BAROK

Spis treści

• Barok

pojęcie „barok”

• Tło polityczne i kulturalne

• Sarmatyzm

geneza terminu

geneza formacji

główne idee

ideały moralne w życiu i literaturze

styl życia

istota wolności szlacheckiej

• Poglądy filozoficzne

• Sztuka barokowa

• Literatura baroku

• Moliere „Świętoszek”

• Daniel Naborowski

charakterystyka twórczości

„Marność”

„Na krótkość żywota”

„Na oczy królewny angielskiej”

„Cnota grunt wszystkiemu”

„Do Anny”

• Mikołaj Boileau

• Giambattista Marino

• Jan Andrzej Morsztyn

Morsztyn jako Marinista

„Do trupa”

„Niestatek” I

„Niestatek” II

„Bierzmowanie”

„Pokuta w Kwarantannie”

„Cuda miłości”

„Na kwiatki”

• Jan Chryzostom Pasek

część I

część II

• Wacław Potocki

charakterystyka twórczości

„Ogród fraszek”, „Moralia”

„Wojna chocimska”

Barok

- tendencje pojawiające się w sztuce i literaturze od poł. XVI w do poł. XVIII w.

- początek we Włoszech

- największy rozkwit w XVII w.

- zdeformowanie, zniekształcenie klasycyzmu - klasyczny spokój i harmonia wyparte zostały przez niepokój, sprzeczność, napięcie

- przerost formy nad treścią

Pojęcie „barok”

- pod koniec XVI w. określenie kształtu perły o niezwykłym wyglądzie

- słowo barocco używane było do określenia nienaturalnego wyglądu przedmiotów artystycznych odbiegających od klasycznego ideału piękna - sens ujemnie oceniający

- później pojęcie to przyjęło sens charakteryzujący styl wywodzący się od klasycznego, a jednocześnie uzupełniający i rozszerzający go nowymi elementami

Tło polityczne i kulturalne

- reformacja spowodowała zmiany w świadomości społecznej

- sceptycyzm - niewiara w możliwości poznania, załamanie się kultu rozumu ludzkiego (kryzys renesansu)

- niejednolitość religii, wiele sprzecznych koncepcji, brak autorytetów

- pytania o sens życia

- świat nie jest dziełem idealnym

- zwątpienie, brak ufności w Boga

- wolna wola nakłada na człowieka odpowiedzialność za własne czyny

- rozwija się emancypacja narodowa, zwrot ku własnej kulturze, historii, tradycji, językowi, poszukiwanie źródeł baroku

- spada znaczenie Włoch jako centrum kulturalnego na rzecz Francji i tendencji narodowych

- ośrodkami kultury są dwory (w Polsce dwa nurty: dworski i dworkowy)

- tło historyczne to wojny

- wojny społeczno-religijne, np. wojna trzydziestoletnia 1618-1648

- wiele mocarstwach europejskich przechodzi burzliwy okres - przeobrażenia wewnętrzne np. w Anglii, Hiszpanii

- kształtują się wrogowie Rzeczypospolitej - Rosja, Brandenburgia, Szwecja, Turcja

- odwrócenie się kultury polskiej od Europy Zachodniej i zainteresowanie kierunkiem wschodnim

- związane z unią polsko-litewską

- Niemcy z protestantyzmem, a Francja z władzą absolutną odstręczała Polaków

- pozostały ścisłe związki polsko-włoskie - dzięki temu kultura polskiego baroku była pełna wzorów włoskich

- Polska mimo zaostrzenia stosunków religijnych wciąż była jednym z najbardziej tolerancyjnych krajów w Europie

- na Zachodzie do nietolerancji nawoływali nawet filozofowie

- szlachta polska broniła tolerancji będącej jednocześnie zaporą dla absolutystycznych zapędów Zygmunta III

- szlachta kalwińska i katolicka pozbyła się radykalnych mniejszości (np. arian)

- część szlachty odwróciła się od protestantyzmu, w wyniku czego dominować zaczął z powrotem katolicyzm i prawosławie

- polska religijność barokowa daleka była od mistycyzmu (wyjątkiem jest Sęp Szarzyński) lub ascezy

- zaczął pojawiać się tzw. mistycyzm narodowy

- przekonanie, że Bóg oraz Bogurodzica czuwają nad narodem polskim

- w związku z tym np. obrona Jasnej Góry przed Szwedami i cała wojna polsko-szwedzka miała dla szlachty charakter „wojny świętej”

- można przyjąć, że barok w Polsce zaczął się na początku lat dwudziestych XVII w.

- popyt na zboże uzależnił polską gospodarkę od rynków zagranicznych

- wraz z pogrążaniem się kraju w wojny wschodnie pogłębiał się kryzys ekonomiczny

- jednocześnie zamierają szkoły, uniwersytety

- potop szwedzki pozostawił wyniszczony, rozkradziony kraj ze zdziesiątkowaną, ludnością, skłóconą szlachtą i zdeprawowaną magnaterią

- osłabienie władzy, zrywanie sejmów

- kontrreformacja

- na soborze trydenckim (1545-1563) sformułowane zostały oficjalne nauki kościoła katolickiego, walka z innowiercami, dobrowolnym interpretowaniem Biblii

- w 1534 powstał zakon jezuitów

- idea absolutnego posłuszeństwa

- początkowo wyróżniali się wysokim poziomem intelektualnym

- szczególną troskę przywiązywali do edukacji młodzieży - założyli sieć szkół zwanych kolegiami

- podczas gdy protestanci niechętnie odnosili się do sztuki (preferowali surowość, ubogość obrządku), jezuici próbowali przyciągać i olśniewać widzów bogactwem form architektonicznych, obfitością wystroju wnętrz świątyń

