CZYN I SŁOWO - IRZYKOWSKI
Irzykowski rozpoczął swą działalność literacką od powieści, nowel, dramatów i wierszy; rzeczy o wartości bardzo nierównej. Zwłaszcza jego wiersze świadczą, iż ten wymagający krytyk w stosunku do własnej twórczości nie zawsze posiadał niezbędną dozę autokrytycyzmu. Podstawę jego reputacji stworzyła Pałuba, przyjęta sądami nader sprzecznymi - aczkolwiek z respektem.
Na wewnętrzne dzieje rozwoju myśli Irzykowskiego rzuca światło jego książka Fryderyk Hebbel jako poeta konieczności. W założeniach praca ta stanowiła obrachunek z najbliższą tradycją i najbliższą współczesnością; wprowadza nas w proces formowania się podstawowych idei autora oraz rzuca światło na powody literackich niepowodzeń Irzykowskiego.
Większy jednak oddźwięk zdobywał Irzykowski działalnością publicystyczno-teoretyczną. Daty szkiców Pochodzących ze zbioru Czyn i słowo wskazują, że zainteresowania teoretycznoliterackie pisarza doznały szczególnego impulsu wraz z rewolucją 1905-07, co potwierdza treść publicystyki. Artykuły i szkice, zamieszczone w tym zbiorze, stanowią nader ciekawe świadectwo złożonych zmian, jakie dokonały się w Irzykowskim w tym czasie, ale także ciekawy obraz procesów zachodzących wśród inteligencji mieszczańskiej ówczesnej Galicji. Niewątpliwa erudycja i wiedza literacka skierowane były jednostronnie. W ówczesnej naszej krytyce literackiej nieznajomość prac znakomitych myślicieli rosyjskich XIX wieku odegrała ogromną rolę. Pomimo wszystko zbiór odniósł niezaprzeczalny sukces w kołach intelektualnych, lecz autor wspominał o tym sukcesie z pewną goryczą, uważając go za niedostateczny, a idee za mało pojęte przez współczesnych. Przyniosło mu to opinię zimnego, oschłego zgryźliwca, lubiącego szukać dziury w całym. Uznając aparat intelektualny, zarzucano mu brak konstruktywnych idei - przewagę negatywizmu.
Dwie rewolucje (artykuł pochodzi ze zbioru);
Irzykowski analizuje tutaj skutki rewolucji z lat 1905-07. Mówi sporo rzeczy bystrych, słusznych; lecz część postulatywna artykułu jest słaba. Irzykowski przenosi rewolucję do sfery „życia duchowego”. Dla niego tocząca się rewolucja stanowi ostatni etap dokonanego już wyzwolenia. Tak właściwie rozumiało rewolucję ówczesne postępowe mieszczaństwo. Rewolucja polityczna, przeniesiona na teren kultury oznaczała więc utrwalenie zdobyczy mieszczaństwa. Krótko mówiąc pozytywne zainteresowanie rewolucją trwało u pisarza o tyle, o ile była ona rewolucją burżuazyjną. Przemawiało do niego wyzwolenie jednostki z więzów intelektualnych i obyczajowych tradycji. Ale mieszczaństwo nie było siłą twórczą rewolucji tylko proletariat. Tam gdzie kończyło się mieszczaństwo, zaczynał się proletariat.
Błędy Irzykowskiego jako teoretyka wynikają stąd, że nie miał on zrozumienia istoty procesów społecznych, które się odbywały. Irzykowski tych spraw zdaje się nie widzieć.
Daty szkicu otwierającego Czyn i słowo (1907) nie można uznać za przypadkową. Otwierał się wówczas okres podsumowań po opadnięciu fali rewolucyjnej. Idee przewodnie zbioru nie zostały trafnie zrozumiane - a niezrozumienie to było raczej korzystne dla reputacji autora. Czytelnik chciał po prostu zrozumieć konsekwencje procesów zachodzących w życiu umysłowym i kulturalnym - zajmowało go przewartościowanie wartości. Brał z publicystyki Irzykowskiego przed wszystkim to, co wydawało się nowe. Autor mimo wszystko reprezentował nowy etap rewizjonizmu. Rewizjonizm literacko-społeczny odgrywał u nas rolę w zwalczaniu pozostałości feudalnego typu myślenia i pojmowania zjawisk.
Rewolucja 1905 roku odebrała Młodej Polsce młodzieńczy impet. „Młoda Polska przez jedną noc posiwiała” - te słowa mogłyby stanowić motto do tomu Czyn i słowo. Podtytuł Głosy sceptyka miał swoje uzasadnienie. Irzykowski dawał nowy styl pisarski; jego prace wyróżniały się ścisłością ujęcia, oszczędnością słowa, precyzją. Zwalczał przesądy i fetysze literackie młodopolszczyzny; jednostronność uprawy stylu.
Suchość i precyzyjność jego stylu sprawiały wrażenie, że posiada on rzadką zdolność porządkowania pojęć. Jego prace przywracały walory negowane i lekceważone przez epokę impresjonizmu. Sukces Irzykowskiego w kołach radykalnych wynikł stąd, iż jego krytykę zrozumiano szerzej, niż on myślał. Znamienny rys dla Irzykowskiego to fakt, iż nie zadowala go uznanie, które zaspokoiłoby innego. Pragnie być na swój sposób przywódcą w literaturze. Ma on poczucie siły i swej misji - przyczynę niepowodzenia dostrzega we wrogości i niekompetencji innych literatów i krytyków przede wszystkim.
Po roku 1918, pozycja Irzykowskiego doznała dalszego utwierdzenia. Wtedy to Irzykowski wszedł w nowy etap działalności krytycznoliterackiej.
Dawał precyzyjną analizę rozbieżności i sprzeczności programowych; powtarzanie starych myśli nowymi słowami. Rzeczy te, mimo że świetnie napisane nie miały dużego oddźwięku. Teoretyzowanie Irzykowskiego stanowiło w swoim rodzaju krytyczną „sztukę dla sztuki”.
Twórczość krytyczna Irzykowskiego stanowi ciekawy epizod z dziejów teorii literatury. Czysto filozoficzna jej strona przedstawia się raczej chwiejnie.
Na większość ówczesnych teoretyków stanowczy wpływ wywarł pragmatyzm; koncepcja „mostów”, a więc stworzenie systemu pojęć łączących różne wartości ideowe i historyczno-kulturalne powstała właśnie z ducha pragmatyzmu (Irzykowski często się do niej odwoływał). Jego poglądy estetyczne wynikały w znacznej mierze z praktyki, z doświadczenia. Mocno akcentował postawę racjonalisty.
Jego spuścizna wprowadza nas w 40 lat rozwoju literatury. Przez ten czas wytrwale zabiera głos w ważniejszych sporach literackich i literacko-społecznych. Uznać go wypadnie w tym względzie za najwszechstronniejszego krytyka epoki.
Ujemny rys koncepcji Irzykowskiego stanowi lekceważenie zadań oświatowych. Nie znajdziemy u niego syntetycznego ujęcia procesów literackich i artystycznych epoki. Miał jednak żywe poczucie niezbędności tej syntezy.
Jego pisma odznaczają się jędrnością, dosadną trafnością w doborze słów, często obrazowością. Wielki talent analityczny i zalety stylu stawiają go w rzędzie najwybitniejszych postaci naszej literatury.