Rycerstwo i wojna chłopska
Pod przywództwem Franciszka Sickingena rycerstwo w znacnej części włączyło się do ruchu reformacyjnego, zanim wybuchła wojna, lecz rozumiało go przede wszystkim jako walkę o niemiecką wolność i sprawiedliwość. Za to że elektor trewirski, arcybiskup Ryszard Greiffenklau popierał kandydaturę króla francuskiego na tron cesarski, urządzili wyprawę pod pretekstem pomszczenia krzywdy dwóch mieszczan trewirskich, W manifeście wojennym ogłosili swoją wyprawę jako walkę na cześć Chrystusa z wrogami i ciemięzcami ewangelicznej Prawdy. Poddanym zapowiadali, że uwolnią ich od ciężkiego, niechrześcijańskiego prawa klechów i przywrócą im ewangeliczną wolność. Wyprawa się nie udała, Sickingen został zmuszony do kapitulacji. Gdy książęta ruszyli następnie do walki z rycerstwem szwabskim i frankońskim,
zniszczyli 32 zamki w ciągu sześciu tygodni. Na ogół przyjmuje się, że odtąd rycerstwo przestało się liczyć jako polityczna siła Niemiec. W ruchu reformacyjnym przejęli książęta rolę przywódców, zwłaszcza gdy stłumili bunt chłopów.
Wojna chłopska (1523-1524) nie była pierwszym buntem chłopów w Niemczech. Doszło już w 1514
roku do powstania biednego Konrada w księstwie wirtemberskim, w reformacji jednak znaleziono dodatkową motywację i nadzieję na zwycięstwo. Pod hasłem chrześcijańskiej wolności, lud wsi i miast walczył jednak o swoje społeczne i polityczne miejsce w kraju.
Powstanie chłopów zaczęło się (maj 1524) w południowym Schwarzwaldzie pod przywództwem dawnego landsknechta, Hansa Műllera. Chłopów z Stuhling poparli mieszczanie z Waldshut, gdy władza cesarska żądała od nich wydania zwingliańskiego kaznodzieji, Balthasara Hubmaiera. Walka rozszerzyła się na Szwabię, Alzację, Frankonię, Turyngię, Saksonię, Tyrol i Karyntię.
Szczegółowym programem walczącego chłopstwa stało się dwanaście głównych artykułów chłopstwa ze Szwabii, zestawionych przez Sebastiana Lotzera. Powołując się na liczne miejsca Pisma Świętego, żądano: głoszenia czystego Słowa Bożego, wolnego wyboru plebanów, przeznaczenia tzw. wielkich dziesięcin na ich utrzymanie, zupełnego zniesienia małych dziesięcin oraz przywilejów na polowanie i rybołówstwo, a przede wszystkim zniesienia osobistej niewoli chłopów.
Od demonstracji przeszli chłopi do plądrowania zamków i klasztorów, niszcząc ich ponad tysiąc. Religijnie nastawieni, liczyli oni na poparcie Lutra. Zawiedli się jednak, zwłaszcza gdy wydał Napomnienie do pokoju z powodu dwunastu artykułów chłopstwa szwabskiego, w którym zganił nadużywanie imienia Bożego i przypomniał obowiązek chrześcijańskiego znoszenia niesprawiedliwości, choć zarazem wzywał książąt, by nie uciskali chłopów. Zanim Napomnienie zostało wydrukowane, Luter napisał Przeciw zbójeckim i mordującym bandom chłopów, bo doszły go wieści o bezwzględności w prowadzeniu wojny i nadużywaniu Ewangelii przez Tomasza Muntzera, Wezwał więc książąt do całkowitego wyniszczenia zbrojnych band chłopskich.
Książęta, popierając się wzajemnie w walce, pokonali najpierw chłopów szwabskich, potem wirtemberskich, frankońskich i heskich, W bitwie pod Frankenhausen (15.05.1525), zginęło osiem tysięcy chłopów Turyngii. Gdy książęta zdobyli miasto Salzburg, wojna się skończyła, lecz spowodowała już wcześniej wiele strat materialnych i pozbawiła życia około stu tysięcy chłopów, zabitych, spalonych lub za karę oślepionych.