- kontrreformacja niszczyła wolnomyślicielstwo, cenzura religijna obniżała poziom literatury

- Kościół surowo tępił wszelkie nowinki naukowe (np. spalenie Giordano Bruno w 1600 r. za głoszenie nieskończoności świata)

- spowodowało to rozłam religii i nauki, oba kierunki rozwijały się intensywnie, lecz niezależnie od siebie

- w 1577 kościół w Polsce przyjął uchwały soboru trydenckiego

- 1658 - postanowienie o wygnaniu arian lub zmuszeniu ich do zmiany wyznania na katolicyzm

- konflikt pomiędzy magnaterią (bogate dwory prowadzące samowolną politykę, utrzymujące kontakty zagraniczne, przejmujące obce mody i wzorce) i szlachtą (tendencje sarmackie, narodowe)

Sarmatyzm

- sarmatyzm to formacja kulturowa występująca w Rzeczypospolitej Obojga Narodów od końca XVI w. do połowy XVIII w.

- początki sarmatyzmu wiążą się z ukształtowaniem demokracji szlacheckiej; koniec - z kryzysem szlacheckiego parlamentaryzmu i całokształtu uznawanych dotąd wartości, narastającym między schyłkiem panowania Augusta II a konfederacją barską i pierwszym rozbiorem Polski

- charakterystyczną cechą tej formacji kulturowej jest jej odrębność narodowa i o wiele słabsze niż przedtem i potem poczucie więzi ogólnoeuropejskiej (w Europie i innych krajach - podobne tendencje)

geneza terminu

- związek z tzw. mitem sarmackim

- przekonanie, że Polacy i inne narody Rzeczypospolitej pochodzą od starożytnego plemienia Sarmatów, zamieszkujących między I a IV w n.e. ziemie dzisiejszej Ukrainy

- geografowie antyczni kraje na północ od Morza Czarnego określali mianem Sarmacji

- u nas już Jan Długosz wiązał Polaków i Rusinów z Sarmatami

- pod koniec XVI wieku mit ten był przyjmowany jako oczywistość

- mit ten dodawał państwu splendoru (antyczny rodowód)

- słowo „Sarmata” oznaczało przynależność „narodową” (odnosiło się do Polaków, Litwinów i Rusinów zamieszkujących Rzeczypospolitą)

- w wieku XVII zaczęto utożsamiać to pojęcie ze stanem szlacheckim i obok pojęcia „Lechita” kojarzono go jeszcze w XIX wieku z Polakiem

- słowo „sarmatyzm” zaczęło być kojarzone z cechami kulturowymi i mentalnymi, jakie przedstawicieli szlachty polskiej charakteryzowały w okresie, kiedy uważali się za potomków starożytnych Sarmatów i sami Sarmatami lubili się nazywać

- w latach 60. XVIII wieku uformowało się pojęcie sarmatyzmu jako odpowiednika określającego pewien typ kultury i postaw społecznych

geneza formacji

- sarmatyzm powstał w kraju o ustroju politycznym szlachecko - republikańskim

- rozwinął się na styku dwóch kultur zachodu i wschodu Europy oraz chrześcijańskiej Europy i muzułmańskiego Orientu

- w Moskwie i na zachodzie Europy ewolucja feudalizmu prowadziła ku absolutyzmowi

- w Polsce - ustrój republikański

- suwerenny stan szlachecki

- szlachta podjęła obowiązek obrony kraju i utożsamiła się z narodem

główne idee

- republikanizm i wolność (zarezerwowana tylko dla szlachty)

- kult szlachectwa i dawności rodu

- dawność wiązano z prostotą i surowością (cnoty przodków), co przeciwstawiano zepsuciu świata współczesnego

- lekceważenie pracy nierolniczej i pracy w ogóle (obniżenie rangi innych zawodów, zwłaszcza kupca i rzemieślnika)

- zasada równości wszystkich szlachciców

- wartości dotyczące sfery moralnej i psychologii społecznej:

- wiara, ufność w Boga, zdanie się na Niego

- ogólnofeudalna odwaga, rycerskość, honor

- ziemiańskość, swojskość

ideały moralne w życiu i literaturze

- ideał republikanina, obrońcy „złotej wolności”, wzorowany na rzymskich Brutusach i Katonach

- wzorzec rycerza chrześcijanina, obrońcy wiary (połączona realizacja obu ideałów znalazła wyraz w modelu rycerza z początków Konfederacji Barskiej)

- wzorzec ziemianina, człowieka „poczciwego”, gospodarza siedzącego w wiejskiej Arkadii z dala od zgiełków świata

- czasem te wzorce łączyły się w model ziemianina, żołnierza, Cyncynatusa

- Cyncynatus: Rzymianin z V w p.n.e., postać historyczna, choć otoczona legendą

- wg. tradycji był symbolem rzymskiej prostoty, cnoty, odwagi i surowości obyczajów

- konsul w 460

- w 458 r., gdy, wg. legendy, orał swe pole, został zawiadomiony, że został obrany dyktatorem w wojnie z Ekwami

- Cyncynatus pokonał Ekwów, a po 16 dniach zrezygnował z dyktatury i wrócił do pracy na roli

- łac. cincinnatus - kędzierzawy

styl życia

- tradycjonalizm i konserwatyzm (wypływające z kultu dawności)

- bezkrytycyzm - rezultat ufnej wiary

- ksenofobia - wynik kultu swojskości

- demokratyzm (w ramach stanu szlacheckiego) - wypływający z poczucia równości

- indywidualizm (niechęć do subordynacji, podporządkowania, karności, posłuszeństwa, skłonność do anarchii i warcholstwa) - biorący się z umiłowania wolności

- efekt

- Sarmata to „homo ludens” i „homo politicus”

- niechęć do subordynacji, hardość, gwałtowność, dawanie upustu namiętnościom, skłonność do warcholstwa

istota wolności szlacheckiej

- antynomiczność: od zabezpieczenia przed gwałtem do prawa zadawania gwałtu -liberum veto, zajazdy (zbrojne napady) itp.

