Wykład 1
Wprowadzenie do socjologii
Potoczna wiedza o społeczeństwie - wartościujący charakter, skłonność do dychotomicznych ujęć, traktowanie następstw czasowych jako związków przyczynowych, upatrywanie przyczyn w działaniach celowych ludzi, pochopność uogólnień i stereotypowość.
Przedsocjologiczna refleksja teoretyczna (od pierwszej rewolucji w dziejach wiedzy o społeczeństwie) - normatywny i finalistyczny punkt widzenia, woluntaryzm, koncentracja uwagi na władzy państwowej
Wiedza naukowa - 1/ niezadowalanie się samym opisem i zmierzanie do wyjaśnienia, 2/ metodyczny, uporządkowany i intersubiektywnie kontrolowalny charakter procedur badawczych, 3/ powstrzymywanie się od wartościowania
Historyczny kontekst powstania socjologii - dziecko nowoczesności - poszerzanie się granic naszego świata, rewolucja francuska, uprzemysłowienie. Zaczątki w oświeceniu - poszukiwanie praw naturalnych - powstanie w wieku XIX. Nazwa „socjologia“ wprowadzona w 1838 r. przez Augusta Comte`a.
Instytucjonalizacja socjologii - w USA wykładana już od lat 70. XIX w., w Polsce w początkach okresu międzywojennego.
3 rewolucje w rozwoju wiedzy o społeczeństwie wg Szackiej:
a/ odróżnienie świata społecznego od świata natury
b/ odróżnienie społeczeństwa od państwa
c/ stworzenie koncepcji nauki o społeczeństwie jako wolnej od wartościowania i odkywającej prawa życia społecznego
Inne nauki społ. - ekonomia, nauki polit. i ewentualnie antropologia, historia i psychologia. Historia w odróżnieniu od socjologii ma charakter idiograficzny a nie nomotetyczny. Interdyscyplinarność współczesnych badań.
Comte, który chciał badać fakty, szukać między nimi związków i ustalać prawa, i zdecydowanie odrzucał wartościowanie chciał upodobnić socjologię do nauk przyrodniczych. W Niemczech pod koniec XIX wieku narodził się jednak pogląd, że metody przyrodoznawstwa nie nadają się do humanistyki, w której człowiek nie bada zewnętrznego świata lecz świat ludzki, więc właściwą procedurą nie jest badanie faktów lecz rozumienie zachowań (Dilthey, Windelband, Rickert). Zapoczątkowało to podział na socjologię scjentystyczną, inaczej zwaną pozytywistyczną (zainicjowaną przez Comte'a) oraz humanistyczną (Weber, Znaniecki, Ossowski)
Inne podziały: redukcjonistyczny i holistyczny model socjologii, makro mikro i mezosocjologia.
Socjologia współczesna:
Pierwsze dekady po wojnie - dominacja nurtów mniej lub bardziej scjentystycznych: empiryzm logiczny (Lazarsfeld), funkcjonalizm (Parsons), marksizm. W ostatnich dekadach socjologia humanistyczna: symboliczny interakcjonizm (Mead), fenomenologia (Schutz), etnometodologia (Garfinkel), teoria krytyczna
Możliwe reakcje na teoretyczny pluralizm socjologii: nihilizm, dogmatyzm, programowy eklektyzm, twórcza rekonstrukcja
3 rodzaje źródeł: toczące się wokół życie społeczne, przekazy kult, eksperyment
Etapy procedury badawczej: zdefiniowanie problemu, przegląd istniejącej literatury, sformułowanie pytań, wybór narzędzi i sposobu zbierania danych, zbieranie danych, ich analiza (ilościowa bądź jakościowa), interpretacja wyników analiz i sformułowanie wniosków
Narzędzia badawcze: ankieta, wywiad swobodny, obserwacja (ukierunkowana i systematyczna, m.in. uczestnicząca), analiza treści (dane statystyczne, dokumenty osobiste), eksperyment (ograniczenia moralne).
Praktyczny wymiar socjologii - rola edukacyjna bądź instrumentalna.
Wykład 2
Przyrodnicze podłoże życia społecznego
Problematykę życia zbiorowego istot żywych podejmuje ekologia, etologia i socjobiologia.
Ekologia - nauka badająca relację między gatunkiem a całością jego środowiska. W centrum uwagi stawia populację - zespół osobników danego gatunku zamieszkujących wyodrębniony obszar. Ekolodzy podkreślają, że struktura i organizacja populacji oraz współzależności między nią a środowiskiem nie mają charakteru intencjonalnego, lecz są konsekwencją czynności życiowych.
Etologia - nauka o zachowaniu zwierząt, jego funkcjach i przyczynach. Zakłada, że biogram gatunku - czyli całość jego wzorów zachowaniowych - jest przynajmniej częściowo uwarunkowany genet. Stąd zainteresowanie problemem wydzielenia w zachowaniach komponentu dziedzicznego i środowiskowego.
odz
Socjobiologia - nowa (od lat 70. 20 wieku, ojcem Edward O. Wilson). Przekonanie o genetycznych podstawach socjalności (także człowieka). Stąd zainteresowanie problemem „altruizmu”, który tłumaczą odwołując się do 2 teorii:
1/ Teoria łącznej wartości przystosowawczej /inclusive fitness/: w ewolucji „chodzi” o zapewnienie przetrwania nie jednostkom, lecz pewnym kombinacjom genów; stąd opłacają się poświęcenia dla krewnych
2/ teoria altruizmu odwzajemnionego
Socjobiologia poszukuje ogólnych biologicznych podstaw życia społ. Jak podkreśla, dla powstania życia społ nie jest konieczna świadomość, ale konieczne jest rozwiązanie 2 podstawowych problemów życia zbiorowego: ograniczenie wewnątrzgatunkowej agresji i zapewnienie współpracy.
Problem ograniczenia agresji rozwiązują: hierarchia, terytorializm. Z pozycją dominanta w hierarchii wiążą się przywileje (pierwszeństwo w dostępie do pokarmu i partnerów seks) jak i obowiązki (ochrona stada i pacyfikacja rodzących się w nim konfliktów). Ale i będąc na końcu hierarchii można pełnić ważną funkcję społeczną, jeśli jest się kozłem ofiarnym. Terytorializm - może się odnosić do pojedynczych osobników, par jak i stad. Hierarchia i terytorializm ograniczają liczbę konfliktów regulując zasady dostępu do zasobów, ale i zwiększają szanse reprodukcji osobników przewyższających inne w eywalizacji. Jako 3 mechanizm ograniczania konfliktów Szacka wymienia podział na swoich i obcych.
Problem współpracy i współdziałania - oprócz odwołania się do teorii inclusive fitness i altruzimu odwzajemnionego socjobiologia tłumaczy je odwołując się do dylematu więźnia - założenie, że natura rzeczywistości czyni altruistyczne zachowania obopólnie pożytecznymi, choće łatwiej rozwijają się one tam, gdzie łatwiej o ponowne spotkania, więc w grupach małych i osiadłych.
Socjobiologia nie neguje specyfiki życia społecznego człowieka (kultura), ale twierdzi, że życie społeczne człowieka i zwierząt ma pewne wspólne biologiczna podstawy.
2 kierunki w orientacji biologicznej - odwoływanie się do zmatematyzowanych modeli ewolucji wykorzystujących teorię gier albo zainteresowanie psychol poznawczą i funkcjonowaniem mózgu.
Z nauk społecznych orientacja biologiczna najszerzej występuje w antropologii kulturowej (pytanie o powszechniki kulturowe) i naukach politycznych (pytanie o ogólne zasady regulacji porządku społ). W socjologii ponoć nieobecna z racji na jej skupianie się na społeczeństwach nowoczesnych
Pojęcie kultury w socjologii
Kultura jako wyróżnik człowieka; ogólnie rozumiana jako zbiór stworzonych przez ludzi i obowiązujących społecznie zasad przekazywanych drogą uczenia się. U zwierząt są protokultury.
