��125 Joanna WRZESIC
SKA WSPARCIE SPOA
ECZNE A ZDROWIE PRACOWNIK�W Z PERSPEKTYWY DZIAA
AC
SA
U{
BY BEZPIECZEC
STWA I HIGIENY PRACY W dziedzinach dotycz
cych zapewnienia bezpiecznych i higienicznych wa- runk�w pracy obserwuje si
charakterystyczne przesuni
cie akcent�w. Dawniej podstawowe problemy dotyczyB
y zagro|
eD
wynikaj
cych z u|
ytkowania maszyn i urz
dzeD
technicznych, prac szczeg�lnie niebezpiecznych czy te|
szkodliwego wpB
ywu czynnik�w biologicznych, chemicznych itp. Oczywi[
cie, zagadnienia te w dalszym ci
gu s
aktualne, jednak nale|
y pami
ta
, i|
wraz z rozwojem techniki i technologii ograniczanie ryzyka zawodowego do poziomu akceptowalnego staB
o si
stosunkowo B
atwe  to czynnik ludzki staje si
coraz wa|
niejszym i zarazem najtrudniejszym do opanowania.1 O podobnym  przesuni
ciu akcent�w wspomina Maria Widerszal-Bazyl, pisz
c o aktualnych dziedzinach zainteresowaD
psychologii pracy  ju|
w mniejszym stopniu dotycz
one psychologicznych z
r�deB
produktyw- no[
ci, mechanizm�w i rodzaj�w motywacji do pracy, z
r�deB
zadowolenia z pracy.2 Dzi[
gB
�wnym tematem rozwa|
aD
psychologii pracy s
psychospoB
eczne wyznacz- niki zdrowia pracownika. Tu pojawi
si
mo|
e problem w rozumieniu poj
cia: zdrowie. OdwoB
uj
c si
do mo|
liwie szerokiego uj
cia zdrowia, takiego, jakie re- prezentuje definicja Z
wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO),  zdrowie to fizyczny, psychiczny i spoB
eczny dobrostan . U|
ywa si
tu terminu: dobrostan, zamiast pol- skiego: samopoczucie, podkre[
laj
c w ten spos�b, |
e o zdrowiu orzeka
mo|
e zar�wno zewn
trzny obserwator (kto[
obiektywny, np. lekarz), jak i sam podmiot (subiektywne odczucia, czyli samopoczucie). Dobrostan fizyczny to nie tylko niewyst
powanie choroby, lecz tak|
e stan�w pokrewnych  niedostatek energii, spadek odporno[
ci. Dobrostan ten, oceniany subiektywnie, wykazuje silne zwi
zki z samopoczuciem psychicznym. Ka|
dy z nas prawdopodobnie zna poczucie l
ku lub niemocy, b
d
ce wynikiem dolegliwo[
ci fizycznych lub zwykB
e, codzienne uczucie zB
o[
ci z powodu ograniczeD
, jakie choro- ba niesie. Dobrostan fizyczny, oceniany obiektywnie jest domen
medycyny  naj- bardziej klasyczne wskaz
niki tej dziedziny odnosz
si
gB
�wnie do funkcji sercowo- naczyniowej i koncentruj
si
na trzech wskaz
nikach: ci[
nieniu skurczowym i roz- kurczowym krwi oraz rytmie serca (model Karaska).3 Dobrostan psychiczny z kolei jest poj
ciem wyj
tkowo zB
o|
onym: wyodr
bni
w nim mo|
na aspekty afektywne i poznawcze (a wi
c emocje i nastroje oraz ocen
wB
asnego |
ycia jako caB
o[
ci oraz poszczeg�lnych jego element�w). A co mo|
emy powiedzie
na temat dobrostanu spoB
ecznego (b
d
cego elementem szeroko rozumianego zdrowia)? Dobrostan spoB
eczny w du|
ej mierze uzale|
niony jest od rozwoju psycho-moralnego czB
owie- ka. Przejawia
si
mo|
e zadowalaj
c
umiej
tno[
ci
|
ycia w rodzinie, spoB
eczno- 1 J. WrzesiD
ski: Popularyzacja zagadnieD
bhp w [
rodowisku pracy  nowe wyzwania. W: WroD
ska, A. Zduniak (red.): Podmiotowo[