Wojna chłopska miała dwa zasadnicze skutki dla reformacji. Pozbawiła ją charakteru ruchu ludowego, choć lud miejski nie odstąpił od niej w całości. Lutra zaś nauczyła, że konieczna jest egzekwowana przez władzę karność kościelna. Uważał on odtąd, że powołani do służby Słowu Bożemu pastorzy nie mogą i nie powinni nią się zajmować, należy więc oddać kierownictwo Kościoła książętom i radom miejskim.
Jedni i drudzy faktycznie wcześniej już spełniali je w niejednym przypadku. Jako pierwsi uczynili to Albrecht Pruski, Filip Heski i Jan Saski.
Protestanci w Spirze
Na obrady sejmu w Spirze (Speyer, 1529) wniósł Ferdynand żądanie zakazu zagarniania władzy i majątków z powodu wiary, a nadto zakazu zmuszania do innej wiary. Przyjęto je, a zniesiono postanowienia sejmu z 1526 roku, bo dawały okazję do nadużyć. Cesarza zobowiązano do wyjednania u papieża - w ciągu roku - soboru w jednym z wskazanych miast niemieckich. Pozostawiono w mocy edykt wormacki tam, gdzie został przyjęty. Zgodzono się na tolerowanie nowej nauki, jeżeli nie można było jej usunąć bez buntu. Zakazano wprowadzania dalszych nowości aż do zapowiedzianego soboru. Odmówiono jakichkolwiek praw zwinglianom i anabaptystom.
Ewangeliccy posłowie złożyli (19-20 IV) uroczysty protest przeciw tym uchwałom, co dało podstawę do stosowania wobec nich nazwy protestanci. Czternaście miast dołączyło się do niego. W dniu zakończenia sejmu miasta: Norymberga, Strasburg i Ulm oraz książę heski i elektor saski zawarli tajny związek obronny. Liczono na poparcie zwinglian, lecz Luter wystąpił ostro przeciw nim z powodu nauki Zwingliego o eucharystii.
Dyskusja w Marburgu (30.09.1529), zorganizowana przez Filipa Heskiego, miała usunąć rozbieżności doktrynalne między luteranami i zwinglianami. Dyskutowali z sobą: Luter i Oekolampadius, Melanchton i Zwingli. W sprawie Eucharystii zgodzono się po długich debatach na udzielanie jej pod dwoma postaciami, na odrzucenie ofiarnego charakteru mszy, na uznanie sakramentu ołtarza za sakrament prawdziwego Ciała i Krwi Jezusa Chrystusa, lecz nie osiągnięto jedności poglądów co do rozumienia obecności Chrystusowego Ciała i Krwi w chlebie i winie. Opracowana wkrótce potem przez Melanchtona Confessio Augustana nic usunęła różnic w tej kwestii.
Augsburskie wyznanie wiary
Rozwój reformacji i powstanie Kościoła ewangelickiego w Hesji i Saksonii nie przeszkadzały cesarzowi Karolowi V w optymistycznym przekonaniu, pod wpływem erazmian, że dojdzie do pojednania z protestantami na najbliższym sejmie w Augsburgu (1530). Filip Heski odmawiał zaś cesarzowi i sejmowi prawa zajmowania się sprawami religijnymi, uznając jedynie sobór za kompetentny, przygotował więc rekurs do niego. Zwingli natomiast nadesłał cesarzowi przed sejmem wyznanie wiary swego Kościoła (Fidei ratio). Własne wyznanie wiary (Confessio Tetrapolitana) przygotowały także cztery miasta: Strasburg, Konstancja, Lindau i Memmingen.