Charakterystyka kultury: obejmuje całość życia człowieka, pojęcie to nie ma charakteru wartościującego (kulturowy i kulturalny), jest tworem zbiorowym a nie indywidualnym (i takiż ma charakter), narasta i przekształca się w czasie
Szacka zalicza do kultury wzory, wartości, normy i sankcje
Wzory - idealne i realne, jawne i ukryte. Wzory realizowane z potrzeby są zinternalizowane
Wartości uznawane, odczuwane i realizowane. Mogą być konflikty wartości
Normy - wyrastają z wartości i razem z nimi tworzą ład aksjonormatywny
Sankcje - nagrody i kary
Wielość kultur, ich czasoprzestrzenny pluralizm. Kryteria wyodrębniania kultur: chronologiczne, ekonomiczno-cywilizacyjne, etniczne. W obrębie poszczególnych kultur subkultury, kontrkultury, kultury alternatywne.
Wielość kultur prowadzi do reakcji ksenofobicznych i etnocentrycznych, ale i do relatywizmu kulturowego 4 odmiany tego relatywizmu:
- relatywizm jako zasada metodologiczna
- jako element światopoglądu
- jako teoria i filozofia człowieka
- jako relatywizm wartości
Reakcją na relatywizm bywa poszukiwanie powszechników
- kultura bytu, społeczna i symboliczna - klasyfikacja Kłoskowskiej
Kultura bytu to sfera osiągnięć kulturowych służących zaspokajaniu potrzeb materialnych; kultura społeczna to normy regulujące relacje międzyludzkie; kultura symboliczna ma autoteliczny charakter i służy zaspokajaniu nie prostych potrzeb biologicznych, ale ekspresyjno-integracyjnych.
3 układy kultury:
- 1 układ: przekaz treści dokonuje się w kontaktach bezpośrednich niesformalizowanych (np. rozmowa z kolegą)
- 2 układ: przekaz treści w kontaktach bezpośrednich sformalizowanych (np. załatwianie sprawy w urzędzie)
- 3 układ: przekaz treści za pomocą technicznych środków masowego przekazu
Wykład 3
Zmiana społeczno-kulturowa
Socjologia - nauka nie tylko o zjawiskach, ale i o procesach społ. Stąd Comte oprócz statyki postulował także stworzenie dynamiki społ. Badając zmiany społ można badać jak zachodzą i dlaczego. Zmiany można traktować bądź jako rezultat samoistnego rozwoju, bądź jako skutek zewn. czynników. Dla współczesnej socjologii charakterystyczne jest porzucanie założeń o samoistności rozwoju i nieuchronności i nieodwracalności procesów historycznych.
Klasyczne teorie rozwoju społecznego - marksizm i ewolucjonizm
Marksizm - marksowska socjologia określana jest jako materializm historyczny. Marks zakładał, że procesy społeczne - podobnie jak przyrodnicze - podlegają pewnym prawom powodującym przechodzenie od 1 formacji społeczno-ekonomicznej do 2 (wspólnota pierwotna, azjatycka, antyczna, feudalna, kapitalist, komunist). Charakter formacji określa sposób produkcji uwarunkowany poziomem rozwoju sił wytwórczych. Siły wytwórcze określają stosunki produkcji - czyli stosunki między ludźmi w tym stosunki własności - i te 3 wspólnie tworzą bazę warunkującą nadbudowę - byt /ekonomiczny/ określa świadomość).
Źródeł dynamiki społ Marks dopatrywał się więc w bazie, a konkretnie w rozwoju sił wytwórczych. Marksowską teorię rozwoju charakteryzowała więc przyszłościowa orientacja i przekonania, że sprzeczność i konflikt są motorem rozwoju.
Ewolucjonizm - Herbert Spencer. Z marksizmem ewolucjonizm łączy wiara w istnienie praw rozwoju społecznego. Odróżnia o utożsamianie tych praw z prawami przyrodniczymi i orientacja przeszłościowa.
Zaliczanie społeczeństw do różnych stadiów jednokierunkowego rozwoju miała swój wymiar imperialistyczny, z czym próbował zerwać neoewolucjonizm odróżniający ewolucję konkretną od ogólnej. Najczęściej stosowanym w ewolucjonizmie kryterium rozwoju jest poziom techniki zdobywania środków do życia (społ zbieracko-myśliwskie, rolnicze kopieniackie, rolnicze rozwinięte i przemysłowe.
W socjologii na ogół nie ma tak rozwiniętych typologii społ przedprzemysł i określa się je zbiorczym mianem „tradycyjnych”. Z drugiej strony pojawia się pojęcie społ poprzemysł, ponowoczesnego czy informacyjnego.
Społeczeństwa tradycyjne: wiejskie, oparte głównie na gospodarce naturalnej, mała rola pieniądza, mała mobilność społeczna, przewaga pozycji dziedziczonych
Społeczeństwa przemysłowe: zurbanizowane, rozwój wymiany rynkowej opartej na pieniądzu, duża moblilność społeczna, przewaga pozycji osiąganych. .
Społeczeństwo poprzemysłowe (termin Bella z 1974), ponowoczesne czy informacyjne (w którym produkcja towarów i usług zależy w dużej mierze od przekazywania informacji). Płynność rynku pracy sprawia, że jest też pojęcie społ ryzyka. Dla tego typu społeczeństw charakterystyczna jest globalizacja, szczególnie ekon i wzrost roli ponadnar korporacji zagrażających demokracji i niezależności państw.
Teorie modernizacji, konwergencji i zależności.
Modernizacja - proces zmian prowadzących do powstania nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego, takich jak urbanizacja, deanalfabetyzacja, demokratyzacja i przemiany świadomościowe. Zainteresowanie teorią modernizacji po II wojnie wynikało z zainteresowaniem problemem nadrobienia zapóźnienia cywilizacyjnego przez III świat, a potem też trochę przez kraje postkomunistyczne.
Teoria konwergencji (zbieżności) - ta odnosiła się raczej do I i II świata. Głosiła, że wysoko rozwinięte państwa kapitalistyczne i państwa komunistyczne będą z biegiem czasu się do siebie coraz bardziej upodobniać.
Koncepcja zależności i systemu światowego (Immanuel Wallerstein). Teza, iż światowy podział pracy jest obszarem nierówności i wyzysku. Podział świata na centrum, wyzyskiwane przez nie peryferie i półperyferie.
Rozpowszechnienie się socjologii humanistycznej zwiększyło zainteresowanie ludźmi jako czynnikiem zmian społ. Ruch społeczne - „zbiorowe dążenie ludzi do realizacji wspólnego celu”
Nowoczesność jako era rozkwitu ruchów społecznych - bo urbanizacja, wzrost wykształcenia, demokratyzacja, ale zarazem nierówności. Przejściu od nowoczesności do ponowoczesności towarzyszy dalszy rozwój ruchów społecznych i częściowe zastępowanie starych ruchów (na podłożu ekonomiczno-politycznym, o sztywnej i scentralizowanej formie organizacyjnej) przez nowe (na podłożu kulturowym, o luźnej strukturze).
Wykład 4
Rozumienie interakcji
Interakcja - wzajemne oddziaływanie co najmniej 2 osobników ludzkich.
występujące we współcz socjologii podejścia wobec interakcji:
1/ interakcja jako wymiana i gra (wzajemne oddziaływanie racjonalnych podmiotów, które dążą do realizacji własnych interesów) oraz
2/ interakcja jako komunikacja
Interakcja jako wymiana - teoria wymiany Homansa, zgodnie z którą interakcje to dobrowolne transakcje polegające na wymianie różnego rodzaju dóbr będące nieintencjonalnym źródłem porządku społecznego.
Interakcja jako gra - podejście nawiązujące do teorii gier i teorii racjonalnego wyboru, opisujące interakcje jako swoiste gry toczące się między kalkulującymi racjonalnymi podmiotami, z których każdy dąży do maksymalizacji własnych korzyści. Ważną rolę odgrywa tu pojęcie dylematu społecznego, a więc sytuacji, w której zaangażowane strony dążąc do maksymalizacji realizacji własnych interesów wychodzą na tym gorzej niż gdyby uzgodniły między sobą powściągnięcie owych dążeń.
Interakcja jako komunikacja - 3 warianty:
A/ badanie interakcji jako komunikacji symbolicznej między interpretującymi owe symbole podmiotami (symboliczny interakcjonizm);
B/ rozpatrywanie interakcji jako manipulowania wrażeniami (Goffman);
C/ skupienie uwagi na ukrytych założeniach i milcząco przyjmowanych procedurach interakcyjnych (etnometodologia Garfinkela) - „jak się masz”)
Spojrzenie na społeczeństwo z perspektywy interakcjonistycznej ujawnia dynamiczny aspekt rzeczywistości społecznej. Rzeczywistość ta z pewnością nie jest jednak czymś zupełnie płynnym, gdyż obserwujemy w jej ramach tendencje do instytucjonalizacji czyli tworzenia instytucji, które pojmować można jako wzory utrwalające i porządkujące interakcje
Wykład 5
Socjalizacja
Socjalizacja - w odróżnieniu od wychowania obejmuje nie tylko wpływy zamierzone. To przyswajanie społecznie akceptowanych norm, wzorów, wartości i niezbędnych społ. umiejętności (od umiejętności chodzenia i mówienia począwszy). Socjalizacja kształtuje osobowość i tożsamość.
