Definicja terytorium: przestrzeń, w której działają państwa i inne podmioty prawa międzynarodowego.

Z punktu widzenia geofizycznego terytoria dzielimy na:

• Lądowe

• Wodne

• Podziemne

• Powietrzne

• Kosmiczne

Prawo międzynarodowe wyróżnia cztery kategorie:

1. podległe suwerenności poszczególnych państw (najważniejsza)

2. zależne, które nie podlegają suwerenności żadnego państwa, lecz za ich stosunki międzynarodowe odpowiedzialność ponoszą inne państwa, ewentualnie organizacje międzynarodowe

3. nie podlegające suwerenności żadnego państwa, lecz dostępne dla wszystkich państw w celu ich działalności w kierunkach określonych w umowach i zwyczajach międzynarodowych

4. niczyje, które mogą być poddane suwerenności jakiegoś państwa (dzisiaj już nie występują)

Najważniejszą częścią terytorialną państw są terytoria lądowe. Czasami zalicza się do nich również wody śródlądowe. Ponadto w skład państwa wchodzą morskie wody przybrzeżne oraz wnętrze ziemi pod terytorium lądowym i morskim i wreszcie przestrzeń nad nimi.

Terytorium lądowe może być ciągłe lub rozczłonkowane.

Terytorium rozczłonkowane- oddzielone morzem pełnym, wyspy od terytorium głównego oraz enklawy (terytorium lądowe państwa całkowicie otoczone przez terytorium innego państwa lub państw)

Pół enklawa - terytorium oddzielone tak samo jak enklawa, ale mające granicę morska.

Stosunek państwa do jego terytorium to suwerenność lub zwierzchnictwo terytorialne, czyli podległość wszystkich osób i rzeczy znajdujących się na terytorium danego państwa, jego jurysdykcji i prawu. Władza państwa na swym terytorium jest wyłączna - nie dzieli jej z żadnym innym państwem) i całkowita

Kondominium - zwierzchnictwo dwóch państw nad danym terytorium.

Zasada pełni władzy - państwo może czynić co chce na własnym terytorium z wyjątkiem tego, co jest przedmiotem zobowiązań międzynarodowych.

Ograniczenia zwierzchnictwa terytorialnego według prawa międzynarodowego:

1. wynikające z powszechnego prawa międzynarodowego - oparte na zasadzie równości suwerennej
   i wynikającej z nich zasadzie wzajemności w stosunkach międzynarodowych.

2. te których podstawą są umowy międzynarodowe.

Państwa nie powinny korzystać ze swego zwierzchnictwa terytorialnego w sposób który stanowiłby naruszenie zwierzchnictwa terytorialnego innych państw, a w szczególności państw sąsiednich. Wyjątkiem od tej zasady są immunitety i przywileje.

Traktatowe ograniczenia zwierzchnictwa terytorialnego państw mogą być wprowadzone na rzecz bądź to wszystkich państw tworzących społeczność międzynarodową, bądź to wobec niektórych jej członków.

Ograniczenia zwierzchnictwa państw w stosunku do swego terytorium lądowego mogą polegać na

1. obowiązku samodzielnego przeprowadzenia na nim jakichś przedsięwzięć

a/ demilitaryzacja

b/ neutralizacja

2. udostępnieniu terytorium w jakimś zakresie innym państwom

a/ stacjonowanie wojsk

b/ utworzenie bazy wojskowego obcego państwa na swoim terytorium

Inną formą udostępnienia terytorium jest dzierżawa np. Hong Kongu przez Wielką Brytanię od Chin.

Terytoria lądowe są oddzielone granicami. Termin ten możemy rozumieć dwojako;

A/ w znaczeniu węższym jako linia oddzielająca terytorium państwa od terytoriów innych państw

B/ w znaczeniu szerszym - płaszczyzna prostopadła do linii granicznej.

Granica rozdziela też przestrzeń powietrzną i wnętrze ziemi.

Granice według kryterium geograficznego dzielimy na :

1. naturalne - sztuczne

2. morskie - lądowe

Międzynarodową podstawa prawną granic jest:

1. zwyczaj międzynarodowy

2. umowy międzynarodowe

Podstawowe pojęcia dotyczące granic to:

• delimitacja - szczegółowe ustalenie granic wraz z naniesieniem ich na mapę

• demarkacja - oznaczenie granicy specjalnymi znakami

• redemarkacja - naprawienie starych lub usuwanie istniejących znaków granicznych

• spór graniczny - dotyczy interpretacji umowy międzynarodowej ustawiającej granicę

• spór terytorialny - występuje wówczas, gdy państwo lub dwa państwa roszczą sobie tytuł prawno-międzynarodowy do danego terytorium

W 1995r. Antarktyda stała się terenem międzynarodowym. Wszystkie państwa mogą korzystać z tego terytorium zgodnie z umowami międzynarodowymi. Nie może go zawłaszczyć żadne państwo.

Aneksja jest zabroniona przez prawo międzynarodowe. Wynika to z zasady poszanowania integralności terytorialnej państw i zasady nienaruszalności granic.

