65241

pojawia się nieograniczone dążenie do zysku, aspiracja do sukcesu materialnego, jako powszechna motywacja intensywnych działań ekonomicznych. Widać wyraźnie, że ekonomiczne fundamenty kapitalizmu są dla Webera jeszcze ważniejsze niż dla Comte’a. Dla niego kapitalizm to przede wszystkim nieustanne dążenie do zysku przez realizowanie racjonalnej przedsiębiorczości w ramach prywatnych przedsiębiorstw.

Od takiej głównie ekonomicznej charakterystyki nowoczesności, w stronę cech strukturalnych i kulturowych przesuwa diagnozę współczesnego społeczeństwa klasyk socjologii XX wieku, amerykański uczony Talcott Parsons. Dostrzega on zasadniczą odmienność społeczeństwa tradycyjnego i nowoczesnego w pięciu punktach. Czynniki uwzględniane w tych biegunowych opozycjach określa mianem „zmiennych

porządkujących" (puttern-iniriables)'. Po pierwsze dotyczą one stopnia artykulacji struktury społecznej i tworzą przeciwieństwo „rozproszenie-specyficzność". W społeczeństwie tradycyjnym struktury * role, grupy, stosunki społeczne - mają luźny, niewyspecjalizowany, pojemny charakter, włączają heterogeniczne przejawy aktywności ludzi. W społeczeństwie nowoczesnym dominuje wysoka specjalizacja ról, grup i stosunków społecznych w ramach których aktywność ludzi jest wysoce homogeniczna, skoncentrowana. Łatwo zauważyć tu echa idei Emile'a Durkheima na temat postępującego podziału pracy jako decydującego czynnika ewolucji społecznej. Druga opozycja dotyczy źródeł statusu społecznego i określona jest jako przeciwieństwo „przypisanie-osiąganie". W społeczeństwie tradycyjnym dopuszczenie do wykonywania ról, członkostwa w grupach czy udziału w stosunkach społecznych opiera się na czynnikach dziedzicznych nabytych przez urodzenie, w szczególności - odziedziczonej sytuacji społecznej, przypisanym statusie. Natomiast w społeczeństwie nowoczesnym decyduje o tym własny wysiłek i zasługi, które determinują sytuację społeczną jednostki i jej status osiągnięty. Trzecia opozycja dotyczy Rozszerzenie „zachodniej" czy „amerykańskiej" formuły żyda społecznego na znaczne obszary świata w wyniku procesu globalizacji sprawia, że Parsonsowska charakterystyka nowoczesnośd wydaje się obecnie adekwatna także w stosunku do wielu innych społeczeństw niż amerykańskie, rekrutacji do ról i grup społecznych oraz doboru partnerów w stosunkach społecznych i określona jest jako przeciwieństwo „partykularyzm-uniwersalizm". W społeczeństwie tradycyjnym selekcja taka kieruje się czynnikami natury osobistej, często nie związanymi z wymogami roli, charakterem działalnośd grupy czy treśaą stosunku społecznego. Natomiast w społeczeństwie nowoczesnym decydują ogólne kompetencje czy predyspozycje niezbędne do dobrego wykonywania podejmowanych działań, niezależnie od tego, kto je reprezentuje. Dostęp do ról, grup czy stosunków jest otwarty dla wszystkich, którzy do tego się nadają. Czwarta opozycja dotyczy podstaw tożsamości społecznej i percepcji jednostek w społeczeństwie i opisana jest jako przeawstawienie „kolektywizm-indywidualizm". W społeczeństwie tradycyjnym o tożsamośa i społecznej ocenie jednostki decyduje jej przynależność grupowa - do rodu, plemienia, wspólnoty lokalnej, etnicznej, narodu itp. W społeczeństwie nowoczesnym ważniejsze staje się to, co jednostka robi, jej indywidualne działania i ich efekty. Nie to, gdzie należę, ale co czynię, decyduje o tym, kim jestem. Piąta opozycja dotyczy roli emocji w^r żydu społecznym i ujęta jest jako przeawstawienie „afektywność-neutralność". W społeczeństwie tradycyjnym dopuszczona jest swobodna, publiczna ekspresja emocji: gniewu, żalu, rozpaczy, radośd itp. Natomiast w społeczeństwie nowoczesnym występuje reguła pow^rśdągliw^rośa, która żąda nieujawniania emocji i działania maksymalnie obiektywnego i racjonalnego. Koncepcja Parsonsa to swoista wielowymiarowa skala, na której lokować można konkretne