65240

przyrodę i coraz lepiej zaspokajać swoje potrzeby, ludzie dokonują wynalazków, odkryć, innowacji, uczą się nowych metod postępowania - słowem, rozwijają „siły wytwórcze" służące produkcji dóbr. W ten sposób jednak popadają w drugą, nieuchronną sprzeczność -między nowymi siłami wytwórczymi a starymi, niezmienionymi jeszcze „stosunkami produkcji", a więc stosunkami społecznymi, w jakie ludzie wchodzą w toku pracy, produkcji, w-ytwarzania dóbr, czyli tej aktywności, która w każdym społeczeństwie stanowi centralną treść ich żyda. W szczególnośd, najważniejsze stosunki produkcji to relacje własnościowe między posiadaczami i nieposiadającymi, tymi, którzy dostarczają „środków' produkcji" (ziemi, maszyn, surowców, budynków, kapitału) i tymi, którzy wykonują aktualną pracę. Nowe siły wytwórcze wymuszają zmianę stosunków produkcji (np. produkcja maszynowa wymaga zgromadzenia znacznej liczby robotników w^r fabryce, stoi temu na przeszkodzie feudalna zasada przywiązania chłopa do ziemi, zniesienie tej zasady uwalnia masy ludzkie, które mogą zatrudnić się jako siła robocza w przemyśle). Ale to wytwarza z kolei trzecią sprzeczność, między „bazą ekonomiczną", a więc tymi nowymi stosunkami produkcji, a dawną, niezmienioną jeszcze „nadbudową" polityczno-prawną (systemem instytucji, reżimem politycznym, przepisami prawnymi itp.). Muszą one zostać dostosowane do nowych stosunków produkcyjnych. I dopiero wtedy mówić można o całościowej zmianie formacji społeczno-ekonomicznej, o dokonaniu się pełnej rewolucji społecznej.

„Siły wytwórcze", „stosunki produkcji", „baza", „nadbudowa", ich „sprzeczności" - to kategorie bardzo abstrakcyjne. Stoją za nimi zawsze jacyś konkretni ludzie, zbiorowości, ruchy społeczne. Podmiotami sprawczymi wewnętrznej dynamiki i zmiany formacji są dla Marksa szczególne grupy społeczne - klasy społeczne, w^rchodzące ze sobą w konflikt klasowy. Klasy to wielkie grupy ludzi o wspólnych interesach ekonomicznych. W interesie ekonomicznym każdej klasy jest stw^rorzenie takich stosunków społecznych, które jej członkom pozwalają na najpełniejsze zaspokojenie potrzeb. Znów szczególną rolę odgrywają tutaj stosunki własnościowe, a zwłaszcza posiadanie szczególnego rodzaju dóbr, takich mianowicie, które w procesie produkcyjnym (czy obrocie handlowym) same się pomnażają, które pozwalają właścicielowi osiągać zysk. Takie dobra to środki produkcji (ziemia, maszyny, fabryki), których właściciel może dyktować pracownikom warunki pracy i zawłaszczać wypracowaną przez nich „wartość dodatkową" (np. w interesie właścicieli ziemskich jest obrona przywilejów feudalnych zapewniających im własność ziemi i umożliwiających eksploatację chłopów, a w interesie chłopów poddanych jest zniesienie takich przywilejów i uwłaszczenie). Różnica interesów między takimi grupami może być czysto obiektywna, nie odzwierciedlać się w ich świadomości. Marks mówi wtedy o „klasach w sobie". Ale z czasem członkowie klas uświadamiają sobie własne interesy, definiują wrogów' klasowych (tych, którzy ow'ym interesom zagrażają), formułują programy w^ralki. Marks mówi wtedy o „klasach dla siebie", które zyskały „świadomość klasową". Wraz z pojawieniem się klas dla siebie, obiektyw^rna sprzeczność interesów przeradza się w konflikt klasowy, zaczyna się rzeczywłsta walka wielkich odłamów społeczeństwa, która najostrzejszą postać przybiera w rewolucji.

Na ten sam proces spojrzeć można z perspektywy jednostki, pojedynczego członka społeczeństwa. Tak czyni Marks w swoich młodzieńczych pracach, w których rozwija teorię natury ludzkiej i alienacji. Twierdzi tam, że człowiek z natury jest jednostką twórczą i społeczną, to znaczy ma wrodzone skłonności do samorealizacji, wyrażania samego siebie przez p>racę, produkcję, dokonywania innowacji, wynalazków, oraz wrodzone tendencje do