65247

Normy i wartości

Skoro reguły kulturowe dotyczą działań ludzkich, to warto przypomnieć pewne idee, które wprowadziliśmy w pierw^rszych rozdziałach w ramach perspektywy „działaniowej". Otóż ujmowaliśmy tam działanie jako dwuczłonowy kompleks z jednej strony pewnych środków', sposobów, metod postępowania i z drugiej strony celów, do których te środki, sposoby czy metody mają prowadzić. Mówiliśmy o modelu instrumentalnym, woluntarystycznym, utylitarystycznym czy jeszcze inaczej * teleologicznym * działania. W zasadzie każde działanie da się analitycznie rozłożyć na takie dw^ra składniki, choć w rzeczywistości podział może być nieostry (jak choćby w działaniach autotelicznych, których cel zawiera się w samym sposobie działania, na przykład w przypadku towarzyskiej pogawędki).

Dwuczłonowe ujęcie działania pozwala wyprowadzić podział na dw^ra rodzaje reguł. Regulacji mianowicie podlegać może dobór środków, sposobów czy metod działania. Ale regulacja obejmuje także cele, do których działanie zmierza. Takie reguły, których przedmiotem są sposoby czy metody działania, środki stosowane dla osiągnięcia celu, nazwiemy normami kulturowymi. Mówią one, co ludzie powinni robić. Natomiast takie reguły, których przedmiotem są cele działania, nazwiemy wartościami kulturowymi. Mówią one, jakie cele są godne, słuszne, właściwe. Formułując to nieco inaczej: wartości wskazują, do czego ludzie powinni dążyć, a normy - jak powinni do tego dążyć. Przykładem wartości typowych dla naszych czasów, a więc inaczej - akceptowanych czy afirmowanych w naszej kulturze celów' działania, będzie: standard życia, majątek, sława, wykształcenie, sprawność fizyczna, zdrowie. A przykładem norm zalecających uznane sposoby osiągania tych celów będzie: ambitna edukacja, wytężona praca, uparty trening, konsekwentna kariera. Podkreślmy, że proponowane rozróżnienie jest pew^rną konwencją, której główną zaletą jest analityczna prostota. Ale są i inne sposoby rozumienia norm i wartości. W szczególności przez wartości rozumie się czasami reguły nadrzędne, fundamentalne, dotyczące spraw o najwyższym znaczeniu, których konkretnymi implikacjami są normy regulujące sprawy bardziej przyziemne. Tutaj stosunek obu pojęć jest hierarchiczny, w^r naszym ujęciu zaś są one równorzędne, ulokowane na jednym poziomie i znamionujące pew-ną logiczną sekwencję ludzkich starań i ich efektów.