- odwaga jako brawura i ryzykanctwo

- rozrzutność, lekceważenie dóbr

- opozycyjność - skłonność do pieniactwa powodowanego chęcią zysku materialnego i szeroki gest

- rozrzutność, pewność siebie, duma - ale i pokora, oddanie się woli Boga, poniżające pokuty

- ceremonialność i spontaniczność, porywczość

- ziemiańskość i rycerskość

- w literaturze i sztuce barokowa kunsztowność, a jednocześnie skłonność do prymitywności i rubaszności

- widzenie świata pełnego sprzeczności i jednocześnie dążenie do Arkadii -ziemiańskiego dworku

- monumentalność i przepych, dekoracyjność sztuki, a z drugiej strony surowość i prostota

Poglądy filozoficzne

- Kartezjusz (1569-1650)

- początkowo sceptyk: twierdził, że trzeba zwątpić we wszystko, co wydaje nam się prawdą

- droga zwątpienia prowadzi do jednej jedynej prawdy absolutnej: „myślę, więc jestem” - z faktu myślenia wynika pewność istnienia

- podzielił świat na podmioty i przedmioty

- zmiany zachodzące w ciałach są czysto mechaniczne, wszystkie przedmioty mają wymiar geometryczny

- racjonalista (łac. ratio - rozum) - uznawał, że w procesie poznania rozum jest najważniejszy, powinna do niego dostosować się wolna wola, która może podejmować decyzje tylko w jego granicach

- Pascal

- wątpił w możliwości rozumu

- uważał, że człowiek jest niczym wobec potęgi Boga, jest słaby, podzielony pomiędzy ciało i duszę, podatny na choroby, ograniczony swoimi zmysłami

- jedynym ratunkiem jest wiara, choć przeczy ona rozumowi

Sztuka barokowa

- sztuka barokowa jest sztuką ruchu

- geometryczny spokój i matematyczne proporcje renesansowe zamieniły się w dynamiczne formy

- wrażenie ruchu, pulsowania, nieuchwytność proporcji

- kontrasty, światłocień

- rzeźba barokowa jest pełna dekoracyjności i ruchu

- malarstwo było niejednolite

- Caravaggio (1573-1610) - brutalny realizm, brzydota świata, światłocień

- Rembrandt (1606-1669) - także światłocień

- El Greco (1541-1614) - wizjonerstwo, fantastyka

- Rubens (1577-1640) - ruch, piękno i obfitość świata

- klasyczna stateczność zmieniła się w tzw. świat poruszony

- sztuka była wyrazem niepokoju, sprzeczności, tajemnicy świata

- ruch pojawił się w rzeźbie i w malarstwie

- światłocień - zauważono, że oprócz światła istnieje także ciemność

- lęk przed śmiercią - powrót do średniowiecznych motywów: rozkład ciała, motywy cierpiących świętych)

- charakterystyczny jest kontrast (w literaturze antyteza)

- zbliżenie pojęć śmierci i miłości - obydwa wywołują uczucia ekstremalne

- fascynacja i jednocześnie lęk przed śmiercią

- umiłowanie życia w renesansie doprowadziło do przesytu

- powrót do alegoryzmu

- człowiekowi, który kocha piękno nie można przeciwstawiać ascetycznego trybu życia - dlatego kościoły charakteryzowały się ogromnym bogactwem formy, przepychem, miały symbolizować wielkość Boga, ołtarz stanowił centrum kościoła

- cel sztuki

- do tej pory: uczyć, bawić, wzruszać

- wywoływanie szoku, bulwersowanie

-zaskakiwanie swoją oryginalnością, bogactwem formy

- twórcy prześcigali się w środkach dążąc do okrągłości kształtów, bogactwa kolorów (złoto, purpura)

- perwersja - twarze natchnionych świętych przypominają ekstazę miłosną

- dwa podstawowe nurty:

- intelektualny (manieryzm) - trudna intelektualna sztuka wywodząca się z kręgów dworskich, stopniowo wypierana

- emocjonalny - pełen monumentalnego patosu, olśniewa bogactwem form i ozdób

Literatura baroku

- podział

- wczesny barok - koniec XVI w. do początku XVII w. - pojawienie się nowych nurtów obok renesansowego klasycyzmu

- rozkwit baroku - 1620-1680 - rozkwit literatury barokowej i rozwój kontrreformacji

- późny barok - do 1730 - zahamowanie rozwoju literatury i opóźnienie wobec krajów europejskich, zaostrzenie cenzury

Moliere „Świętoszek”

- utwór powstał w 1664 r., ponad 300 lat temu

- wydarzenia dzielące nas od momentu powstania dzieła:

- 4 epoki kulturalne (ujmując ogólnie): oświecenie, romantyzm, naturalizm, wiek XX, a każda stanowi zmianę w kulturze, literaturze, każda związana jest z buntem

- 3 rewolucje przemysłowe: związana z parą, z elektrycznością, z elektroniką

- powstanie, rozwój i upadek kolonializmu

- rozwój kapitalizmu

- 2 rewolucje społeczne: 1789 - rewolucja francuska, która (wliczając Napoleona) trwała ok. 25 lat i doprowadziła rzeczywiście do przebudowy świata oraz 1917 - rewolucja rosyjska, która okazała się nieudaną próbą

- 2 wojny światowe i dwukrotnie przebudowany porządek świata

- pytanie o to, co sprawia, że „Świętoszek” jest nadal interesujący, jest pytaniem dotyczącym sposobu, w jaki trwa kultura będąca systemem kontynuacji

- wiek XVII we Francji to okres monarchii absolutnej:

- stała się najsilniejszym politycznie i militarnie państwem

- kultura francuska zaczęła w Europie dominować nad włoską, zaczęła narzucać swój język itp.