3 mechanizmy socjalizacji - wzmacnianie (nagrody i kary), naśladowanie, przekaz symboliczny.
Osobowość - socjologa bardziej niż psychologa interesuje badanie tego powtarzalne w osobowości poszczególnych ludzi i ustalanie typów osobowości charakterystycznych dla określonych warunków społecznych. Biologiczne, psychiczne i społeczne czynniki kształtujące osobowość. Socjologię interesują te ostatnie, a kształtowany przez nie aspekt osobowości określają mianem osobowości społecznej.
Pojęcia osobowości podstawowej (cechy osobowości typowe dla wszystkich prawidłowo zsocjalizowanych członków danej zbiorowości), statusowej (typowej dla określonej grupy statusowej) i modalnej (typ osobowości najczęściej występujący w danej zbiorowości).
Alex Inkeles - pojęcie osobowości człowieka nowoczesnego:
otwartość na nowe doświadczenia, wymagania, na rzeczy nowe;
ciekawość świata - nie zamyka się na własne sprawy czy sprawy własnej wspólnoty, jest tolerancyjny wobec pluralizmu, nie ucieka od inności;
orientacja na teraźniejszość i przyszłość;
poczucie mocy sprawczej - ma przeświadczenie, że człowiek potrafi być kowalem własnego losu;
poczucie sprawiedliwości merytokratycznej (każdemu wg zasług);
Kohn - badanie wpływu przynależności klasowej na osobowość (robotnicy ze względu na mniej samodzielny i zindywidualizowany charakter wykonywanej pracy mają reprezentować typ konformistyczny zorientowany na posłuszeństwo wobec zewnętrznych autorytetów
- w odróżnieniu od przedstawicieli klasy średniej, zorientowanych na działanie na podstawie indywidualnego osądu /typ samosterowny/.
Socjologia interesuje się też osobowością jako podmiotem zmian społ. - koncepcja osobowości autorytarnej jako mającej sprzyjać faszyzmowi (Horkheimer, Adorno)
Rola społeczna - zespół praw i obowiązków czy schemat zachowań związanych z daną pozycją. Role przypisane (uzyskiwane na mocy samego faktu bycia człowiekiem określonego rodzaju, np. kobietą) i osiągane (dla których pełnienia trzeba wpierw spełnić określone wymogi. W nowoczesnych społeczeństwach wzrasta rola tych drugich.
3 elementy roli - zachowania nakazane, zakazane i margines swobody.
Konflikty ról - można unikać przez odpowiedni dobór ról
Funkcjonalistyczne i interakcjonistyczne podejście do tematyki roli - pierwsze traktuje role jako coś stałego i zewn., drugie opisuje je jako coś współkształtowanego w toku interakcji (zainteresowanie marginesem swobody roli.
Socjologia postrzega tożsamość jednostki jako społecznie nadawaną i potwierdzaną. Nasza opinia o nas samych jest silnie uzależniony od opinii innych - jaźń odzwierciedlona jako hipotetyczna struktura w osobowości służąca wyobrażaniu sobie, co myślą o nas inni. Socjologię interesuje przede wszystkim tożsamość społeczna jednostki, czyli ta, która jest pochodną pełnienia określonych ról. Role tym mocniej określają tożsamość im mocniej są zinternalizowane. Rola kluczowa (zwykle zawodowa) jako sposób radzenia sobie z nowoczecznym kalejdoskopem ról.
- Socjalizacja pierwotna (od znaczącego innego do uogólnionego innego) - nauka „abecadła społecznego”, odbywa się w grupach pierwotnych
- Socjalizacja wtórna - nauka wyspecjalizowanych ról społecznych, odbywa się w znacznej mierze w grupach wtórnych.
- Resocjalizacja (tak jak pierwotna wymaga znaczących innych i emocjonalnej identyfikacji z nimi)
Wykład 6
Kontrola społeczna
Kontrola społeczna - w najszerszym rozumieniu, wszelkie mechanizmy utrzymujące porządek społ. Podstawową rolę odgrywają tu procesy instytucjonalizacji (instytucja - utrwalony wzór zachowań porządkujący interakcje) i socjalizacji (a zwłaszcza internalizacji). Socjalizacja stanowi podstawę kontroli wewn. - gdy ta zawodzi, trzeba odwołać się do zewn. Kontrolę zewn. można podzielić na formalną i nieformalną - rozwój nowoczesnych społ zwiększa rolę formalnej.
Konformizm - dostosowywanie własnego zachowania i myślenia do zachowania i myślenia innych członków danej zbiorowości. Obawa przed karą, a przede wszystkim potrzeba akceptacji ze strony otoczenia jako przyczyny konformizmu. Psychologiczna i socjobiologiczna interpretacja pochodzenia potrzeby akceptacji.
Dewiacja - przeciwieństwo konformizmu.
4 pytania, przed którymi stoją teorie dewiacji:
czy dewiacje to tylko zachowania i cechy, nad którymi ludzie maja kontrolę?
Czy pozytywne odbieganie od norm to też dewiacje?
Kogo w pluralistycznym społ. uznać za uprawnionego do formułowania norm?
Jak przebiega w danym społ margines tolerancji? Jak jest uzależniony od pozycji społ.?
Funkcjonalistyczno-strukturalistyczne i interakcjonistyczne podejście do dewiacji - 1 traktuje normy jako coś zewnętrznego i trwałego i interesuje się przyczynami łamania tych norm, 2 interesuje się społecznym konstruowaniem dewiacji czyli procesem kreowania norm w toku interakcji i wynikającym z tego definiowaniem określonych jednostek jako dewiantów.
3 teorie dewiacji charakterystyczne dla 1 podejścia:
1/ d. jako skutek rozregulowania systemu społ (tu o mertonowskiej koncepcji d jako rezultatu braku spójności między aprobowanymi społ celami a aprobowanymi społ wzorami zachowań mającymi zapewnić ich osiągnięcie - tabela)
2/ d jako rezultat transmisji kultury dewiacyjnej
3/ d jako rezultat niesprawności kontroli społ (założenie o naturalności skłonności do dewiacji
Reprezentanci 2 podejścia wskazują jak na społ. konstruowanie dewiacji wpływają zmiany prawne i zakres wpływów poszczególnych grup społ. i jak waga przypisywana pewnym dewiacjom może być wzmacniaa przez mass media. Kwestię definiowania jako dewiantów opisuje zaś teoria naznaczenia - kariera dewiacyjna od dewiacji pierwotnej do dewiacji wtórnej.
Dewiacja - nie tylko dysfunkcje, ale i funkcje społ.:
precyzują sens norm, określają przebieg granic tolerancji społ
wyznaczają granice grupy społ i zwiększają jej spójność
są wentylem bezpieczeństwa dla niezadowolenia społ. - „zamiast zwalczać normy, ludzie po prostu się do nich nie stosują”
ale są też motorem zmiany
Kontrola społ. - w węższym rozumieniu to reakcja na zaistniałe już pogwałcenia porządku społ - tu podział na kontrolę prawną i pozaprawną.
Formy tej kontroli - dwustronna i trójstronna.
Jej style - penalizacyjny, kompensacyjny, terapeutyczny i rozjemczy
Wykład 7
Społeczeństwo - zbiorowość trwająca przez wiele pokoleń, zespolona wielorakimi stosunkami społ., oparta na trwałej przynależności, stanowiąca w jakimś stopniu całość terytorialną, posiadająca swą kulturę.
Pojęcie społeczeństwa niewystarczające dla badania skomplikowanych społeczeństw nowoczesnych - stąd wprowadzenia pojęcia grupy społ. (zbiór osób, który możemy traktować jako całość ze względu na jakiekolwiek godne uwagi stosunki między jego członkami).
Jedną z kategorii grup są małe grupy (mikrostruktury) społeczne. Zaczynają się od diady lub raczej od triady.