Luter, pozostając w ekskomunice, nie mógł przybyć na sejm, Melanchton więc przygotował wyznanie wiary. Wykorzystał wcześniejsze opracowania ewangelickie: Lutra O wieczerzy Chrystusa (1528) i jego zwolenników z elektoratu saskiego Artykuły szwabskie (1529) i Artykuły z Torgau (1530). Z myślą o sejmie starano się już w Artykułach z Torgau wykazać, że w cesarstwie mniej jest sporów o naukę chrześcijańską, a więcej o obrzędy. Odcinano się zaś zdecydowanie od nauki anabaptystów i zwinglian (sakramentariuszy).
Melanchton, przygotowując wyznanie wiary, uwzględnił te dwie tendencje, a także opracowane przez Jana Ecka 404 artykuły na sejm augsburski, będące wykazem błędów luteran, zwinglian i anabaptystów. Gdy posłał je Lutrowi do zamku w Cotburgu, otrzymał odpowiedź, że nie trzeba nic dodawać. Wobec innych wszakże Luter wypowiadał się z dezaprobatą o zatajeniu przez Melanchtona artykułów o czyśćcu, czci świętych, a zwłaszcza o papieżu jako antychryście.
Wyznanie wiary, zwane augsburskim (Confessio Augustana) od miasta, w którym je przedstawiono cesarzowi na sejmie, obejmuje 28 artykułów, podzielonych na dwie części: 1-21 o wierze i 22-28 o nadużyciach, do których Melanchton zaliczył: komunię pod jedną postacią (art. 22), celibat duchowieństwa (23), msze prywatne (24), obowiązek spowiedzi (25), przepisy postne (26), śluby zakonne (27) i władzę biskupów. Omówił je szczegółowo, a na końcu wspomniał tylko, także jako nadużycia: odpusty, pielgrzymki,ekskomuniki. Uzgodnienie z katolikami poglądów co do pierwszej części uważał za łatwe, natomiast wymienione w drugiej części praktyki mogłyby według niego być różne, skoro nie należą do przedmiotu wiary.
Układy i wojna szmalkadzka.
Po demonstracyjnym opuszczeniu sejmu przed zakończeniem obrad, elektor saski Jan przystąpił do organizowania związku protestanckich książąt i miast. W Torgau zaś odbywały się rozmowy Lutra, teologów i doradców elektora o prawie do czynnego oporu względem władzy cesarskiej. Przyjęto opinię jurystów, że książęta elektorzy nie są poddanymi cesarza, ale rządzą cesarstwem razem z nim.
Elektor Jan zaprosił protestanckie stany do Schmalkaden, by zajęły stanowisko wobec odbywających się w cesarskiej izbie sądowej procesów za wprowadzanie reformacji. Do utworzonego wówczas Związku Szmalkadzkiego przystąpiło (27.02.1531) siedmiu książąt i jedenaście miast. Później dołączyło się pięć innych miast. Na czele stali elektor saski i landgraf heski, obejmując dowództwo kolejno, każdy na pół roku. Istnienie Związku zmusiło cesarza do pertraktacji z ewangelikami. Przyjęty przez Karola V układ norymberski (1532) zapewniał im zawieszenie państwowych procesów w sprawach religijnych aż do soboru, a gdyby go nie było, aż do następnego sejmu. Uspokojony cesarz udał się na wyprawę przeciw Turkom, kiedy zaś po militarnych sukcesach nabrał przekonania, że wstrzymał ich inwazję, wyjechał do Hiszpanii, by dopiero po 10 latach przybyć powtórnie do cesarstwa.
Ewangelicy wykorzystali dogodną sytuację i zaprowadzili swoje wyznanie w wielu miastach Rzeszy (m.in. w Legnicy i Brzegu) i na Pomorzu. Pomogli też wypędzonemu księciu wirtemberskiemu Ulrychowi pokonać arcyksięcia Ferdynanda, który musiał uznać go swoim lennikiem w Wirtemberdze, w zamian zyskując od książąt ewangelickich uznanie siebie królem rzymskim i pomoc przeciw Turkom. Powrót Ulrycha do władzy oznaczał całkowitą reformację Wirtembergii. Książę wirtemberski utworzył (1537) fundację w Tybindze dla kształcenia duchownych i świeckich. Jako uniwersytet stała się ona ośrodkiem nauki ewangelickiej pod wpływem profesora Jana Brenza, który opracował też wirtemberskie wyznanie wiary. A że odbiegało od wyznania augsburskiego, prowadzono rozmowy i ostatecznie przyjęto zredagowaną przez Melanchtona konkordię wirtemberską. Wzmocnieni ewangelicy odmówili udziału w ogłoszonym przez Pawła III soborze w Mantui, a Luter podał uzasadnienie odmowy w Artykułach chrześcijańskiej nauki (Artykuły szmalkadzkie). Melanchton zaś napisał Traktat o władzy papieża, dodany nieco później do Wyznania augsburskiego jako urzędowy dokument Związku Szmalkadzkiego.