- dominującą formacją kulturową stał się klasycyzm:

- jako zjawisko kultury XVII-wiecznej Francji ściśle łączył się z polityką, ustrojem państwowym

- była to postawa narzucona siłą w ostrej walce ideologicznej

- postawa dotycząca wyobrażeń twórczych

- związana z tezą, że kiedyś w przeszłości istniał okres doskonałości twórczej i do tego ideału kultura ma dążyć

- wykształcenie klasyczne to wykształcenie oparte na wzorach antycznych

- postawa związana z postulatem naśladownictwa wzorów uznanych za idealne, wtedy stała się postawą dogmatyczną

- ideał klasyczny został zakwestionowany przez postawę barokową

- klasycyści twierdzili, że doskonałość i harmonię osiąga się przez rygor formalny

- barok: nie chodzi o reguły, lecz o to, by oddać antynomie, niejednorodność świata, jeśli dzieło sztuki osiągnie harmonię, to nie przez doskonałość formy, ale przez ukazanie antynomicznej natury świata

- to instynkt twórczy pozwala artyście dotrzeć do tajemnicy świata, pozwala ją ukazać, ale nie pojąć

- natomiast klasycy uważali , że świat jest oczywisty

- w XVII wieku we Francji istniała polityka kulturalna

- celem było narzucenie poddanym pewnego określonego sposobu myślenia, gustu

- klasycyzm wiązał się z absolutyzmem, były to koncepcje jasne, oparte na zasadach rozumu

- pogląd, że polityka kulturalna musi być w zgodzie z wolą władcy

- chodziło o opanowanie zamętu, likwidacje takiego wrażenia

- był to wiek wojen na tle społeczno-polityczno-religijnym

- walka o władzę między królem a arystokracją, która nie chciała uznać żadnego pana nad sobą

- także spory wewnątrz katolicyzmu związane z koniecznością reformy, między zakonem jezuitów a jensenistów (poglądy św. Augustyna), które miały charakter polityczny, związane były z aresztowaniami

- wtedy także miał miejsce spór filozoficzny między kartezjanizmem a libertynizmem, który był antymetafizyczny, antyreligijny, lecz tolerancyjny (tu szuka się źródeł naturalizmu)

- w latach 60. nastąpił ogromny kryzys ekonomiczny: głód, afery podatkowe związane ze sposobem pobierania podatków

- rozwinęła się działalność konspiracyjna mająca na celu podkopanie władzy, uzyskanie wpływu na społeczeństwo:

- „Towarzystwo Świętego Sakramentu”, w skład którego wchodziła arystokracja i królowa - matka, działające na terenie Kościoła:

- usiłowało wkroczyć na teren rodziny poprzez działalność misyjną

- rodziny miały być zdyscyplinowane, zorganizowane na sposób klasztorny

- wysyłano misjonarzy, którzy mieli kontrolować sytuację, uciekano się do szantażu, porwań

- jałmużna stała się sposobem policyjnego szantażu

- słynny stał się przypadek pewnego fryzjera z Lyonu, misjonarza, który, gdy został zdemaskowany, przyznał się do winy i przepraszał, przez co uniknął jakichkolwiek konsekwencji

- bigoteria stała się narzędziem wpływu

- „Towarzystwo A. A.”, o którym prawie nic nie wiadomo

- był to czas wcielania w życie postanowień soboru trydenckiego

- reformacja odebrała Kościołowi wiernych, była buntem przeciw Kościołowi, który przeżywał kryzys

- kontrreformacja stanowiła program naprawy, rozstrzygała problemy doktrynalne, przeciwstawiała się swobodzie indywidualnej interpretacji Pisma Św., klerowi narzucano ogromną dyscyplinę, dużą rolę przywiązywano do wykształcenia

- moment powstania „Świętoszka” ze względu na tło historyczne był momentem dramatycznym

- „Świętoszków” było trzech:

- w 1664 r. powstała trzyaktówka, stała się przedmiotem narad, król ostatecznie się nie zgodził

- w 1667 r. pod tytułem „Szalbierz”, składał się prawdopodobnie z pięciu aktów, lecz nadal nie zyskał aprobaty

- w 1669 r. udało się uzyskać zgodę na przedstawienie publiczne pod ostatecznym tytułem

- pierwotnie świętoszek występował w sutannie, potem Molier złagodził swą krytykę obłudy, uczynił ją mniej czytelną, ponieważ obawiał się o swoje życie (istniało realne zagrożenie)

- do tej pory głównym zarzutem przeciw utworowi jest to, że jest utworem bezbożnym

- postacie występujące w utworze

- rzecz dzieje się na terenie jednej rodziny - działalność „Towarzystwa Św. Sakramentu”

- Tartufe dostaje się tam w sposób bardzo charakterystyczny, nasuwający skojarzenie z aferą owego fryzjera z Lyonu

- manifestował swą pobożność z wyjątkową cierpliwością, narzucał się z tą pobożnością, która w zasadzie była tylko systemem gestów, barokowym pokazem (przesadność) traktowanym jako prawda przez wszystkich