Nabycie terytorium:

1. pierwotne - wcześniej dane terytorium było niczyje

2. pochodne - wcześniej dane terytorium było częścią innego państwa

Ad.1 zawłaszczenie (zajęcie terytorium niczyjego) i przyrost (przyrost danego terytorium kosztem morza)

Ad. 2 A. cesja terytorialna:

• jedno państwo przekazuje część swojego terytorium innemu państwu

• cesja wzajemna - zamiana między państwami terytoriów

• cesja odpłatna

• cesja plebiscytowa

B. zintegrowanie terytorium z obszarem kolonialnym.

Rzeki i kanały morskie będąc wodami śródlądowymi stanowią część terytoriów państw, na których się znajdują, więc podlegają ich jurysdykcji.

Geograficzna klasyfikacja rzek

- narodowe

- wielonarodowe

Rzeki graniczne: wg spojrzenia prawno-m. ich wykorzystanie wymaga współpracy państw sąsiednich.

Rzeki wielonarodowe mogą stać się rzekami międzynarodowymi. Dzieje się to na mocy umowy międzynarodowej, która ustanawia wolną żeglugę dla państw, przez które ta rzeka przepływa.

Kanał morski - sztuczne połączenie dwóch mórz. Jeżeli kanał łączy dwa morza otwarte, to ma znaczenie międzynarodowe, lecz zbudowane na terytorium jednego państwa podlega jego jurysdykcji. Dopiero gdy państwo zawrze umowę międzynarodowa i udostępni go innym państwom, kanał zaczyna mieć charakter międzynarodowy.

Trzy kanały międzynarodowe:

• sueski - umiędzynarodowiony na podstawie konwencji Konstantynopolitańskiej z 1888r.

• panamski - umiędzynarodowiony na podstawie umowny Brytyjsko-Amerykańskiej z 1901 r. oraz Panamsko-Amerykańskiej z 1903r.

• kiloński umiędzynarodowiony w 1919r.

Obszary morskie:

morskie wody przybrzeżne - wody morskie, które wchodzą w skład terytorium państwa nadbrzeżnego i tym samym podlegają jego zwierzchnictwu terytorialnemu

morskie strefy specjalne - wody morskie, które nie wchodzą w skład terytorium państwa nadbrzeżnego ale na których państwo ma wyłączność uprawnień w niektórych dziedzinach,

morza otwarte

Źródłem prawa międzynarodowego morskiego do niedawna był zwyczaj międzynarodowy.
W 1958r. skodyfikowano prawo morskie w czterech konwencjach:

1. o morzu terytorialnym i pasie przyległym

2. o morzu otwartym

3. o rybołówstwie i ochronie zasobów biologicznych

4. o szelfie kontynentalnym.

Wody przybrzeżne dzielimy na:

1. wody wewnętrzne

2. wody terytorialne

3. wody archipelagowe

ad. 1. wody wewnętrzne - wody znajdujące się między lądem wewnętrzny a granicą morza terytorialnego państwa. W jej skład wchodzą wody portów i zatok a także zatoki do 24 mil od brzegu. Nie dotyczy to zatok i wód historycznych. Morskie wody wewnętrzne wraz z ich dnem i podziemiem podlegają całkowicie zwierzchnictwu terytorialnemu państwa nadbrzeżnego

Porty zamknięte są to porty wojenne i te które służą statkom wyłącznie danego kraju. Państwa decydują o zamknięci bądź to o otwarciu portów. Do otwartych portów morskich obce statki handlowe mogą zawijać bez specjalnego zezwolenia. Statek przebywający w porcie podlega jurysdykcji państwa, którego jest dany port. Zawijanie obcych oktetów wojennych jest uzależnione od każdorazowego pozwolenia państwa sprawującego jurysdykcję w danym porcie. Państwo, które sprawuje jurysdykcję w porcie nie sprawuje jej na statku wojennym.

Ad. 2 wody terytorialne - także część terytorium państwa nadbrzeżnego. Jest to pas wód morskich położonych między wybrzeżem i morskimi wodami wewnętrznymi lub archipelagowymi państwa a morzem otwartym. Wewnętrzna granica morza terytorialnego nazwana jest linią podstawową i od niej mierzy się szerokość morza terytorialnego. Linią podstawową jest linia styku lądu z morzem w stanie jego najdalszego odpływu. Dopuszczalna szerokość morza terytorialnego wynosi 12 mil morskich.

Zasada nieszkodliwego przepływu - statki handlowe mogą przepływać przez obce wody terytorialne bez specjalnego zezwolenia, tylko pod warunkiem przestrzegania prawa państwa nadbrzeżnego. Statki wojenne mogą przepływać, jeśli nie zagraża to pokojowi, bezpieczeństwu i porządkowi państwa nadbrzeżnego.

