6897704100

934

TADEUSZ CHRZANOWSKI

nictwo XI wieku było niemal analogiczne, jak zdobnictwo ludowe sprzed lat kilkudziesięciu, to wszystko ukazuje, jak głębokie rozszczepienie dotknęło tego społeczeństwa, co się chciało widzieć odrębną „nacją”, a w rezultacie zagubił swą tożsamość.

Obok kamienia i cegły, a więc obok architektury „wyższych sfer”, trwała tu bowiem tradycją przechowana technika i tradycją uświęcony budulec. Śląsk kwitnie drewnianymi kościołami, wciąż jeszcze — mimo uprzemysłowienia — należąc do największego rezerwatu tego typu zabytków. Ale jest jakaś wyraźna różnica między drewnianymi świątyniami tych ziem, a drewnianą architekturą dawnej Rzplitej. Gdy ta druga architekturą była, ponieważ kroku starała się dotrzymać stylom, posłuszna owym formom, któreśmy z różnych stron świata sprowadzali i własną wypełniali treścią, ta pierwsza w większości swych realizacji stanowiła jedynie uparte trwanie przy starodawnych doświadczeniach, była z pokolenia w pokolenie przenoszoną wiedzą śląskich cieśli.

I tu pewna glossa. Otóż jak się właściwe miały do omawianych tu spraw religijne stosunki w poreformacyjnej epoce? Odpowiedź generalna brzmieć będzie następująco: reformacja, która na Śląsku dominowała w luterańskiej wersji, przyśpieszała niewątpliwie proces ger-manizacyjny, Kościół zaś katolicki ułatwiał zachowanie mowy, a więc narodowego poczucia. Ale koniecznie trzeba pamiętać, że od tej reguły były wyjątki i liczne, i znamienne. Biskup Roth prawnymi sankcjami trzebił mowę polską na terenie księstwa biskupiego (a ta jego akcja przyniosła wkrótce potem rezultaty, gdy reformacja tak znaczne poczyniła na tym obszarze postępy), a tymczasem pod Cieszynem protestantyzm tak bardzo się spolonizował, że wielu jego wyznawców (przysłowie nawet lokalne głosi: „trzyma się jak protestant pod Cieszynem”) trafiło za tę podwójną wierność do obozów k oncen tracyj nych.

Osobnym zagadnieniem była protestancka enklawa w rejonie Kluczborka. Wskutek zastosowania zasady „cuius regio eius religio” enklawa ta przyjęła protestantyzm, jakkolwiek reformacja „sama przez się” nie dotarła właściwie do tych lesistych, konserwatywnych i wyraźnie polskich stron Śląska. Więc generacje byczyńskich pastorów musiały swe postylle w panareyowym języku drukować właśnie tu, w tym mieście, pod którym tak sromotnie rozbity został kolejny habsburski zakus na koronę Piastów i Jagiellonów. A zapis tego zjawiska znów prowadzi na ku zabytkom przeszłości.

W rejonie Kluczborka zachowało się szczególnie dużo drewnianych kościołów, stanowiących pewną odrębną grupę z tej prostej racji, że są protestanckimi (ostatnio szczegółowo je scharakteryzował J. Ma-tuszczak we wnikliwej książce: „Architektura drewnianych kościołów ewangelickich w powiecie kluczborskim”, Bytom 1968). Otóż co