- to, że został zaproszony do domu przez Orgona, było decyzją z zakresu taktyki prowadzenia się, miało usprawiedliwienie w okolicznościach:

- pani Pernelle ma pretensje do żony, syna Orgona o bogactwo ubiorów, wykwintny styl życia, częste przyjęcia

- ona powtarza to, co mówią inni

- Orgon jest pod naciskiem, przez przyjęcie do domu świętoszka stara się poprawić wizerunek swojej rodziny

- Orgon był ojcem rodziny, co wtedy oznaczało władcę absolutnego, ale i biorącego pełną odpowiedzialność

- zanim pojawia się Tartufe, Orgonowi zostaje zarzucone, że nie odróżnia ludzi naprawdę odważnych od tchórzy, hipokryzji od pobożności, maski od twarzy, osobowości od pozoru osobowości (fantoma)

- prawdziwą tezą Tartufe'a jest: nie ma grzechu, gdy nikt o nim nie wie, gdy tajemnica jest skuteczna, to wszystko jest w porządku

- Tartufe to postać ludzka, która jest maską, kolejno zdejmująca maski, aż w końcu zostaje pustka

- gdy zostaje zdemaskowany, przyznaje się do wszystkiego (jak fryzjer) z całym wyrachowaniem i udaje mu się ze wszystkiego wykręcić

- na zakończenie następuje złamanie konwencji - pochwała króla, który w końcu daje sobie radę, co miało usprawiedliwienie w okolicznościach

- sytuacja psychologiczna sprzyjająca funkcjonowaniu takiego człowieka jak Tartufe jest sytuacja fanatyzmu

- tezą Orgona jest to, że Tartufe jest świętym człowiekiem, a skoro on, jako władca absolutny to wie, to tak musi być

- w końcu w przedziwnych, kompromitujących okolicznościach dostrzega prawdę i ją przyjmuje

- natomiast nikt nie jest w stanie przekonać pani Pernelle, która przeczy naocznym faktom - sytuacja fanatyzmu

- sytuacja fanatyzmu usprawiedliwia, pozwala istnieć komuś, kto jest tylko maską, pozorem osoby

- dlatego „Świętoszek” przetrwał 300 lat, gdyż nie okoliczności są jego tematem, lecz taki rodzaj sytuacji, który pozwala istnieć człowiekowi - masce

Daniel Naborowski

- kalwin, żył w latach 1573-1640

- wykształcony, przebywał 12 lat na różnych uniwersytetach

- po powrocie do kraju został dyplomatą na dworze Radziwiłła

- był tłumaczem dzieł autorów zagranicznych

- jego twórczość nie była wydawana, przetrwała tylko w domowych rękopisach

charakterystyka twórczości

- jego utwory są logiczne i uporządkowane

- Naborowski szuka harmonii pomiędzy przeciwieństwami przemijania i trwania, życia i przeznaczenia

- porusza się w świecie kultury, nie opisuje rzeczywistości, często odwołuje się do poezji i mitologii, pomniejsza wielkie idee renesansowe

- często przywołuje metaforykę krótkości i ulotności ludzkiego życia

- poszukuje wartości, które mogą nadać sens życiu człowieka; próbuje odnaleźć miejsce człowieka w świecie podległym przemijaniu i przeznaczeniu

- jako kalwinista wyznaje zasadę predestynacji, wg. której zbawienie lub potępienie człowieka zależy od woli Boga, a nie od postępowania człowieka

- renesansowej aktywności przeciwstawia pasywne wycofanie się w świat intelektu i ludzkiej kultury

- nie ma recepty na istnienie i dlatego zaleca żyć w biernym oczekiwaniu na boską pomoc

- tylko w świecie kultury człowiek ma władzę, ponieważ rządzi słowami, a nie rzeczami

- jednak słowa są wieloznaczne, fałszują świat

- poezja jest bezradna wobec świata, nie potrafi go tłumaczyć

- chaosowi świata przeciwstawiona jest harmonia i precyzyjny porządek wiersza

- instrumentacje głoskowe

„Marność”

- nawiązanie do księgi Koheleta: „marność nad marnościami”

- świat jest marny, ponieważ hołduje rzeczom nietrwałym

- z marności należy korzystać, jednak do granic, jakie określa Bóg i moralność

- cnota i „bojaźń boża” ochrania go od trwogi i potępienia

„Na krótkość żywota”

- niedostatki natury ludzkiej

- rozważania nad ulotnością żywota ludzkiego

- nietrwałe byty układają się w jeden łańcuch - kolejne pokolenia

„Na oczy królewny angielskiej”

- komplement - gatunek charakterystyczny dla baroku

- poeta wygłasza pochwałę pięknej dziewczyny, opisuje ją

- jej oczy porównane z pochodniami, gwiazdami, słońcami, niebem, bogami

- gradacja, hierarchicznie uporządkowany wszechświat

- hiperbola, ciągi synonimiczne

- pamiątka podróży Naborowskiego do Anglii

„Cnota grunt wszystkiemu”

- wszystko przemija, jedyne, co pozostanie, to dobra sława po człowieku cnotliwym

- człowiek, który żyje cnotliwie jest szczęśliwy

- sięgnięcie do filozofii Jana Kochanowskiego zawartej między innymi w fraszce „O żywocie ludzkim”

- cale życie jest tylko fraszką - wszystkie dobra doczesne nic nie znaczą, gdyż są przemijające

„Do Anny”

- komplement

- podmiot wylicza nieprawdopodobne wydarzenia, które będą miały miejsce zanim wygaśnie miłość