Książęta katoliccy, pobudzeni wrogością ewangelików do papistycznego soboru, zawarli Związek Norymberski, do którego wszedł też książę saski Jerzy. Związek ten nie przedstawiał jednak żadnej siły politycznej, nic więc dziwnego, że po śmierci (1539) księcia Jerzego uległa reformacji jego część Saksonii, a władza cesarska (za pomoc ewangelików w walce z Turkami) przyrzekła w ugodzie frankfurckiej (1539) prolongować zawieszenie procesów w sprawach religijnych. Elektor brandenburski miał więc wolną rękę w zaprowadzeniu reformacji u siebie. Przyjął on katechizm Lutra, lecz zachował dawne obrzędy, bo jak zaznaczył, nie chciał być ani rzymski, ani wittenberski, ale katolicki. Rozmowy religijne, proponowane przez obie strony, zostały początkowo zakazane przez cesarza na naleganie Rzymu, gdzie obawiano się przekształcenia ich w sobór narodowy. Gdy papież wycofał sprzeciw, zorganizowano je w Wormacji, następnie w Ratyzbonie (z okazji sejmu, 1541) i osiągnięto pewne porozumienie
w kwestii usprawiedliwienia. Nie zyskało ono aprobaty rzymskiej. Sejm więc przedłużył pokój
religijny na półtora roku, liczono bowiem, że w tym czasie odbędzie się sobór powszechny lub co najmniej narodowy. Sprawa bigamii landgrafa heskiego Filipa, który za tajną aprobatą Lutra, Melanchtona i Butzera poślubił młodą damę dworu, mając prawowitą żonę, osłabiła Związek Szmalkadzki. Filip bowiem czuł się zmuszonym przejść do obozu cesarskiego; by uchronić się od kary śmierci za bigamię, według prawa Carolina, które sam ogłosił niedawno w swoim księstwie. Od ostatecznej rozprawy ze Szmalkadczykami wstrzymało Karola V zagrożenie tureckie, ale ich osłabienie uratowało biskupstwa Monaster, Osnabruck i Paderborn przed reformacją. Nie udało się natomiast powstrzymać niektórych książąt od zajmowania posiadłości kościelnych. Chciał to uczynić także elektor koloński, arcybiskup Herman Wied, napotkał jednak na zdecydowany opór katolików, gdyż jego przejście do reformacji zwiększyłoby liczbę ewangelików w kolegium elektorów decydującym o wyborze cesarza. Walkę przeciw Wiedowi prowadził nie tylko cesarz, ale też katolicy elektoratu kolońskiego, jednakże dopiero w 1547 roku zdołano usunąć go z Kolonii, Zapowiedź soboru trydenckiego przyjął Luter napisaniem broszury Przeciw założonemu przez szatana papiestwu w Rzymie. Cesarz natomiast wymógł na Pawle III przesunięcie daty otwarcia soboru z powodu wojny ze Związkiem Szmalkadzkim i udzielenie na nią pomocy materialnej.
