99433

znaczenia politycznego zdobywają tylko narody, które w długiej ewolucji „zżyły się z ziemią i wszechstronnie ją wyzyskują".

Lwowskie środowisko intelektualne, przewodzone przez Antoniego Rehmana, niemal natychmiast wystąpiło przeciwko wyrokowi zagłady W. Nałkowskiego i L. Sawickiego. Rehman, profesor geografii i rektor Uniwersytetu Jana Kazimierza pisał, że geografowie, którzy uważali byłą Rzeczypospolitą Polską za teren przejściowy, pozbawiony naturalnych granic, dochodzili do wniosku, iż dawnej Polsce brakowało zasadniczych warunków do samodzielnego istnienia, a jej upadek spowodowany został przez jej fizyczno-geograficzne stosunki.

Według Rehmana, pogląd taki świadczy nie tylko o „nieznajomości samego przedmiotu, lecz również nieznajomości własnych dziejów". Oznaczenie krain takich, jak Karpaty, czy Wyżyna Śląska nazwą „krainy przejściowej" jest zupełnie niestosowne, gdyż posiadały one odrębny, sobie właściwy charakter. Nie sposób zatem szukać jednolitych znamion indywidualnego charakteru na obszarze Europy, który zajmowała Polska.

Wprowadzone do nauki przez K. Rittera pojęcie „krainy przejściowej" może być używane w dwojakim znaczeniu. Pod względem geograficznym uważa się za teren przejściowy jedynie część kraju położoną na granicy dwóch różnych górotworów i łączącej w sobie ich właściwości. W tym sensie Wyżyna Lubelska bądź Pogórze Karpackie może być uważane za krainę przejściową, ale nigdy cała dawna Polska.

Natomiast pod względem etnograficznym, krainą przejściową jest taka, która rozdziela dwa lub więcej mieszkających obok siebie narodów i posiada mieszaną ludność. W tym znaczeniu za krainę przejściową można uważać Śląsk, Bukowinę, pogranicza, ale nie Polskę wziętą jako całość.

Teoria przejściowości ujawnia swą błędność, gdyż wkraczając w dziedzinę historii, przekracza granice wyznaczone jej przez przedmiot geografii. Rehman zatem deklaruje się jako zwolennik tezy Kanta głoszącej, że geografia obejmuje wszystko to, co dotyczy przestrzeni, zaś historia - czasu.

Wreszcie pogląd ten nie może być uznawany za właściwy ze względu na badania historyczne, które wykazały, że upadek Polski spowodowały zupełnie inne okoliczności. Krytykował więc Rehman geografów, porównując rodzimych do niemieckich, którzy dla usprawiedliwienia wypadków dziejowych lub dążności politycznych, fałszują lub przekręcają dane statystyczne dotyczące narodowości, oświaty i przemysłu.

Lwowski geograf podkreślał również zależność koncepcji głoszących przejściowość terytorium Polski od założeń teoretycznych K. Rittera, który głównego zadania geografii upatrywał w uzasadnianiu dziejów ludzkości warunkami przyrodniczymi. Rehman uważał to założenie za fałszywe, ponieważ jako ważniejszy w historii dostrzegał pierwiastek etyczny, uwalniający w dużym stopniu od więzów przyrody. Rehmana zatem można charakteryzować jako przeciwnika zarówno skrajnego determinizmu, jak i heglowskiego „ducha czasów", nie liczącego się z jednostką i jej systemem wartości. Jak słusznie zauważył Rehman, ritterowskie tłumaczenie dziejów narodów za pomocą czynników przyrodniczych prowadziło do przyjęcia, że „znając geograficzne stosunki jakiejś krainy, można przewidzieć losy jej mieszkańców".