- za pomocą anafory „z czasem” i wyliczeniu przemijających wartości Naborowski udowadnia, że tylko jego miłość do adresatki wiersza potrafi oprzeć się upływowi czasu

Mikołaj Boileau

- żył w latach 1636 - 1711

- „Sztuka poetycka” 1674 - stała się kanonem europejskiego klasycyzmu:

- treść poezji jest całkowicie zamknięta w formie

- poezja ma być rozumnym naśladownictwem natury (przede wszystkim człowieka)

- należy usuwać z poezji wszystko to, co jest brzydkie, przypadkowe, dziwaczne

- wzorem jest sztuka starożytna

- styl powinien odznaczać się jednością i prostotą

- poezja powinna być piękną prozą

- główne zalety poezji to rozum i rozsądek

Giambattista Marino

- żył w latach 1569 - 1625

- w swojej intelektualnej poezji przetwarzał wątki różnorodnych dzieł literackich; nie chciał opisywać natury

- poeta powinien charakteryzować się pomysłowością i panowaniem nad językiem i wierszem

- „celem poety jest cudowność”

- jedyną regułą jest łamanie reguł

- Marino był mistrzem konceptu i najtrudniejszych form

- wartości moralne zastąpione zostały przez wartości estetyczne - jedynym celem życia jest zaspokojenie potrzeb zmysłowych

- tworzywem poezji są doznania zmysłów, szczególnie wzroku - zmysłu dotyku duszy

- aby oddać piękno przeżyć zmysłowych, należy używać pięknego, subtelnego języka - twórca nurtu poezji rozkoszy

- Marino był nauczycielem sztuki konceptu (oryginalnego pomysłu), umiejętności stosowania złożonych technik wypowiedzi poetyckiej dla oddania prawd życiowych i doznań wypowiadającego się podmiotu

- z biegiem czasu sztuka konceptu stała się rzemieślniczą manierą udziwniania tekstu

- marinizm - kwiecistość stylu, nadmierna ozdobność, wybujała ornamentyka, przerost formy nad treścią

Jan Andrzej Morsztyn

- żył w latach 1621 - 1693

- potomek ariańskiej szlachty, musiał przejść na katolicyzm, nie był religijny

- osiągnął najwyższe urzędy w państwie: w 1688 został podskarbim wielkim koronnym

- w 1683 opuścił Polskę oskarżony o zdradę, zmarł we Francji

- przygotował, lecz nie wydał, dwa zbiory: „Kanikuły, albo psia gwiazda ” (1647) i „Lutnia” (1661) - jego wiersze krążyły w odpisach

Morsztyn jako Marinista

- duża część jego utworów to parafrazy lub przekłady twórczości Giambattisty Marina i innych twórców

- poezja nie przedstawia świata rzeczywistego, zamknięta jest w tematach życia dworu

- wartości moralne: dobro i zło zastąpione są przez wartości estetyczne: piękno i brzydota - utożsamienie piękna z dobrem, a brzydoty ze złem

- wartości te są subiektywne, zależne od oceniającego

- wiersze opierają się na koncepcie, mają za zadanie zadziwić czytelników, zakończone są paradoksalną puentą

- forma przeważa nad treścią - uważał, że wiersze powinny dawać czytelnikowi przyjemność estetyczną

- jest poetą miłości

- miłość dworska - flirt, niestałe uczucie

- miłość fizyczna - zaczerpnięta z poezji ludowej

- miłość nie ma wymiaru metafizycznego, brak w niej spontaniczności

- miłość często kojarzona ze śmiercią i cierpieniem

- strach przed śmiercią i następującej po niej nicością

- brak tematów religijnych, odniesień do Boga

- poeta dworski - bawi żartem, komplementuje damy, drwi z przesadnej wytworności, w wyrafinowany sposób mówi o dworskich flirtach i zabawach

- wprowadził do polskiej poezji kwiecistość stylu, sztukę konceptu (oryginalnego pomysłu)

- elementy sztuki konceptu

- konsekwentnie rozwijane porównania zakończone paradoksalną puentą

- podobieństwa: antytezy (zestawienie przeciwstawnych znaczeniowo części wypowiedzi)

- kontrast pomiędzy hiperbolizacja i błaha puenta

- paralelizm (podobieństwo budowy) poszczególnych wersów i anafora (powtórzenia tych samych wyrazów na początku wersów)

- oksymoron (epitet sprzeczny)

- peryfraza - omówienie, ciągi synonimiczne

- kontrast, wyliczanie, stopniowanie, paradoks

„Do trupa”

- sonet

- koncept opiera się na rozwiniętym porównaniu trupa i zakochanego

- odnajduje cechy wspólne, np: obaj zostali trafieni strzałą, jeden miłości, drugi śmierci, obydwóch ogarnia ciemność: grobowe mroki lub brak promyka nadziei na odwzajemnioną miłość

- następnie, posługując się kontrastem, zestawia cierpienie zakochanego ze spokojem umarłego i wysnuwa wniosek, że lepiej być trupem niż cierpieć z powodu nieodwzajemnionej miłości

- podobieństwa, antytezy, kontrasty, anafora, ciągi synonimiczne jasności i ciemności

„Niestatek” I

- emocjonalny, subiektywny obraz świata

- podmiot liryczny posługuje się klasycznym opisem kobiety, porównuje ją do anioła, gdy jest ona uległa i wywołuje pozytywne emocje

- gdy staje się nadąsana i zbuntowana, w oczach podmiotu lirycznego traci piękno, staje się potworem