Czynniki wskazywane jako niezbędne dla nadaniu zbiorowi osób charakteru grupy:
A/ Obiektywne relacje (interakcje) między członkami
B/ łącząca ich subiektywna więź, świadomość „my” i wspólne wartości
C/ Szacka jako dodatkowy czynnik wymienia wewn. ustrukturowanie grupy
Strukturalno-funkcjonalne podejście do grup polega na tym, że grupę uważa się za pierwotną w stosunku do interakcji w grupie i emergentną (tj, nieredukowalną do swych części - członków i stanowiącą autonomiczny podmiot); podejście interakcjonistyczne jest odwrotne.
Struktury wewnątrzgrupowe: socjometryczna, przywództwa i komunikowania.
Struktura socjometryczna - odzwierciedla interpersonalne sympatie i antypatie w grupie, dostarcza info. o istniejących w niej klikach.
Struktura przywództwa - 2 typy ról przywódczych: przywódca organizujący pracę i przywódca dbający o dobre relacje międzyludzkie i atmosferę (Bales),
3 style przywództwa: autorytarny, demokratyczny, anarchiczny
Autorytarny - przywódca wydaje polecenia z nikim się nie konsultując
Demokratyczny - przywódca ustala sposób postępowania wspólnie z podwładnymi
Anrchiczny - przywódca pozostawia grupę samą sobie
Spójna grupa to taka, którą spaja silna więź społeczna, a więc „aprobująca świadomość przynależności do grupy, tendencja do zachowywania najważniejszych konformizmów grupowych (...), świadomość wspólnych interesów, ale i gotowość do przedkładania interesów grupy ponad interesy osobiste, jeżeli taki konflikt zadzie, albo przynajmniej przekonanie, że się interesy grupy powinno przedkładać nad swoje” (Ossowski).
3 typy podstaw spójności grupy wg. Mertona: kreowana kulturowo (wspólne normy i wartości), kreowana organizacyjnie (realizowanie przez grupę jednostkowych i grupowych celów), kreowana strukturalnie (np. wynikłą z przeciwstawienia g. własnej g. obcym
Ogólnie rzecz biorąc, stopień spójności uzależniony od siły motywacji skłaniających do bycia w grupie. 2 typy motywacji: wzajemna atrakcyjność członków i osobiste korzyści. Stąd grupy ekspresyjne i instrum.
Im bardziej spójne grupy, tym silniejszy konformizm i skłonność do odrzucania dewiantów. Po przekroczeniu „bezpiecznego poziomu spójności grupy” może to być groźne. Jednostki mniej pewne swej pozycji w grupie są bardziej konformistyczne.
Wybrane rodzaje grup:
grupy pierwotne (i wtórne) - małe grupy charakteryzujące się zażyłością kontaktów i ich niewyspecjalizowanym charakterem, stosunki osobowe mają tu charakter osobowy (autoteliczny) a nie rzeczowy (instrumentalny)
grupy własne (i obce) - własną uważa się zwykle za bardziej zindywidualiz. Niż obca. We własnej zapamiętuje się zachowania pozytywne i na odwrót. Pozytywne zachowania grupy obcej tłumaczy się niezależnymi od niej uwarunkowaniami a negatywne paskudnym charakterem i na odwrót. Dyskusyjna kwestia czy grupami własnymi mogą być tylko takie, w których jest silna więź wewn.
grupa odniesienia - taka, która jest dla jednostki źródłem norm i wartości albo taka, z którą porównuje swe położenie (są g. o. pozytywnego i negatywnego, niekoniecznie muszą być to grupy w sensie socjologicznym).Z funkcjonalistycznego punktu widzenia orientowanie się na grupę inną (wyższą) niż własną jest dopuszczalne tylko w społ otwartych na awans
Wykład 8
Rozdział 9 - organizacja formalna
Celowe grupy formalne czyli organizacja formalne: charakteryzują się sztywno określoną strukturą opisaną w przepisach i statutach, wyraźny podziałem pracy, strukturą hierarchiczną i przewagą stosunków rzeczowych.
Za synonim pojęcia organizacji formalnej bywa uznawane weberowskie pojęcie biurokracji.
Weberowski podział na działania emocjonalne, tradycyjne i racjonalne (te ostatnie charakteryzują się wyraźnym określeniem celu i namysłem nad wyborem najwłaściwszych środków). We współczesnych społeczeństwach wzrasta rola działań racjonal. (racjonalizacja) czego wyrazem jest biurokracja jako zinstytucjonalizowana forma racjonalnego działania.
Typ idealny (abstrakcyjny model skonstruowany z najistotniejszych cech danego zjawiska) biurokracji wg Webera:
- wszystkie działania określone przez przepisy
- hierarchiczna struktura
- bezosobowe, określone przez obowiązki i kompetencje, stosunki między członkami biurokracji
- zobiektywizowane kryteria rekrutacji i awansu (dyplomy, konkursy)
- urzędnicy są pracownikami najemnymi
- pisemny obieg informacji i archiwizacja dokumentacji.
Zainteresowanie wydajnością przedsiębiorstw dało początek 3 kierunkom badawczym:
zarządzanie naukowe (F. W. Taylor). Dążenie do mechanicznej optymalizacji procesu pracy (optymalizacja ruchów i narzędzi). Koncepcja pracownika kierującego się wyłącznie motywami materialnymi
stosunki międzyludzkie (human relations - (Elton Mayo). Odkrycie, że wpływ na wydajność mają nie tylko warunki fiz., ale i atmosfera w pracy i że pracownikowi chodzi nie tylko o korzyść materialną, ale i o satysfakcję z udziału w zespole
kierunek administracyjny - nie usprawnianie pracy na poszczególnych stanowiskach, ale struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa. Przyczynił się do ujawnienia negatywnych cech biurokracji w sensie weberowskim.
Patologie biurokracji:
kłopoty z reagowaniem na nietypowe, nie pasujące do przepisów przypadki
z podobnych względów trudności z wdrażaniem innowacji
przemieszczenie celów - przestrzeganie przepisów może stać się ważniejsze niż realizowanie celów pierwotnych
niemożność wyeliminowania „drugiego życia”
Funkcjonalistyczny punkt widzenia na organizacje (jako zewnętrzne wobec jednostek systemy regulacji złożone z wzajemnie powiązanych części) i interakcjonistyczny (zmienny kształt organizacji jako rezultat negocjacji między członkami organizacji i między nimi a klientami)
Pojęcie instytucji totalnej (Goffman) jako kontrolującej wszystkie aspekty ludzkiego życia: więzienia, szpitale, koszary.
3 poziomy analizy problematyki organizacji: mikrospołeczny (jednostek i małych grup), mezospoł. (pojedyncze org.) i makrospoł. (całe społeczeństwo).
1 wiąże się np. z zainteresowaniem kwestią klik i nieformalnych struktur tworzących się w org.
w ramach badań 2 poziomu rozwinęła się np. koncepcja T. Burnsa i G.M. Stalkera zgodnie z którym weberowski model biurokracji (określany tu jako mechanistyczny) w przewidywalnych i stabilnych warunkach, zaś w warunkach szybkiej zmiany lepszy jest organicystyczny model zarządzania oparty na zniesieniu sztywnych hierarchii i podziałów pracy, stałym wzajemnym dostosowywaniu się pracowników i określaniu ich zadań, włączeniu pracowników z ich wiedzą w proces decyzyjny.
Organicystyczny model - skuteczny, jeśli pracownicy utożsamiają się z celami firmy. Wzbudziło to zainteresowanie instytucjonalizacją organizacji (a więc powiązaniu ich z wartościami, symbolami i rytuałami mającymi skłonić pracowników do identyfikacji z firmą). Służyć temu ma np. wprowadzenie jednolitych strojów, eksponowanie logo, obchody firmowych uroczystości itp.
3 poziom - tu szczególną uwagę zwraca problem relacji między organizacjami formalnymi (tak państwową biurokracją jak i korporacjami) a demokracją - ponadnarodowe korporacje jako zagrożenie dla demokracji
Rozdział 10 - społeczność lokalna
2 źródła socjologicznych badań nad społecznością lokalną - Ferdynand Tönnies i ameryk. socjologia okresu międzywojennego. W Polsce dodatkowo Franciszek Bujak
Tönnies - 2 typy zbiorowości:
- wspólnota (Gemeinschaft) - połączona wolą organiczną (spontanicznymi relacjami emocjonalnymi), autoteliczne i niewyspecjalizowane relacje społ., nieformalne mechanizmy kontroli społ., własność zbiorowa.
