KONSTYTUCJA
Podstawy prawne ustroju Rzeczpospolitej Polskiej zawarte są
w "Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej" z 2 kwietnia 1997 roku. Została zatwierdzona przez obywateli w referendum z 25 maja 1997 roku. Zgodnie z Konstytucja, Polska jest krajem demokratycznym: republiką wielopartyjną z dwuizbowym parlamentem. Zasady ustroju odzwierciedlają wartości typowe dla państw europejskiego kręgu kultury prawnej: suwerenność narodu, suwerenność
i niepodległość państwa, zasada demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego sprawiedliwość społeczną, pluralizm polityczny i wolność działania partii politycznych oraz wolność zrzeszania się w organizacjach społecznych, szeroki samorząd terytorialny. Konstytucyjne prawa i wolności nawiązują do rozwiązań przyjętych w demokracjach zachodnich, a także
w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
W Konstytucji sformułowano 5 naczelnych zasad ustroju politycznego:
1. zwierzchnictwo narodu - konstytucja gwarantuje wolne
i powszechne wybory przedstawicieli narodu do Sejmu
i Senatu (obu izb parlamentu).
2. reprezentacja (przedstawicielstwo) - prawo do podejmowania decyzji w imieniu narodu zostaje poprzez wybory przeniesione na posłów i senatów.
3. trójpodział władz - opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej (rozdzielonej między Sejm i Senat), wykonawczej (dzieli ją Prezydent RP z Radą Ministrów)
i sądowniczej (sprawują ją niezawisłe sądy i trybunały).
4. pluralizm polityczny - zagwarantowanie wolności tworzenia
i działania partii politycznych.
5. samorządność - samorząd terytorialny uczestniczy
w sprawowaniu władzy publicznej, Istnieje również możliwość tworzenia, niezależnych od państwa, różnych form samorządów (np. samorządu zawodowego).
Od 1987 r. powoływany jest Rzecznik Praw Obywatelskich, jednoosobowy, konstytucyjny organ powołany do ochrony praw
i wolności zagwarantowanych w konstytucji i innych aktach normatywnych. Rzecznik praw obywatelskich ma ustawowo określone kompetencje, działa samodzielnie i we własnym imieniu. Powoływany jest na 5 lat przez Sejm RP za zgodą Senatu na wniosek marszałka sejmu albo grupy 35 posłów.
Najwyższym organem kontroli w państwie jest Najwyższa Izba Kontroli. Zasadniczym zadaniem NIK jest kontrola działalności organów administracji rządowej, Narodowego Banku Polskiego, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych. NIK może także kontrolować działalność organów samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych i innych komunalnych jednostek organizacyjnych.
WŁADZA USTAWODAWCZA
Sejm
Senat
Władza ustawodawcza w Polsce sprawowana jest przez dwuizbowy parlament: Sejm - izbę niższą liczącą 460 posłów i Senat - izbę wyższą liczącą 100 senatorów. Parlament pełni również funkcję kontrolną, głównie wobec władzy wykonawczej
Sejm
Konstytucja przyznaje dominującą rolę Sejmowi, czyniąc go tym samym najwyższym organem władzy ustawodawczej w RP. Sejm liczy 460 posłów, którzy są wybierani w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych na czteroletnią kadencję.
Obrady Sejmu opierają się na następujących zasadach:
- ciągłości prac, tj. bez przerw między kadencjami;
- dyskontynuacji prac, tj. sejm nowej kadencji nie kontynuuje prac przerwanych przez sejm starej kadencji;
- autonomii, tj. sejm jest niezależny od Senatu;
- jawności oraz permanencji prac.
Sejm uchwala ustawy, sprawuje kontrolę nad działalnością rządu
i podległych mu organów, powołuje większość pozostałych organów konstytucyjnych. Sejm uczestniczy w procesie tworzenia rządu i może wyrazić wotum nieufności rządowi bądź poszczególnym ministrom. Do uprawnień sejmu należy podejmowanie uchwał o wprowadzeniu stanu wojennego, może on tez upoważnić rząd do wydawania dekretów z mocą ustawy.
Senat
Senat składa się ze 100 senatorów wybieranych na okres czterech lat w wyborach powszechnych, bezpośrednich i tajnych. Jeśli zostanie rozwiązany Sejm, kadencja Senatu może ulec skróceniu.