Wojnę szmalkadzką (1546-1547) mógł cesarz podjąć dzięki pokojowi z Francją i rozejmowi z Turkami. Jako jej powód podał nie względy religijne, lecz złamanie pokoju krajowego przez elektora saskiego ż landgrafa heskiego wobec Braunschweigu. Działania wojenne, o zmiennym szczęściu dla walczących; zakończyły się zwycięską dla cesarza bitwą pod Muhlberg. Wzięty do niewoli elektor saski Jan Fryderyk został skazany na śmierć za zdradę stanu i herezję. Poprzestano jednak na zrzeczeniu się elektoratu, ale nadal trzymano go w niewoli, gdyż odmawiał uznania soboru trydenckiego.
Interim augsburskie
Marcin Luter zmarł (18.02.1546) przed wybuchem wojny szmalkadzkiej. Nie wiadomo, jak oceniał
swoje dzieło przy końcu życia. Musiał wszakże dostrzec, że wywołany przez niego ruch reformacyjny był wewnętrznie zróżnicowany, a nawet skłócony. Nie można natomiast mówić u niego o załamaniu psychicznym, jak to dawniej czyniono. Nagłą zań śmierć należy uznać za wynik choroby serca, a nie za samobójstwo, co niegdyś wpleciono do czarnej legendy o nim.
Na dalsze dzieje reformacji w Niemczech śmierć Lutra nie miała większego wpływu. Zależały one od cesarza, który pokonawszy Szmalkadczyków, pragnął przywrócić dawny porządek kościelny i to w duchu średniowiecznego uniwersalizmu. Pierwszym krokiem do tego było nakłanianie ewangelików do udziału w soborze trydenckim. Plany cesarza niechcący pokrzyżował papież, gdy przeniósł sobór z Trydentu do Bolonii.
Sejm wydawał się być w tej sytuacji jedynym środkiem rozwiązania problemu religijnego w Niemczech. Na sejmie w Augsburgu (1547) spotkały się plany cesarza z silną opozycją stanów, gdyż nie chciano zamierzonej centralizacji jego władzy. Musiał więc w sprawach religijnych zgodzić się na tymczasowe (interim) rozwiązanie.
Po długich debatach na sejmie ogłosił Karol V (15.05.1548) cesarskie oświadczenie, w którym polecił nie dokonywać żadnych zmian w sprawach religijnych, aż do decyzji najbliższego soboru. Dla katolików natomiast wydał formułę reformy, która nakazywała biskupom odbywanie synodów diecezjalnych i prowincjalnych, przeprowadzanie wizytacji parafii, poprawę duchowieństwa. Paweł III aprobował niektóre z tych wskazań w osobnej bulli. Interim natomiast wywołało powszechne niezadowolenie, co ujawniło się w wielkiej liczbie pism polemicznych.
Opozycja przeciw cesarzowi nie ustała, lecz wzrastała, choć udało mu się nakłonić ewangelickie stany do wysłania poselstwa na sobór trydencki za Juliusza III. Jej ostoją był działający od 1550 roku związek kilku książąt (Związek Królewiecki) do obrony protestantyzmu. Potajemnie przyłączył się do niego książę saski Maurycy. Związek porozumiał się z Francją, następnie wyruszył do walki. Cesarz musiał uciekać z Innsbrucku, przedstawiciele protestantów opuścili sobór trydencki, a legaci papiescy zawiesili jego obrady W pertraktacjach z Karolem V zbuntowani książęta domagali się zniesienia Interim, zwołania soboru narodowego i trwałego pokoju religijnego.
Pokój augsburski
Karol V, zmuszony niepowodzeniem swej wyprawy przeciw Francji, zwołał sejm, lecz opuścił Niemcy na stałe przed jego otwarciem. Wszystkie sprawy religijne i państwowe do załatwienia zostawił swemu bratu, Ferdynandowi.