- stowarzyszenie (Gesellschaft) - połączona wolą arbitralną (wyrachowaną kalkulacją), instrumentalne i wyspecjalizowane relacje społ,, formalna kontrola społ., własność prywatna.
Międzywojenna socjologia ameryk - Ezra Park i szkoła chicagowska: 1/ zwrócili uwagę na przestrzenne uwarunkowania zjawisk społ (Park wprowadził pojęcie ekologii społ.), 2/ zainteresowanie miastem jako przedmiotem badań, 3/ podejście empiryczne - rozwinęli socjografię czy inaczej „metodę monograficzną” (której celem jest możliwie wszechstronny drobiazgowy opis wybranego wycinka rzeczywistości społ.).
Podejście socjograficzne zostało później wykorzystane także przez badaczy środowiska małomiasteczkowego (Middletown Lyndów i Yankee City Lloyda Warnera - traktowanie społeczności lokalnej jakby była zamkniętą w sobie całością)
Franciszek Bujak - rodzina wersja socjografii, badania nad wybranymi wsiami małopolskimi w początkach XX wieku.
3 stałe elementy w def. społeczności lokalnej: terytorium, interakcje społeczne, więź psych. (ludzi między sobą i z terytorium). Tak rozumiana społeczność lokalna przypomina Gemeinschaft. Bezspornym przykładem takiej społ. lokalnej jest tradycyjna społeczność wiejska w dużej mierze należąca już jednak do przeszłości.
Procesy modernizacji powodują przekształcanie się społ. lokalnych w zatomizowane, płynne zbiorowości terytorialne zamieszkujące już nie miejsce lecz obszar.
Społeczności lokalne - większe od mikro- a mniejsze od makrostruktur (struktury średniego poziomu)
3 okresy zainteresowania lokalnością w powojennej socjologii polskich: 1/ pierwsze powojenne lata, problem integracji przemieszanych ludzi z różnych regionów Polski, szczególnie na Ziemiach Odzyskanych, 2/ lata 60., konsekwencje socjalistycznych procesów industrializacji i urbanizacji, 3/ po 1989, lokalizm jako potencjalne źródło rozwoju społ. i gosp.
Modernizacja powodowała obumieranie lokalizmu, czyli upodmiotowienia i autonomii społ. lokalnych - w Polsce przyczyniła się do tego PRL-owska polityka. Społ. lokalne przekształciły się w zbiorowości terytorialne. Ostatnie dekady przyniosły jednak odrodzenie lokalizmu jako reakcję na nieporadność scentralizowanej władzy państwowej w rozwiązywaniu problemów społ.
Przekształcenie zbiorowości terytorialnych w upodmiotowione społ. lokalne jako droga do społeczeństwa obywatelskiego. Nie chodzi jednak o tradycyjną, zamkniętą społ. lokalną, lecz otwartą i opartą na dobrowolności zrzeszania się lokalną społ. samorządową.
Wykład 9
Naród jako przedmiot zaineresowania socjologii
Naród - brak definicji która pasowałaby do wszystkich uznawanych za narody zbiorowości, ale zgoda co do tego, że to zjawisko ściśle związane ze sferą świadomości.
Narody - powstają często na bazie zbiorowości etnicznych. 6 składników etniczności wg. Smitha: nazwa, przekonanie o wspólnym pochodzeniu, wspólne dzieje i pamięć, własna kultura, związek z określonym terytorium, poczucie solidarności i tożsamości.
Pojęcie grup etnicznych stosowane głównie wobec społeczności tradycyjnych, ale bywa także wedle społeczności imigranckich (głównie w USA).
Niejednoznaczność granicy między grupą etniczną a narodem. Powszechnie uznawanym znamieniem narodu jest jednak upolitycznienie czyli dążenie do własnego państwa. Gdy społeczność tradycyjna ma swych przywódców polit. i dąży do niepodległości określana jest „protonarodem” lub narodem bez państwa.
3 etapy dążenia zbiorowości etnicznej do suwerenności politycznej: pojawienie się poczucia etniczno-kulturowej tożsamości, wykształcenie rodzimych elit wkraczających na scenę polit, żądanie niepodległości. Oczywiście nie wszystkie zbiorowości etniczne przechodzą wszystkie te etapy.
Przekształcenie się zbiorowości etnicznej w naród nie jest jedyną drogą do powstania narodu. Zasadniczo są dwie drogi:
1/ od państwa do narodu (nabieranie tożsamości narodowej przez mieszkańców istniejącego państwa; mamy tu do czynienia z narodem politycznym)
2/ od narodu do państwa (stworzenie państwa przez zbiorowość, która uznała się wcześniej za naród; mamy tu do czynienia z narodem etnicznym)
Oczywiście w praktyce większość narodów powstawało jednocześnie 2 drogami, choć w jednych większą rolę odegrała 1 droga a w przypadku innych 2.
Narody jako produkt nowoczesności, która to epoka doprowadziła do 5 rodzajów zmian sprzyjających krystalizowaniu się narodów: 1/ zniesienie sztywnych podziałów stanowych, rozwój demokracji, 2/ deanalfabetyzacja, 3/ migracje ze wsi do miast i związany z tym, wywołujący aksjologiczną próżnię, upadek kultury tradycyjnej, 4/ powodująca podobne skutki laicyzacja, 5/ powodująca podobne skutki wielość i zmienność współczesnych ról społecznych.
3 fale konstytuowania się państw narod. we współczesnym świecie: po 1 wojnie światowej, w ramach dekolonizacji, po 1989.
Większość państw to etniczne mozaiki. 4 wzory wieloetniczności: regionalne różnice etniczne w państwach narodowych wyrosłych z państw terytorialnych, 2/ mniejszości etniczne i narodowe (narodowe to takie, które - w odróżnieniu od etnicznych - mają gdzieś na zewnątrz własne państwo) w państwach będących rezultatem dążenia do niepodległości grup etnicznych, 3/ mniejszości, których pojawienie się jest skutkiem imigracji zarobkowej, 4/ USA.
Konflikty etniczne - sprzyja im nakładanie się na siebie różnic etnicznych, religijnych, ekonomicznych, politycznych itp., a przeciwdziała im ich krzyżowanie się.
Osobliwość kształtowania się narodu polskiego: przebiegało ono wpierw 1 (od państwa do narodu) a potem 2 (od narodu do państwa) drogą.
Faza 1 - od państwa do narodu (do rozbiorów). Występowały w niej 3 równoległe procesy: kształtowanie się zbiorowości ponadplemiennej i ponadregionalnej, kształtowanie się świadomości przynależności do niej, kształtowanie się określeń odnoszących się do niej. Do ukształtowania się Polaków jako narodu politycznego przyczyniła się przede wszystkim demokracja szlachecka, ale był to jedynie szlachecki naród polski.
Faza 2 - od narodu do państwa - warunki w okresie zaborów sprzyjały ukształtowaniu się tożsamości narodowej obejmującej wszystkie stany, gdyż życie w narzucających obcą kulturę państwa sprzyjało uświadomieniu sobie tożsamości etnicznej, a wyzwolenie chłopów i upowszechnienie oświaty umożliwiły wkroczenie mas ludowych na scenę polityczną (które to masy jednak nie we wszystkich częściach dawnej Rzeczypospolitej uznały że są Polakami).
Stąd w okresie międzywojennym krach piłsudczykowskiej koncepcji narodu politycznego i zwycięstwo endeckiej koncepcji narodu etniczno-kulturowego.
Polska po II wojnie - bardziej jednolita etnicznie. Mniejszości jednak były, choć ich możliwości wyrażania własnej tożsamości były ograniczane. Wzrost takich możliwości w przypadku mniejszości narod. i grup etnicznych nastąpił po 1989.
Wykład 10
Zróżnicowania społeczne i ruchliwość społeczna
Różnice społ. - pochodzenia społ. i biol. Te ostatnie interesują socjologa o ile są źródłem nierówności społecznych.
Nowoczesne społeczeństwa przemysłowe odrzuciły porządek feudalny, w którym pozycja społ. jednostek była przypisana i zastąpiły go porządkiem w którym dominują podobno pozycje osiągane (te, których osiągnięcie zależy od samego człowieka - od jego zasług i zdolności). Ukształtował się tu więc wzór społeczeństwa merytokratycznego. Socjologia bada czy ten wzór jest realizowany w praktyce pytając m.in. o podstawy nierówności i możliwości ruchliwości społ.