- niestałość świata, który jest niepokojącą tajemnicą

„Niestatek” II

- ironiczna uwaga na temat rozsądku i powagi kobiet

- poeta wylicza szereg nieprawdopodobnych, niemożliwych zjawisk, które staną się rzeczywistością prędzej „niźli będzie stateczna która białogłowa”

- dysharmonia budowy - długa część opisująca, i jeden wers konkluzji

„Bierzmowanie”

- podmiot liryczny opisuje kobietę, która wznieca ogień w jego sercu, dlatego chce przebierzmować ją i nadać jej imię „ognisko”

- coraz ciekawsze wyliczenia wdzięków pięknej Jagnisi prowadzą do konkluzji, że jest ona ogniskiem, które spala swym żarem zakochanego mężczyznę

„Pokuta w Kwarantannie”

- komentarz do własnej postawy wobec życia, racjonalny rachunek sumienia

- spowiedź człowieka jest pretekstem do rozważań o nicości ludzkiej natury

- ton skruchy za grzechy przemienia się w ufność w miłosierdzie Boga, który będzie potrafił oddzielić zło natury człowieka od jego indywidualnych win

- Bóg poetów, urody życia zostaje przeciwstawiony Bogowi kontrreformacji, jest spokojny, pogodny, pełen harmonii

- rozrachunek z samym sobą przynosi podmiotowi lirycznemu ukojenie

- utwór nietypowy dla Morsztyna

„Cuda miłości”

- rozważania na temat miłości

- miłość jest zagadką, uczuciem, którego nie można poznać - jest skojarzona z ogniem

- poetyka paradoksu, hiperbolizacji

„Na kwiatki”

- podmiot liryczny zazdrości zerwanym kwiatom, które, wplecione we włosy, będą bliżej ukochanej niż on sam

Jan Chryzostom Pasek

- żył w latach ok. 1636 - 1701

- wychowanek szkół jezuickich

- przez ponad 10 lat prowadził żywot żołnierza

- później osiadł na ziemi krakowskiej, gdzie prowadził życie typowego ziemianina - Sarmaty

- zgodnie z ówczesną modą prowadził pamiętnik

- Sarmata negatywny: „żywy, jowialny, głowa ciasna, małe serce”, gadatliwy, fałszywie religijny, chciwy, krewki, pijanica, często się procesował, okrutny dla chłopów, wrogi wobec cudzoziemców, broni kraju, lecz z myślą o łupach, dobry gospodarz i mąż

- ożenił się z Anną Łęcką - wdową z 6 dzieci, starszą o 15 lat

- „Pamiętniki” zostały wydane w 1836 r.

- Pasek portretuje siebie jako typowego Sarmatę, miłującego absolutną wolność

- nie potrafi zdobyć się na krytycyzm wobec siebie i swojego stanu

- często koloryzuje i wyolbrzymia swoją rolę w wydarzeniach

- pisze stylem barwnym, dostosowanym do charakteru opisywanych wydarzeń np:

- bitwa - język potoczny, krótkie urywane zdania

- przemowa - język pełen patosu, mitologiczne aluzje, zdania długie i rozbudowane

- stosuje wiele wstawek łacińskich - styl makaroniczny

część I

- wojenne doświadczenia Paska

- walki Czarnieckiego w Polsce i w Danii, wojna z Moskwą, rokosz Lubomirskiego, odsiecz Wiednia

- Pasek walczy dzielnie, lecz kierują nim ambicje, chęć zdobycia łupów, ciekawość i żądza przygody, a nie miłość do ojczyzny

- opisuje również swoje przygody miłosne, bójki, zajazdy

- ujawnia swój nieuczciwy stosunek do religii

część II

- opis życia na wsi, gdzie osiadł w 1667 r.

- po odrzuceniu kolejnych ofert małżeńskich żeni się z Anną Łęcką mając nadzieję na syna

- Pasek jest dobrym mężem i gospodarzem

- dużo czasu poświęca swojemu zwierzyńcowi, wydrze, którą oddał królowi Janowi Sobieskiemu

- pamiętnik urywa się w roku 1688 r.

Wacław Potocki

- żył w latach 1621-1696, pochodził z rodziny ariańskiej

- brał udział w licznych wojnach trapiących Polskę w XVII w.

- osiadł na roli i ożenił się z arianką

- po uchwale z 1658 o wydaleniu arian zmuszony był przejść na katolicyzm, jednak rodzina jego żony nie zmieniła wyznania i Potocki ukrywał ją przez wiele lat

- jego dwaj synowie zginęli na wojnie, a córka umarła młodo

- pomimo tak ciężkich doświadczeń pozostał głęboko religijny i ze spokojem poddawał się wyrokom boskim

- charakteryzował go tradycjonalizm i przywiązanie do ziemi

charakterystyka twórczości

- krytycyzm wobec polskiego społeczeństwa szlacheckiego w XVII w.

- dostrzegał przepaść pomiędzy sarmackim ideałem a rzeczywistością

- twierdził iż Sarmata powinien kierować się dobrem państwa, podporządkować się ideałowi moralnemu, być mądrym, dzielnym i pełnym poświęcenia obywatelem

- uważał, że przynależność do stanu szlacheckiego nakłada obowiązki, a nie tylko przywileje

- przywiązywał wagę do tradycji i historii

- był moralistą, choć nie wierzył, że jego twórczość może wyeliminować ciemnotę, samowolę, nietolerancję i fanatyzm religijny

- żądał wolności wyznania

- pisał bardzo dużo, lecz jego twórczość rozpowszechnić się mogła jedynie w podpisach

- Sarmata pozytywny

„Ogród fraszek”, „Moralia”

- zbiory epigramatów opartych na wzorach literatury starożytnej i renesansowej (np. Erazm z Rotterdamu)