Senat RP ma stosunkowo niewielkie kompetencje. Ma prawo występować z inicjatywą ustawodawczą, rozpatruje też ustawy uchwalone przez Sejm. Senat może ustawę przyjąć bez poprawek, wprowadzić poprawki lub ustawę odrzucić. Odrzucona ustawa, ewentualnie ustawa z naniesionymi poprawkami wracają do Sejmu i jeśli nie zostaną odrzucone bezwzględną większością głosów
w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, ustawę bądź poprawkę do ustawy uznaje się za przyjętą. Senat ma różny czas na rozparzenie uchwalonych przez Sejm ustaw: od 30 dni przez 14 dla ustaw pilnych, 20 dni na ustawę budżetową i 60 na rozpatrzenie zmiany Konstytucji RP. Senat udziela zgody na powołanie prezesa Najwyższej Izby Kontroli (także jego odwołanie), rzecznika praw obywatelskich i in.
WŁADZA WYKONAWCZA
Rada Ministrów (rząd)
Prezydent
Władza wykonawcza spoczywa w rękach prezydenta oraz Rady Ministrów.
Rada ministrów (Rząd)
Politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa prowadzi rząd - Rada Ministrów, której pracami kieruje prezes Rady Ministrów (Premier). Skład Rady Ministrów proponuje premier przy współdziałaniu prezydenta i sejmu.
Rząd ma prawo inicjatywy ustawodawczej, zapewnia też wykonanie ustaw, a na podstawie udzielonych upoważnień może wydawać rozporządzenia. W gestii rządu leży sporządzenie projektu budżetu państwa oraz zapewnienie jego wykonania. Rada Ministrów kieruje, koordynuje i kontroluje pracą wszystkich organów administracji rządowej. Rząd sprawuje ogólne kierownictwo nad polityką zagraniczną państwa, tj. zawiera i wypowiada umowy międzynarodowe, zapewnia bezpieczeństwo państwa.
Rada Ministrów za swoje działania ponosi odpowiedzialność przed Sejmem, a ministrowie i premier przed Trybunałem Stanu.
Prezydent
Urząd prezydenta - głowy państwa został przywrócony w 1989 r. Prezydent jest najwyższym przedstawicielem RP w stosunkach wewnętrznych i międzynarodowych.
Czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży bezpieczeństwa i suwerenności państwa. Ma inicjatywę ustawodawczą oraz wydaje rozporządzenia i zarządzenia (niektóre wymagają kontrasygnaty premiera), może skrócić kadencję sejmu, odmówić podpisania ustawy (veto). Jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych.
W czasie pokoju sprawuje zwierzchnictwo nad wojskiem za pośrednictwem ministra obrony narodowej, na czas wojny mianuje naczelnego dowódcę sił zbrojnych (na wniosek premiera). Jako reprezentant państwa na zewnątrz ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, mianuje
i odwołuje pełnomocnych przedstawicieli Polski w innych krajach
i organizacjach międzynarodowych, ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe.
Prezydent RP wybierany jest raz na pięć lat w wyborach powszechnych równych bezpośrednich i tajnych. Może sprawować władzę maksymalnie przez dwie kadencje. Jest odpowiedzialny tylko przed Trybunałem Stanu.
WŁADZA SĄDOWNICZA
Sąd najwyższy
Trybunał konstytucyjny
Trybunał stanu
Niezawisłą władzę sądowniczą sprawują sądy z Sądem Najwyższym na czele, wespół z niezależnym Trybunałem Stanu
i Trybunałem Konstytucyjnym).
Sąd Najwyższy
Sprawuje nadzór w zakresie orzekania nad działalnością:
sądów powszechnych - to sądy rejonowe,• wojewódzkie
i apelacyjne. Zajmują się sprawami z zakresu prawa cywilnego, karnego, rodzinnego i prawa pracy.
sądów wojskowych - to sądy garnizonowe• i okręgowe. Zajmują się sprawami dotyczącymi przestępstw popełnionych przez żołnierzy w służbie czynnej, pracowników cywilnych zatrudnionych w jednostkach wojskowych oraz jeńców wojennych.
sądów administracyjnych - wyodrębniony• system sądów, który zajmuje się orzekaniem zgodności z prawem decyzji podejmowanych przez organy administracji. Rozstrzyga też sprawy między osobami prawnymi czy obywatelami
a organami administracyjnymi.
Sąd Najwyższy jest środkiem odwoławczym od orzeczenia sądu pierwszej lub drugiej instancji, tzw. kasacji. Podejmuje też uchwały, których celem jest wyjaśnienie danych przepisów prawnych
i rozstrzyganie zagadnień budzących wątpliwości w konkretnych sprawach.
Sędziów Sądu Najwyższego powołuje prezydent. Odbywa się to na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Także prezydent, spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sadu Najwyższego, wybiera pierwszego prezesa Sądu Najwyższego. Funkcję tę sprawować może przez sześć lat. Może być odwołany przez Sejm na wniosek prezydenta.