Podziały społeczne na szczeblu makrospoł. mogą być ujmowane na 2 sposoby - podejście strukturalne (wyodrębnienie grup społ. stanowiących pewne funkcjonalne całości) i gradacyjne (podział ludzi na kategorie wedle jakiś mierzalnych, stopniowalnych cech).
W charakterystyce podziałów w społeczeństwach nowoczesnych kluczową rolę grają pojęcie klasy, warstwy (spory czy te 2 pojęcia mają charakter hist. czy ogólny) i zawodu.
3 klasyczne spojrzenia na podziały społeczne:
1/ marksowskie pojęcie klasy - klasy jako grupy wyodrębnione przez fakt posiadania bądź nieposiadania środków produkcji, konflikt klas., klasy jako nie tylko kategorie ekon., ale i potencjalne grupy społ. połączone więzią społ. (klasy dla siebie). Biegunowy i bardziej skomplikowany model struktury klasowej.
2/ 3 płaszczyzny podziałów społ. u Webera - płaszczyzna ekon. (klasy, wyznaczane przez szanse na rynku wynikające z dysponowania dobrami lub kwalifikacjami), płaszczyzna prestiżu (stany), płaszczyzna polit. (partie, czyli wszelkie grupy stawiające sobie za cel wpływania na aparat władzy.
3/ koncepcja stratyfikacji (uwarstwienia) - podział społeczeństwa na warstwy czy klasy ze względu na stopień posiadania jakichś cech mierzalnych (współcześnie przyjmuje się dochód, wykształcenie i prestiż zawodu). W odróżnieniu od marks. Podejścia strukturalnego mamy tu gradacyjne podejście do zróżnicowania.
David i Moore sformułowali funkcjonalną teorię stratyfikacji, która spotkała się z krytyką za założenie, że o pozycji decyduje wyłącznie talent i praca jednostki.
Podsumowując 5 podstawowych znaczeń klasy i 3 warstwy
Klasa - ujęcia klasyczne
1/ marksowskie
2/ weberowskie
3/ klasa w rozumieniu W. L. Warnera - prekursora teorii stratyf. - k. jako jeden z poziomów hierarch. układu pozycji określanych przez wysokość dochodów i szacunek społ. (6 klas).
Ujęcia współczesne:
4/ Klasy rozumiane w perspektywie stratyfikacyjnej jako poziomy zróżnicowania społ. w płaszczyźnie ekon.
5/ Klasy w perspektywie strukturalnej - jak u Marksa, ale nie tylko na podstawie stosunku do środków produkcji, ale np. kontroli sprawowanej nad pracą innych czy podziału na pracę fiz. i umysłową.
Warstwy
1/ warstwy w ujęciu strukturalnym - w ramach teorii marksistowskiej są to części klas, bądź grupy nie dające się zakwalifikować do klas (inteligencja, kler)
2. warstwy w ujęciu stratyfikacyjnym jako kategoria empiryczna (wyróżniane na podstawie kryteriów mierzalnych tworzących skalę porządkową)
3/ warstwy jako ogólna kategoria teoret. - jak poprzednio, ale tu członkom warstw przypisuje się pewne poczucie grupowej tożsamości.
Zróżnicowanie zawodowe - w społeczeństwach nowoczesnych jest podstawowym czynnikiem sytuującym człowieka w układzie nierówności społ. Aby to opisać zawody klasyfikuje się na kategorie i konstruuje się skale zawodów (np. wedle złożoności pracy, prestiżu, pozycji społ.-ekon.).
Ruchliwość społeczna - pozioma i pionowa, wewnątrzpokoleniowa i międzypokoleniowa. Czynniki decydujące o ruchliwości - cechy jednostek i rodziców, stopień otwartości społeczeństwa i kwestia istnienia w nim mechanizmów wyrównujących szanse, zmiany na rynku pracy (wynikające np. z rozwoju)
Zmiany społ. sprawiają, że mówimy dziś o społeczeństwie postindustrialnym i ponowoczesnym. Te zmiany to:
zmniejszenie zatrudnienia w sferze produkcji i stąd kurczenie się kategorii robotników
zamazywanie się granic między pracą umysłową a fiz.
wewnętrzne różnicowanie się kategorii społ.-zawodowych.
Szybko zmieniający się rynek, a stąd elastyczna polityka zatrudnienia i wzrost ruchliwości wewnątrzpokoleniowej,
W analizach ponowoczesnego zróżnicowania społ. wysuwają się kwestie:
1/ śmierci klas (w sensie marksowskim). Argumenty uzasadniające zmniejszenie się przydatności tej kategorii:
A/ zacieranie się granic między burżuazją a proletariatem: oddzielanie się własności od zarządzania i rozwój kategorii menadżerów, rozwój akcjonariatu (także pracowniczego)
B/ wskazuje się, że szanse życiowe są określane coraz bardziej nie przez kryteria klas., ale przez wykształcenie (w związku z profesjonalizacją zawodów rozumianą tu jako uzależnienie możliwości ich pełnienia od zdobycia formalnych kwalif.), kapitał kulturowy i społeczny.
C/ mała moc wyjaśniająca podziałów klasowych jeśli chodzi o podziały ekonomiczne, preferencje polit. czy tożsamość kulturową jednostki, która w ponoweczesnym społeczeństwio zaczyna być określana przez rozmaite „subkultury gustu”.
2/ klasa średnia - między rob. a wyższą. Stara klasa średnia - drobna burżuazja. Nowa klasa średnia - względnie wysokie dochody, ale podstawową linią demarkacyjną niędzy nią a klasą robotniczą wyznacza praca umysłowa zapewniająca niejaką samodzielność lub praca na własny rachunek (poza rolnictwem).
3 źródła siły ekonomicznej nowej klasy średniej:
1/ własność
2/ kontrola nad procesem produkcyjnym
3/ posiadanie kwalifikacji cenionych na rynku
cechuje ją indywidualizm i (ze względu na wykształcenie) tolerancja
współczesne społeczeństwa zachodnie jako społeczeństwa klasy średniej - nazywane tak ze względu na liczebność i dominację w kulturze
3/ Underclass - pojęcie narodziło się w 70. w odniesieniu do gett w USA. Potem w Europie. Underclass to ponowoczesna forma marginalizacji i wykluczenia polegająca nie na nieposiadaniu praw, lecz na niemożności korzystania z nich. Powstanie u. wymaga przestrzennego skupienia zmarginalizowanych. Underclass posiada bowiem specyficzną kulturę, ale nie jest grupą w sensie więzi społ.
Czynniki wyrzucające na margines: bezrobocie i bieda
Bezrobocie - ma konsekwencje nie tylko ekonomiczne, ale i wpływa na tożsamość. Im dłużej jest się bezr. Tym mniejsze szanse uzyskania pracy.
Bieda - narastanie polaryzacji między biednymi a bogatymi (w USA między końcem lat 70. a 90. dochody 20% najbiedniejszych spadły o 21%, a 10% najbog. Wzrosły o 20%. Etnicyzacja biedy.
3 kwestie w dyskusjach na temat biedy:
czy nierówność jako taka jest czymś złym
diagnoza źródeł biedy (wady jednostek czy sytemu)
czy pomoc powinno organicowana państwo, samorządy czy ngo-sy.
Europejski (redystrybucyjny) i amerykański (zapewniający równość szans i wspomagający przedsiębiorczość) model radzenia sobie z biedą.
Wykład 11
Socjologiczne aspekty edukacji, kultury symbolicznej i religii
Ludzie odczuwają nie tylko potrzeby biologiczne, ale i potrzeby ekspresyjno-integracyjne związane z autoeksprsją i uczestnictwem we wspólnocie.
Współczesne sposoby zaspokajania tych potrzeb kształtują się w warunkach społ masowego, które cechuje się: upowszechnieniem oświaty, pojawieniem się kategorii czasu wolnego, indywidualizacją i atomizacją społ., rozwojem technicznych środków przekazywania informacji.
W społeczeństwach przedprzemysłowych nauka odbywała się głównie przez praktykę. W przemysłowych pojawiło się zapotrzebowanie na zmianę sposobów kształcenia (co związane było z rozwojem przemysłu i administracji). Doprowadziło to do powstania systemów edukacyjnych nowoczesnych społeczeńst przemysłowych charakteryzujących się następującymi cechami:
- wszystkie szkoły tworzą 1 system poddany kontroli państwa,
- system jest hierarchiczny i z założenia ma być drożny (bez „ślepych uliczek”), - wzrost roli formalnych świadectw i certyfikatów.