- satyryczne, krytyczne opisy życia szlachty

- krytyka szlachty i duchowieństwa miała na celu reformę, a nie sprzeciwianie się idei

- wytykał wady społeczeństwa, aby umotywować potrzebę reform

- uważał, że źródłem zepsucia się bogate dwory magnackie

- pisze językiem potocznym urozmaiconym przez dialogi i przysłowia

- ok. 4000 utworów

- „Niegdyś, a dzisiaj”

- opisuje zbytki życia szlachty (dobrze jadają, używają zamorskich przypraw)

- porównuje ich jednak do pigmejów - małych wobec wielkości przodków

- zestawiając przodków ze współczesnymi zauważa umiłowanie przepychu i niechęć do spełniania obowiązków obywatelskich

- szlachta żyje wystawnie, w bogatych pałacach, natomiast Polska jako państwo upada, poddaje się atakom tureckim

- brak obrony granic, słabość pospolitego ruszenia

- „Kto mocniejszy, ten lepszy” („Na kaduki ariańskie”)

- kaduki - majątki odbierane arianom

- krytykuje nietolerancję religijną Polaków

- arianie muszą jej ulec, ponieważ są mniejszością

- „Czuj! Stary pies szczeka”

- stary pies (podmiot liryczny) chodzi po domach i ostrzega przed złodziejami - nikt nie chce go słuchać

- dom-ojczyzna jest okradany, ale gospodarz nie chce łożyć na „stróżów” - obronę granic

- gospodarz przehulał pieniądze i teraz wyzyskuje chłopów

- „Zbytki polskie”

- zarzuca szlachcie, że myśli tylko o zbytkach - urządzeniu dworu, pięknych strojach, ucztach, służbie

- nie przejmuje się tym, że Polska zawęża swoje granice, że w jej obroni giną niepłatni żołnierze

- nie zdają sobie sprawy, że gdy upadnie kraj, stracą swoje majątki

- odchodzą od religii i nie wychowują dzieci w cnotach rycerskich

- „Nierządem Polska stoi”

- sejm, co chwila uchwala nowe ustawy, jednak są one niepotrzebne

- przestrzega praw tylko najbiedniejsza szlachta, która jest ciągana po sądach, zmuszana do płacenia podatków, pozbawiana majątku

- ludzie bogaci, sprawujący władzę są ponad prawem, nie stosują się do uchwał sejmu, są bezkarni - złota wolność, prywata

- „nierządem Polska stoi” - w Polsce nie obowiązują żadne prawa, nie ma sprawiedliwości

- „Pospolite ruszenie”

- podmiot nawołuje, aby ci, którzy na sejmach krytykowali hetmanów, króla sami ruszyli do walki, porzucili żony, dzieci, gospodarstwa i wykazali się w obronie granic

- powinni skompletować swój rynsztunek wojenny i nie wymawiać się słabym uzbrojeniem

- postuluje, aby zamiast udzielać się w bezowocnych dysputach szlachta stawiła się na pospolite ruszenie i wzięła czynny udział w obronie granic kraju

„Wojna chocimska”

- napisana w 1670, wydana w 1857

- poemat oparty na diariuszu (dzienniku) Jakuba Sobieskiego (ojca Jana III Sobieskiego), który brał udział w bitwie pod Chocimiem w 1621 r. - wierność wydarzeniom historycznym

- rozbudowany o plastyczne i realistyczne opisy walki, charakterystyki postaci, dygresje, w których odnosi wydarzenia przedstawione do współczesności

- bohaterska obrona granic przez najazdem Turków ma być wzorem postaw dla współczesnych - apoteoza walczących

- bohaterem eposu jest hetman Jan Karol Chodkiewicz - Sarmata idealny

- oddany całkowicie sprawom ojczyzny

- głęboko przekonany o wyższości sarmackiego narodu (tak jak Potocki)

- jego z pozoru zagrzewające do walki mowy są w rzeczywistości skierowane do współczesnej Potockiemu szlachty sarmackiej

- czyny ojców oskarżają gnuśność, lenistwo, obojętność na losy kraju synów, źródłem mód, zniewieściałości są dwory magnackie

- dzieło dzieli się na 10 części, z których 2 pierwsze opisują przygotowania do walki, a następne - kolejne dni przebiegu wojny aż do rozpoczęcia układów i rozejścia się wojsk

- paradoksem jest to, że Potocki chwali armię chłopską, choć wcale nie popiera jej powstania

- część I

- ma formę inwokacji do Boga

- prośba, aby wspomógł rozum i rękę przy pisaniu, władał mdłym piórem tak, jak włada stalą

- cześć IV

- mowa Chodkiewicza

- obniża wartość bojową Turków, twierdzi, że każdy z nich jest tylko przebranym kupcem

- odwołuje się do honoru i tradycji rycerskich Polaków - czasy Bolesława Chrobrego

- wywyższa Polaków wobec Turków, ujawnia cechy sarmackie: umiłowanie wolności, patriotyzm, wyższość Polaków nad innymi narodami

- przykładem kobiet porywanych i służących Turkom wzywa do obrony społeczeństwa

- Polska jest przedmurzem chrześcijaństwa - broni Europę przez zalewem orientu - związane jest to z religijnością Sarmatów

- cześć VI

- opis bitwy - realistyczny, plastyczny, porusza i wstrząsa wyobraźnią czytelnika

- Polacy mają poparcie Boga w walce o obronę granic i religii

- kontrast pomiędzy odwagą Polaków a mnogością butnych Turków

- postać Chodkiewicza jest przykładem odwagi i waleczności

- 10 -

---