Kultura - komunikacja - literatura. Studia nad XX wiekiem. Pod red. Stefana Żółkowskiego i Maryli Hopfinger, Wrocław, 1976, s.173-193.
Janusz Stradecki: GRUPA LITERACKA A CZASOPISMO. PRZYKŁAD „SKAMANDRA”.
„Skamander” stanowi rodzaj wzorcowego „miesięcznika poetyckiego” lat międzywojennych, dlatego na jego przykładzie łatwiej będzie prześledzić pewne prawidłowości, zachodzące zarówno w rozwoju czasopiśmiennictwa dwudziestolecia, jak i rozwoju międzywojennych ugrupowań.
Dwa okresy „Skamandra”, odpowiadające odmiennym modelom czasopisma literackiego:
czasopismo grupy - OKRES INTEGRACJI - dominuje w latach dwudziestych, w tym czasie funkcjonują stosunkowo trwałe grupy literackie, o ostro zarysowanym profilu, a wiec albo programowe, albo - rzadziej - sytuacyjnej,
„Skamander” - okres pierwszy - obejmuje okres od stycznia 1920 - lipca 1928 roku (z cezurą na przełomie 1923/1924 roku), czyli zeszyty od 1 - 56,
pismo stanowi wtedy rodzaj typowego dla lat dwudziestych „miesięcznik-magazyn” literacki, z najbardziej wyeksponowanym działem poezji, ale zawierający początkowo także inne obszerne działy,
formalnie jest „miesięcznikiem”, ale wychodzi dość nieregularnie, ze względu na problemy wydawnicze, poszukuje opiekuna-dyspozytora połączonego z odpowiednią „grupą nacisku”,
trudności przezwyciężają częściowo połączone siły redakcji - Grydzewski i Zawistowski - oraz wpływ i poparcie piłsudczyków, którzy przystępują dotworzenia własnych instytucji kulturalnych,
przez otrzymane wsparcie są oni zobowiązani do opowiedzenia się po stronie lewicowego, powiązanego z PPS-em, demokratycznego odłamu obozu „belwederskiego”,
w okresie pierwszym „Skamander” jako czasopismo „grupowe” stanowiło logiczny efekt poprzednich działań i poczynań grupy, pismo miało przejąć w dziejach zespołu wszelkie funkcje organizowania odbioru (kabaret, występy publiczne - formy wykorzystywane do 1923 roku), a jednocześnie stało się głównym czynnikiem spajającym grupę i ważnym forum społecznym wystąpień zespołowych,
okres ten charakteryzuje się formowaniem powiązań merytorycznych między członkami zespołu - „manifestów' i „inwokacji” - podejmowanych w celu samookreślenia i skodyfikowania programu pisma i modelu grupy, wszystko to ma swoje odbicie w miesięczniku:
w dziale „wypowiedzi programowych” - redakcyjnych, w teoretycznych postulatach dotyczących formowanego przez grupę programu poetyckiego, w którym przez przekonanie o spontaniczności procesu twórczego - „stawania się” poezji - kształtuje się tez wirtualny adresat poezji skamandrytów - czytelnik „masowy”, poezja miała być zdemokratyzowana, akceptować hasła typu: „poezjo dosięgasz bruku”, jednocześnie poezja miała być elastyczna w stosunku do tradycji i współczesnej awangardy, dział ten miał być odzwierciedleniem stanowiska grupy do rozmaitych zjawisk ówczesnego życia literackiego i artystycznego, dlatego zawierał także rubrykę krytyczno-polemiczną,
w dziale poezji - pismo prezentuje synkretyczny model poetycki charakterystyczny dla „poetyki grupowej”, ten model poetyki opiera się na kilku elementach: do roku 1928 drukowane są wiersze „ekwidentnych” skamandrytów oraz poetów „powiązanych z grupą”, Jasnorzewskiej -Pawlikowskiej, Balińskiego, Broniewskiego, Horzycy, Karskich, Wittlina, , osobno trzeba zaklasyfikować pisane „pod Skamandra” o publikowane na łamach pisma debiuty poetów nie powiązanych później z grupą - Przyboś, Ważyk, Liebert, Jastrun, Kurka, Brzechwa, Wanda Melcer, Braun, Kołoniecki, Brucz, Sterling, Wasilewski, nie drukowano za to poetów starego pokolenia, choć zrobiono wyjątek dla patrona grupy - Leopolda Staffa,
inne działy także prezentują cechy charakterystyczne dla „poetyki zbiorowej” skamandrytów,
w dziale tłumaczeń funkcjonują przekłady symbolistów rosyjskich i francuskich,
w dziale prozy dwa ropdzaje powieści - powieść poetycka i powieść polityczna
w dziale krytyki i eaeju ukazały się eseje i artykuły skamandrytów i krytyków powiązanych,
wypowiedzi autorów dotyczyły wartości polskiej kultury i kształtu współczesnej literatury oraz pozostałości modernizmu, skamandryci pisali zwłaszcza o Żeromnskim - preferowanym przez grupę pisarzu-klasyku, którego twórczość ma spełnić rolę swoistego przewodnika po współczesności,