W miarę rozwoju owych systemów następuje eliminacja tradycyjnego analfabetyzmu - pojawia się za to pojęcie analfabetyzmu funkcjonalnego.
Szkoła jest nie tylko miejscem przekazywania wiedzy, ale i szerzej rozumianej socjalizacji (wtórnej) - uczy zasad współżycia społ i jest instrumentem edukacji patriotyczno-obywatelskiej. Jest tym samym narzędziem kontroli społ.
Badania wykazują złudność wiary w osłabianie przez szkoły tendencji do dziedziczenia pozycji społ. W wielu krajach silna zależność między pochodzeniem społ. a dostępem do kolejnych szczebli oświaty (przykład wsi). Przyczyn takiego stanu szuka się zwykle poza szkołą: koszty edukacji, brak aspiracji edukacyjnych u rodziców (przekazywany dzieciom), brak kapitału kulturowego (Bernstein - koncepcja kodu ograniczonego i wypracowanego), później także uruchomienie mechanizmu naznaczania (w tym efekt Pigmaliona - korzystny obraz własnej osoby pobudza zachowania potwierdzające ten obraz w oczach innych.
Kultura masowa - jej istotę określa forma przekazu, związana z 3 układem kultury. Szacka (przynajmniej w pewnym momencie) odgranicza ją od kultury wysokiej, którą utożsamia z treściami zaliczonymi do kultury wysokiej przez kompetentne autorytety.
Kulturę. masową od wysokiej (elitarnej) odróżniać ma też dominacja treści rozrywkowych i wyższy poziom komercjalizacji.
3 rodzaje zarzutów wobec kultury masowej: że jest tandetna i miałka, przekształca ludzi w biernych odbiorców i powoduje szkody społeczne (bo daje władzę masom albo jest narzędziem elit do manipulowania masami). Stąd w latach 60. niektórzy wprowadzili pojęcie kultury popularnej nie oceniane negatywnie, gdyż wprowadzono tu postmodernistyczną relatywizację a poza tym odbiorcom przypisano aktywną rolę.
Rozważania nad kulturą masową w społeczeństwach ponowoczesnych - 4 zasadnicze tematy:
1. wpływ elektronicznych mediów na charakter przekazów i wrażliwość odbiorców (deracjonalizacja przekazu, wirtualna rzeczywistość),
2. utowarowienie kultury (kultura jako reklama),
3. wzrost roli konsumpcji jako wyznacznika tożsamości,
4. globalizacja kultury (choć niektórzy twierdzą, że współcz kultura masowa - do której Szacka zalicza też Internet - nie kreuje już jednolitego audytorium i może służyć odkrywaniu wartości lokalnych.
Religia - kłopoty z def. Wg Durkheima to to, co wiąże się ze sferą sacrum - czyli sferą rzeczy świętych, izolowanych od tego co świeckie. Religie różnią się od siebie trojako: 1/ rodzajem obrzędów i praktyk relig,
2/ treścią prawd wiary,
3/ formą organiz zbiorowości religijnej.
Ad 1. Modlitwa, medytacja, trans
Ad 2. Zwykły nadnaturalizm (wiara w bezosobową moc typu „mana”), teizm (poli i mono), abstrakcyjne ideały (chodzi o zdobycie określonego stanu świadomości)
Ad 3 Kościół (episkopalne /kierowana z góry hierarchia/ oraz prezbiteriańskie i kongregacyjne /w większym stopniu oparte na oddolnej demokracji/), sekta, kult (luźny i otwarty ruch religijny).
Religie w społeczeństwach nowoczesnych i ponowoczesnych - sekularyzacja (wynikła m.in. z indywidualizacji i rozwoju nauki, która nie doprowadziła jednak do zaniku zapotrzebowania na sacrum. Rozwój religijności „niewidzialnej” - pozainstytucjonalnej, zindywidualizowanej.
Socjologię w religii interesują m.in. jej psychospoł. funkcje (czynnik więzi społ, podpora psycholoficzna, instytucja kontroli społ) oraz relacje między religią a zmianą społ. (czy religia jest czynnikiem konserwatywnym, czy nie?)
Wykład 12
Różnice płci jako różnice społeczne
Socjologia początkowo skupiała się na sferze publicznej co utrudniało zajmowanie się nierównością płci. Zmieniło się to u schyłku lat 60. wraz z ruchami feministycznymi drugiej fali i kryzysem socjol scjentystycznej.
Tak więc w ostatnich dekadach w społeczeństwach zachodnich pojawiła się świadomość nierówności związanych z płcią. Sprzyjają temu 3 cechy tych społeczeństw: przyświecający im ideał merytokratyczny, powszechność praw wyborczych, ideologia praw człowieka.
Przejawy dyskryminacji kobiet w sferze pracy: niżej opłacane niż mężczyźni, częściej w niepełnym wymiarze godzin, głównie na niskich pozycjach w zawodach o niskim prestiżu (niedoreprezentowane w zawodach związanych z władzą polityczną, zarządzaniem przedsiębiorstwami czy kontrolowaniem kapitału).
Niższe zarobki kobiet - tak w Polsce jak i na świecie - występują nawet gdy wyeliminowany zostanie wpływ innych czynników takich jak np. różnice wykształcenia i odmienność ról zawodowych. W Polsce w 1997 więcej niż 1500 zarabiało 25% męż i 11% kobiet. Różnice dotyczą też wysokości emerytur. Kobiety w latach 90. w Polsce były też chętniej zwalniane z pracy i przeważały wśród bezrobotnych.
Międzynarodowe badania pokazują, że dyskryminacja kobiet w pracy jest bardziej akceptowana w krajach o mniej zakorzenionej demokracji i w krajach katolickich.
Kobiety uzyskały prawa wyborcze później niż mężczyźni i są niedoreprezentowane wśród polityków. W wyborach w 1997 stanowiły 16% kandydatów do Sejmu i niecałe 11% do Senatu. Nieprawdziwe jest tłumaczenie tego niezainteresowaniem kobiet polityką, bo badania z tego okresu wykazują, że różnicujący wpływ płci na zainteresowanie polityką występuje tylko u osób z wykształc podstawowym i zawodowym.
Dyskryminacja w sferze obyczajowej - praktyki sądów dla nieletnich w latach 80. i sądów rodzinnych w sprawach rozwodowych. Męskość kobiet jako komplement i vice versa.
Feminizm - ruch społeczny opierający się na założeniu o dyskryminacji kobiet i dążący do jej zniesienia.
Feminizm pierwszej fali - do poł. XX w. Walka o prawa wyborcze, dostęp do oświaty i równą płacę za równą pracę. Feminizm drugiej fali - od lat 60. Koncentruje się na kulturze jako domniemanym źródle dyskryminacji. W myśli drugiej fali feminizmu pojęciami odgrywającymi dużą rolę jest gender (płeć kulturowa, kulturowe wzory męskości i kobiecości) i seksizm (dyskryminacja ze względu na płeć)
3 odmiany feminizmu:
- liberalny (dążenie do rzeczywistego objęcia kobiet liberalnymi zasadami równości praw i szans)
- socjalistyczny (traktujący dyskryminację kobiet jako profukt funkcjonowania systemu kapitalistycznego)
- radykalny - „przyczyny ucisku kobiet widzi we wrodzonych skłonnościach mężczyzn do dominacji i agresji”
2 dylematy feminizm:
1. Czy rzeczywiście nie ma biol podstaw różnic między mężczyznami i kobietami? Jeśli są, to być może zamiast dążyć do emancypacji kobiet w ramach męskiego świata, należałoby dążyć do emancypacji świata kobiet.
2. Czy rzeczywiście istnieje wspólnota interesów kobiet?
Wykład 13
Rodzina jako przedmiot zainteresowania socjologii
Rodzina interesuje socjologię zarówno jako grupa społ. jak i jako instytucja kontrolująca proces reprodukcji osobników ludzkich - dwoisty, bo obejmujący zarówno reprodukcję biol. jak i społeczno-kulturową.
W aspekcie biologicznym specyfiką człowieka jest długotrwała niesamodzielność dziecka, co stwarza potrzebę rodziny.
