kogoś innego.
- orzeczenie umieszczenia w instytucji lub organizacji powołanej do przygotowania zawodowego, w rodzinie zastępczej, w zakładzie poprawczym albo innej odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej -
Gdy inne środki zawiodły albo nie rokują skutecznego działania. Pożądane jest także skierowanie nieletniego do „innej placówki sprawującej częściowo pieczę” np. internatu, świetlicy.
Ochotnicze hufce pracy są powołane do przygotowania zawodowego młodzieży w wieku powyżej 15 r.ż., która nie kontynuuje nauki.
Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej następuje na podstawie orzeczenia sądu opiekuńczego oraz za zgodą lub na wniosek rodziców. Umieszczane tam są dzieci znajdujące się w trudnej sytuacji życiowej, uniemożliwiającej zapewnienie im przez rodziców podstawowych warunków opieki i wychowania. Pierwszeństwo w doborze rodzin zastępczych mają rodziny spokrewnione lub wskazane przez rodziców; rodzeństwo powinno być umieszczone w jednej rodzinie zastępczej, małoletni który ukończył 13 lat musi wyrazić zgodę na umieszczenie go w rodzinie zastępczej.
Nieletnich wobec których orzeczono umieszczenie w zakładzie poprawczym lub placówce opiekuńczo-wychowawczej umieszcza się w:
- młodzieżowych ośrodkach wychowawczych - dla młodzieży niedostosowanej społecznie
rodzaje ośrodków wychowawczych:
- resocjalizacyjno-wychowawcze dla młodzieży w normie intelektualnej
- resocjalizacyjno-rewalidacyjne dla młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim
- specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych - dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w wieku od 3 lat do 18 r.ż., w uzasadnionych przypadkach do ukończenia 24 r.ż.
- pogotowiu opiekuńczym - dla dzieci wymagających doraźnej opieki całodobowej
- rodzinnym domu dziecka - dla dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej. To placówka koedukacyjna, w której przebywa zwykle 6 wychowanków
- domu dziecka - zapewnia opiekę i wychowanie nieletnim do 18 r.ż., pozbawionym trwale lub okresowo opieki rodzinnej
- inne środki zastrzeżone w ustawie do właściwości sądu rodzinnego - np. lecznice
Środek poprawczy:
- orzeczenie umieszczenia w zakładzie poprawczym -
Orzekane w stosunku do sprawców czynów zabronionych w ustawie jako przestępstwo lub przestępstwa skarbowe. Przesłanką przemawiającą za skierowaniem nieletniego do zakładu poprawczego jest wysoki stopień demoralizacji, nieskuteczność innych środków, okoliczności i charakter czynów.
Postacie tego środka:
- bezwzględna
- warunkowa - zawieszenie konieczności umieszczenia w zakładzie na okres próbny od roku do lat 3.
Typy zakładów poprawczych:
> resocjalizacyjne:
- otwarte
- półotwarte
- zamknięte
- o wzmożonym nadzorze wychowawczym
> resocjalizacyjno - rewalidacyjne dla nieletnich upośledzonych umysłowo
> resocjalizacyjno - terapeutyczne dla nieletnich z zaburzeniami psychicznymi lub osobowości, uzależnionych od środków odurzających lub psychotropowych, nosicieli wirusa HIV
Środek leczniczy:
- orzeczenie umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym lub innym ośrodku leczniczym
Postępowanie w sprawie nieletniego wszczyna się, gdy zachodzi podejrzenie, że nieletni popełnił czyn karalny lub wykazuje przejawy demoralizacji.
Postępowanie wyjaśniające wszczyna i prowadzi sędzia rodzinny - celem jest ustalenie, czy istnieją okoliczności świadczące o demoralizacji oraz czy czyn karalny został popełniony.
Podejmuje się działania:
- przeprowadzenie wywiadu środowiskowego (informacje o zachowaniu się i warunkach wychowawczych nieletniego, sytuacji materialnej, warunkach bytowych, sposobie spędzania czasu wolnego, stanie zdrowia, stosunku rodziców, konfliktach rodzinnych, środowisku rówieśniczym)
- badania osobopoznawcze - przeprowadzone w rodzinnych ośrodkach diagnostyczno-konsultacyjnych lub innych placówkach specjalistycznych (określa się stopień i przyczyny demoralizacji oraz przedstawia się propozycje zastosowania właściwego środka wychowawczego lub poprawczego)
- gromadzenie dowodów i wysłuchiwanie nieletniego - przesłuchanie w obecności rodziców lub opiekuna albo obrońcy
- środki zapobiegające uchyleniu się od sądu - środki tymczasowe - nadzór, umieszczenie w placówce opiekuńczo-wychowawczej lub schronisku dla nieletnich
- umieszczenie w policyjnej izbie dziecka - gdy istnieje obawa ukrycia się lub zatarcia śladów czynu lub gdy nie można ustalić tożsamości nieletniego. Czas pobytu - max 48 godz.
- zakończenie postępowania wyjaśniającego -
> skierowanie sprawy do rozpoznania w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym
> skierowanie do postępowania poprawczego (sędzia + 2 ławników; nieletni musi mieć
obrońcę)
> przekazanie sprawy prokuratorowi (gdy są podstawy do orzeczenia kary)
> przekazanie sprawy szkole lub organizacji społecznej