zamieszczone wówczas w „Skamandrze” w dziale krytyki i eseju artykuły są wówczas wyrazem wiary w racjonalistyczna i logiczną koncepcje człowieka i świata, w dynamiczny rozwój kultury i w bujny rozwój sztuki i literatury w odrodzonej Rzeczpospolitej,
istniały także: dział recenzji literackich, teatralnych, muzycznych, filmowych, plastycznych,
w poszczególnych działach stosowano różną politykę kolejności druku: w dziale wypowiedzi redakcyjnych teksty programowe, dział poezji pierwszeństwo członków grupy, dział krytyki brak rygorów,
druga połowa lat dwudziestych to okres „terroru >Skamandra<”, druk w piśmie oznacza wówczas duży prestiż i poetycka nobilitację, polityka miesięcznika przechodzi z postawy agresywnej w bierną, po 1935 roku zaczynają się mnożyć zarzuty o nieaktualności pisma, co prowadzi do zmiany modelu miesięcznika,
grupy połączone w tym okresie ideowo z „Skamandrem”: poznański „Zdrój”, warszawski „Skamander”, krakowska I Awangarda, następnie „Czartak” i jego grupy satelickie, krakowscy formaliści i futuryści oraz „Kwadryga,”
najbardziej charakterystycznym zjawiskiem w tym okresie jest walka grupowych estetyk, ostre podziały programowe,
czasopismo managera - OKRES DEZINTEGRACJI - dominuje w latach trzydziestych, funkcjonowanie grup efemerydowych, najczęściej funkcjonalnych, rzadko - epigońskich ugrupowań młodych, powstające na zasadzie reakcji na ugrupowania z okresu pierwszego,
„Skamander” - okres drugi - kwiecień 1935 do lipca 1939 - seria zeszytów od 57 - 110 numeru,
zaliczyć tu można: warszawską sanacyjną „Kadrę” wraz z filiami regionalnymi, poznańską „Lożę”, lewicujący łódzki zespół „Meteora” i „Prądów”, poznański „Prom”, lwowski zespół „Rybałtów”, wileńską „Smugę” i wiele innych powstających i znikających grup tego okresu,
w tym okresie następuje wzajemne krzyżowanie się tendencji estetycznych i poetyk o charakterze synkretycznym w stosunku do tych z lat dwudziestych,
lata trzydzieste to koniec artystycznych manifestów grupowych, sporadycznie pojawiają się próby ogłaszania zbiorowych enuncjacji (zbiorowych oświadczeń, deklaracji) programowych,
w latach trzydziestych można w zasadzie mówić tylko o grupach nieformalnych, skupionych wokół poszczególnych czasopism - grupach funkcjonalnych współpracujących z czasopismami nacjonalistycznymi lub o zespołach luźno sformalizowanych skupionych wokół czasopism o innych orientacjach ideowych,
tworzą się kręgi pisarzy proletariackie, nacjonalistyczne, ludowe, katolickie, krąg „pisarzy-liberałów”, w tym wcześniejszych skamandrytów, powiązanych teraz głównie z „Wiadomościami Literackimi',
zmiana profilu pisma kojarzona jest z Mieczysławem Grydzewskim, przejście „Skamandra” z popularnego „miesięcznika literackiego” w specjalistyczny miesięcznik „branżowy”, poświęcony głównie poezji,
gazeta jest wydawana na lepszym papierze, co świadczy o jej luksusowym statusie, pismo w tym czasie wychodzi regularnie co miesiąc,
zmienia się również cel pisma, nie jest już ono arena wystąpień grupy, staje się miejscem integracji poetów różnych literackich środowisk wokół wspólnej platformy wypowiedzi,
stawia się głównie na twórczość młodych: Edwina Herberta, Jerzego Klingera, Nore Odlanicką, Jana Mieczysławskiego, Eugeniusza Zielińskiego i paru innych, ze starej gwardii drukowani są Leśmian i Staff,
nie drukuje się wszystkiego tego co mogło by być kontrowersyjne, rezygnuje się, więc z Przybosia, Czechowicza, Gałczyńskiego, Broniewskiego,
pismo drukuje to wszystko co jest w tym czasie modne: synkretyczne utwory literackie, opowiadania obyczajowe, utwory zanurzone w nurcie ekspresjonistycznym, sztuki awangardowe,
z pisma znika dział polemiki literackiej oraz dział recenzji,
w porównaniu do poprzedniego okresu pismo nie zdobywa już jednak uznania, jego cechy tak typowe dla „menagerskiego” czasopisma, krytyka atakuje eklektyczność artykułów, abstrakcyjność esejów i relatywizm sadów i ocen.
PODSUMOWANIE
na przykładzie „Skamandra” zostały pokazane dwa etapy rozwoju typowego „miesięcznika literackiego”,
przejście od grupy sytuacyjnej, walczącej o „poetykę grupy”, poprzez okres zmian zachodzących w komunikacji literackiej - profesjonalizacja zawodu pisarza, w pismo popularyzujące różne awangardy artystyczne i które przyczynia się do wewnętrznego rozwoju literatury, stawiając na młodych twórców, jest ono wówczas kierowane przez literackich menagerów,
działalność pisma zahamowuje dopiero wojna.