Sejm augsburski (1555) rozpoczął się od odczytania cesarskiego oświadczenia, które z góry odrzucało wszystko, co obraziłoby i osłabiłoby prawdziwą, dawną, chrześcijańską i katolicką religię. Stany jednak pragnęły pokoju i rozumiały potrzebę kompromisu. Na ogół bowiem byli to ludzie drugiego pokolenia po wybuchu reformacji, o mniejszym nastawieniu emocjonalnym do niej. Na sejmie zresztą działali juryści, nie podejmowano więc teologicznych zagadnień. Obie strony przyrzekły nie szkodzić sobie nawzajem, lecz zachować obopólną zgodę Augsburski pokój religijny (25.09.1555) me objął wszystkich wyznań, lecz tylko katolików i ewangelików luteran. Wolny wybór wyznania zapewniono panom terytorialnym, a nie poszczególnym poddanym,
by zachować wygodną dla panującego zasadę: gdzie jeden pan, tam niech będzie jedna religia (inaczej: cuius regio, eius religio). Kto z poddanych nie chciał zastosować się do tego ustalenia, miał prawo sprzedać swoją posiadłość i bez uszczerbku na majątku i czci opuścić kraj. Zawieszono wykonywanie katolickiej jurysdykcji duchownej do czasu ostatecznego pojednania religijnego. Mniejszości katolickiej w sprotestantyzowanych miastach Rzeszy zapewniono tolerancję. Majątki kościelne pozostawiono w rękach tych, którzy posiadali je do układu passawskiego. W izbie sądowej Rzeszy, do której uprawnień należały także sprawy religijne, mieli odtąd zasiadać przedstawiciele obu wyznań.
Ze względu na brak porozumienia się stanów Ferdynand mocą cesarskiego upoważnienia dał orzeczenie (nazwano to resevatum ecclesiasticum), że arcybiskupi, biskupi, prałaci i opaci, po porzuceniu dawnej wiary, tracą urząd, a kapituły mają wybrać następcę. Wymienione osoby, przyjmując wyznanie ewangelickie, nie mogą narzucić go swoim poddanym. Orzeczenie to wpisano do akt sejmu. Ferdynand orzekł nadto, że pokój religijny obejmuje niezależne rycerstwo, jeżeli zaś w miastach cesarskich istnieją razem oba wyznania, jedno i drugie będzie mogło cieszyć się swobodą religijną i pokojem w sprawach wiary, kultu i majątku. Podobnie należy tolerować ewangelickie miasta i gminy w księstwach duchownych, o ile istnieją od dłuższego czasu. Tej deklaracji Ferdynanda (Declaratio Ferdinanda) nie wciągnięto do akt sejmu, nie miała więc mocy prawa w izbie sądowej Rzeszy.
Pokój religijny posiadał charakter tymczasowych ustaleń. Zaznaczono, że jest ważny do czasu pojednania się wyznań na soborze powszechnym, lub soborze narodowym, albo na specjalnym sejmie Faktycznie okazał się trwały, na stałe usankcjonował rozłam religijny i prawną równorzędność obu wyznań. Usankcjonował też zasadę cuius regio, eius religio, w której nie było miejsca na indywidualną tolerancję i wolność sumienia jednostki ludzkiej. O religii poddanych decydowała władza świecka, mając do dyspozycji średniowieczne środki przymusu wobec przeciwników państwowego wyznania (heretyków).
Prawnie ustalony pokój religijny nie oznaczał faktycznego pokoju często łamano jego postanowienia, zresztą nie zawsze jasno interpretowane W środkowych i północnych Niemczech doszło (po 1555 roku) do protestantyzacji znacznej liczby biskupstw, w tym Kamienia Pomorskiego i Lubusza. Kalwini, nie wymienieni w uchwale o pokoju religijnym, faktycznie z niego korzystali, choć były przeciw temu protesty. Z nimi bowiem liczono się, szczególnie od przyjęcia ich wyznania (1563) przez palatyna Fryderyka III.
Pokój augsburski stał się widomym znakiem odejścia od średniowiecznej koncepcji uniwersalnej władzy cesarskiej. Ostatnim jej rzecznikiem był Karol V, który po sejmie augsburskim zadecydował nieodwołalnie o swej abdykacji. Dokonał jej 12.09.1556, przekazując tron cesarski bratu Ferdynandowi, a tron hiszpański synowi Filipowi II. Sam osiadł w klasztorze hieronimitów San Yuste (Hiszpania), prowadząc życie ascetyczne przez dwa lata, do swojej śmierci.