Rodzaje przepływu:

• bez wpływania na morskie wody wewnętrzne

• w celu wpłynięcia na morskie wody wewnętrzne

• w celu wypłynięcia z tych wód na otwarte morze

Ad.3 Od 1982r. konwencja o prawie morskim wprowadziła nowy rodzaj wód - archipelagowych, to znaczy państw w całość składających się z archipelagów lub pojedynczych wysp. Rozciągają one swą suwerenność nad wszystkimi wodami wyznaczonymi za pomocą prostych linii w odpowiednim odstępie od tych wysp. Państwa te powinny też wyznaczyć w obrębie swych wód przejścia dla swobodnego przepływu,. Prawo przejścia ma szerszy charakter inż. prawo nieszkodliwego przepływu przez morze terytorialne, gdyż to pierwsze nie może być zawieszone.

Wody cieśnin morskich; jeżeli szerokość cieśniny przekracza dwukrotną szerokość morza terytorialnego państwa nadbrzeżnego to na części cieśniny znajdującej się poza granicami morza terytorialnego obowiązuje pełna wolność żeglugi. Jeżeli cieśnina nie jest większa niż dwukrotna szerokość morza terytorialnego to państwo nie może jednostronnie zawiesić prawa niezakłóconego tranzytu. W czasie pokoju mogą przepływać okręty wojenne , jeżeli ich zamiary są nieszkodliwe.

Morskie strefy specjalne:

1. przyległa - nie stanowi ona terytorium państw nadbrzeżnego, lecz część morza w której państwo zastrzegło dla siebie specjalne uprawnienia konieczne dla ochrony jego interesów celnych, skarbowych , imigracyjnych i sanitarnych.

2. strefa wyłącznego rybołówstwa - od 12 do 200 mil od linii podstawowej morza terytorialnego

3. strefa ekonomiczna - do 200 mil od linii podstawowej morza terytorialnego; w granicach takiej strefy państwo nadbrzeżne ma suwerenne prawa do badania, eksploatacji, ochrony czy gospodarowania żywymi i mineralnymi zasobami naturalnymi.

Morze otwarte - zasada wolności mórz - dotyczy państw nadmorskich jak i śródlądowych (bandera - zewnętrzny znak przynależności państwowej statku)

Według Konwencji Genewskiej z 1958r. zasada wolności mórz obejmuje:

1. wolność żeglugi

2. wolność rybołówstwa

3. wolność układania podmorskich kabli i rurociągów

4. wolność przelotu

Według Konwencji o Prawie morza z 1982r. zasada wolności mórz obejmuje:

1. wolność żeglugi

2. wolność przelotu

3. wolność układania podmorskich kabli i rurociągów

4. wolność rybołówstwa

5. wolność badań naukowych

6. wolność budowania sztucznych wysp i innych instalacji

Wolność żeglugi - wolność swobodnego pływania statków i okrętów wszystkich państw. Statki na morzu otwartym podlegają jurysdykcji państwa, pod którego bandera pływają - jest to zwierzchnictwo okrętowe przysługujące statkom wojennym i strażniczym danej bandery. Wyjątki od prawa wolności mórz :

• piractwo - to zbrodnia międzynarodowa podlegająca powszechnej represji; każde państwo ma prawo zatrzymać statek piracki i ukarać załogę według własnego prawa lub wydać ich państwu macierzystemu

• prawo pościgu

Szelf kontynentalny - płytkie obszary dna morskiego i jego podziemie leżące poza granicami morza terytorialnego; według konwencji Genewskiej w 1958r. sprawuje nad nim państwo nadbrzeżne; według prawa mórz z 1982r. szelf wynosi min. 200 mil od podstawowej linii morza terytorialnego. Poza szelfem dno mórz i teren poniżej dna to wspólne dziedzictwo ludzkości.

Przestrzeń powietrzna - każde państwo ma nad nim suwerenność, rozciąga się ona ponad terytorium lądowym
i morskim państwa. Przestrzeń powietrzna nad Antarktydą, nad wodami otwartymi i specjalnymi strefami morskimi jest otwarta dla wszystkich.

Prawo międzynarodowe lotnicze - Konwencja o Międzynarodowym lotnictwie cywilnym Chicago 7.12.1944r. Przelot nad danym terytorium państwa trzeciego jest uzależniony od jego zgody; nie istnieje prawo nieszkodliwego przelotu.

Wolność techniczna w żegludze lotniczej:

• prawo przelotu bez lądowania

• prawo lądowania tylko w celach handlowych np. w celu uzupełnienia paliwa

Wolność handlowa:

• prawo przewożenia pasażerów i ładunku

Nad terytorium niczyim obowiązuje w samolocie prawo państwa, do którego samolot należy.

Prawo kosmiczne - podstawą jest Międzynarodowe prawo kosmiczne (układ z 27.01.1967r. O zasadach działalności państw w zakresie badania i korzystania z przestrzeni kosmicznej, łącznie z księżycem i innymi ciałami niebieskimi.)

Przestrzeń kosmiczna i inne ciała niebieskie są dostępne dla wszystkich państw.

Państwa równikowe roszczą sobie pretensje do odcinka orbity geostacjonarnej położonej nad ich terytoriami.

Nie wolno umieszczać broni jądrowej ani broni masowego rażenia na orbicie.

Z przestrzeni kosmicznej należy korzystać w pokojowy sposób.

4

---