Rodzina - trudności w zdefiniowaniu wynikające z faktu, że pojęcie oznaczać może biol pokrewieństwo lub zamieszkiwanie we wspólnym gospodarstwie domowym.
Różnorodność kulturowych form rodziny, choć są 2 cechy wspólne: to, że rdzeń rodziny tworzy małżeństwo i tabu kazirodztwa.
Rozmaitość rodzin dotyczy postaci małżeństwa, reguł dziedziczenia i zamieszkiwania, typu władzy w rodzinie i zasad doboru partnerów.
Małżeństwo - monogamia i poligamia (-gynia lub -andria)
Dziedziczenie - matrylinearne (wyłącznie w linii męskiej), matrylinearne bądź bilateralne (z równouprawnieniem płci bądź nie). W ramach patrylinearnego spotykana jest zasada primogenitury - wszystko dziedziczy najstarszy syn.
Miejsce zamieszkania - matrylokalizm (po małżeństwie mąż przenosi się do rodziny żony), patrylokalizm i neolokalizm.
Władza w rodzinie - rodz patriarchalna, matriarchalna bądź partnerska.
Dobór małżeński - Endo- i egzogamia.
W epoce przedprzemysłowej - społeczeństwa mało zindywidualizowane, ludzi postrzegano jako cząstki zbiorowości (w tym rodziny). Stąd małżeństwa aranżowane w interesie rodziny. Państwo nie wtrącało się w tyranię głowy domu. Rodzina była często nie tylko jednostką reprodukcyjną, ale i produkcyjną (stąd niewielka prywatność). Rodziny rozumiane jako członkowie gospodarstwa domowego zwłaszcza u bogatych były liczne i obejmowały nie tylko krewnych ale służbę czy terminatorów. Dziećmi zbytnio się nie przejmowano, traktowane były jako siła robocza i często już w wieku kilku lat wysyłane były do obcych domów na służbę, naukę lub wychowanie.
Rodzina w społeczeństwie przemysłowym - przejście do rodziny elementarnej (nuklearnej), małżeństwo z miłości, maleje rola rodziny jako jednostki produkcyjnej i praca przenosi się poza dom, stąd rozwija się podział na sferę publiczną dla mężczyzn i sferę prywatną dla kobiet, zmiana stosunku emocjonalnego do dzieci, państwo zaczyna kontrolować rodzinę.
Rodzina współczesna - zmierzch władzy patriarchalnej, wzrost liczb rozwodów i dzieci ze związków pozamałżeńskich. Stąd rośnie liczba samotnych matek i rodzina zaczyna być postrzegana jako relacja matka-dziecko, poszerzanie państwowej kontroli nad rodziną.
Współczena rodzina polska - najwyżej ceniona wartość społeczna i dość konserwatywna (choć dość szybko zmienia). Np. w latach 1988 -1998 odsetek młodzieży uważającej, że seks dopiero po ślubie zmalał z 41 do 17%.
Modele małżeństwa w Polsce - tradycyjny (tylko mąż pracuje), partnerski, mieszany (w latach 1995-2000 wśród kobiet wzrosła akceptacja dla tradycyjnego kosztem mieszanego, a wśród mężczyzn wzrosła akceptacja partnerskiego kosztem tradycyjnego).
W latach 90. postępowało w Polsce oddzielanie sfery seksu i reprodukcji co wyrażało się w opóźnieniu wieku zawierania małżeństw i zmniejszaniu się dzietności.
Politycy wzywają w związku z tym do polityki prorodzinnej , ale wedle opinii społ. powinna ona polegać raczej na pomocy w uzyskaniu mieszkania i likwidowaniu bezrobocia niż na zasiłkach na dzieci.
Wykład 14
Socjologia polityki i władzy
Polityka - procesy zdobywania i sprawowania władzy w zbiorowościach społ. Jak wskazywał Weber, trwałość władzy zależy od uznania jej przez rządzony za prawomocną. Weber wyróżniał 3 formy władzy prawomocnej oparte na 3 różnych formach legitymizacji:
- panowanie tradycyjne (prawomocność oparta na tradycji),
- charyzmatyczne (prawomocność oparta na przywódczych cechach osobowości przypisywanych przywódcy)
- legalne (biurokratyczne) - prawomocność oparta na działaniu w oparciu o przepisy prawa.
Państwo: wg Webera to „instytucja, która ma wyłączne prawo do posługiwania się siłą w obrębie danego terytorium".
Wg Marksa (co niesprzeczne) państwo to organ panowania klasowego i klasowego ucisku. Marks wskazał też na historyczność państwa (nie mogłoby go być bez nadwyżek produkcyjnych, których zawłaszczenie pozwala na utrzymywanie aparatu władzy).
Rozwój nowoczesnych państw europejskich jest związany z rozwojem kapitalizmu - funkcjonowanie gospodarki wymagało bezpieczeństwa i regulacji zapewnianych właśnie przez nowoczesne państwo z jego aparatem przemocy i armią. To nowoczesne państwo to państwo scentralizowane - w latach 1500 - 1900 liczba niezależnych jednostek polit w Europie zmalała z ok. 500 do dwudziestu kilku. Pierwszą postacią nowoczesnego państwa był absolutyzm, któremu kres położyła idea ludu jako suwerena. Uczynienie ludu na danym terytorium suwerenem wymagało zaś nadanie mu pewnej łączącej go zbiorowej osobowości - stąd wzrost roli tożsamości etnicznej i przyjęcie zasady państw narodowych. Rozpowszechniło się założenie, że państwa te powinny być suwerenne gospodarczo, militarnie i kulturowo. (choć współcześnie odchodzi się już od nich jako nierealnych).
3 fale powstawania państw demokratycznych wg. Huntingtona: 1828-1926, 1943-1962, od 1974. W ostatnich dekadach dem stała się dominującą formą ustroju. Oczywiście nie bezpośrednia lecz przedstawicielska.
Niezbędne elementy demokracji wg. Dahla: 1/ rzeczywiste uczestnictwo we władzy, 2/ równe prawo głosu, 3/ oświecone rozumienie, 4/ nadzór nad podejmowanymi decyzjami, 5/ włączenie wszystkich dorosłych.
Mikrodemokracja (w zakładzie pracy, organizacjach społ, rodzinach) jako podstawa demokracji. Prawa wyborcze - ich rozszerzanie się. Demokrację można rozumieć jednak nie tylko jako demokrację partycypacyjną (opartą na rzeczywistym udziale obywateli w rządach), lecz również jako proceduralną (przestrzeganie demokratycznych procedur) - i to ten drugi sposób rozumienia przeważa w praktyce.
Demokracje przedstawicielskie - charakterystyczne jest dla nich występowanie partii. Ordynacje wyborcze mogą być większościowe (każda partia otrzymuje tyle miejsc w parlamencie, w ilu okręgach jej kandydat otrzymał największą liczbę głosów, proporcjonalne (partie otrzymują miejsca proporcjonalnie do liczby oddanych na nie głosów) bądź mieszane. Systemy parlamentarne i prezydenckie.
Demokracja a liberalizm (napięcie między liberalną zasadą wolności jednostek a demokratyczną zasadą suwerenności ludu; koncepcje demokracji socjalnej czy też państwa opiekuńczego jako formy łagodzenia zrodzonych przez wolnorynkowy kapitalizm nierówności ekonomicznych)
Demokracja a biurokracja - nowoczesne państwo nie może obyć się bez biurokracji, ale dysfunkcje biurokracji i jej niedemokratyczny charakter (to co Robert Michel nazwał żelaznym prawem oligarchii, a co polega na charakterystycznemu dla organizacji biurokratycznych zjawisku przejmowania w nich władzy przez nastawioną na podtrzymanie swego panowania oligarchię) wzbudzają do niej niechęć. Przeciwwagi dla biurokracji wielu upatruje w rozwoju społeczeństwa obywatelskiego.
Demokracja a elity polityczne - realistyczne spojrzenie na demokrację to postrzeganie jej jako metody wyboru elit władzy i instytucjonalnej walki elit polit. Pojawiają się jednak tu 2 naczelne pytania:
- czy na decyzje ma wpływ wiele elit reprezentujących różne odłamy społeczeństwa, czy jest tylko 1 elita władzy
- czy elity szanują demokratyczne reguły gry (co wymaga, by elity traktowały politykę raczej jako „przetarg” i grę o sumie niezerowej niż jako „wojnę”)