w edukacji ery globalnego spoB
eczeD
stwa informacyjnego. Warszawa  PoznaD
2004, s. 193 2 M. Widerszal-Bazyl: Stres w pracy a zdrowie, czyli o pr�bach weryfikacji modelu Roberta Karaska oraz modelu wymagania  kontrola  wsparcie. CIOP, Warszawa 2003, s. 9 3 M. Widerszal-Bazyl, op. cit., s. 11 126 [
ci lokalnej czy w [
rodowisku pracy. Na dobrostan spoB
eczny (social well-being) skB
adaj
si
na pewno: rodzina; przyjaz
D
; satysfakcjonuj
ce |
ycie towarzyskie; wsparcie spoB
eczne.4 Musi by
dobrostan spoB
eczny warto[
ci
uznan
, skoro czy- tamy o nim w projekcie rezolucji legislacyjnej Parlamentu Europejskiego dotycz
- cego wniesienia poprawek w formie dziaB
aD
bezpo[
rednich przez WCB (Wsp�lne Centrum Badawcze) w ramach si�dmego programu ramowego Wsp�lnoty Euro- pejskiej w dziedzinie badaD
, rozwoju technologicznego i demonstracji (2007- 2013).5 Czytamy w uzasadnieniu:  (& ) WCB powinno poB
o|
y
szczeg�lny nacisk na obszary o znaczeniu kluczowym dla Unii, kt�rymi s
dobrobyt i dobrostan spo- B
eczny w spoB
eczeD
stwie intensywnie wykorzystuj
cym wiedz
, solidarno[

, trwa- B
o[

i odpowiedzialne zarz
dzanie zasobami, bezpieczeD
stwo i wolno[

(& ) . Pra- gn
zaznaczy
, i|
sformuB
owanie: dobrostan spoB
eczny zostaB
o dodane w popraw- ce do projektu. Ewolucja psychologii pracy w kierunku  zdrowia jest faktem i nie spos�b wy- mieni
wszystkich mo|
liwych przyczyn takiego stanu rzeczy. Bez w
tpienia nale|
y podkre[
li
tendencje og�lnokulturowe, polegaj
ce na bardzo silnym akcentowaniu warto[
ci zdrowia, warto r�wnie|
wspomnie
o powstaniu nowej specjalno[
ci: psy- choneuroimmunologii. Dziedzina ta dostarcza fizjologicznych podstaw, uzasadnia- j
cych sens doszukiwania si
zale|
no[
ci przyczynowych mi
dzy psychospoB
eczn
sfer
pracy a zdrowiem fizycznym i psychicznym.6 Pod
|
aj
c za wspomnian
ju|
M. Widerszal-Bazyl mo|
emy stwierdzi
, |
e pojawiB
a si
nowa subdyscyplina: psy- chologia zdrowia w pracy.7 DziaB
a ona na styku psychologii pracy i psychologii zdrowia, bliska jest jej tak|
e psychologia r�|
nic indywidualnych oraz te dziaB
y psy- chologii spoB
ecznej i klinicznej, kt�re dostarczaj
przesB
anek teoretycznych do przeprowadzania interwencji, maj
cych na celu optymalizowanie warunk�w pracy i ksztaB
towanie zachowaD
pracownik�w. Osobi[
cie wierz
, |
e problematyka budo- wania i podtrzymania zdrowia w [
rodowisku pracy to zagadnienie bliskie r�wnie|
socjologom, pedagogom spoB
ecznym, przedstawicielom nauk medycznych i biolo- gicznych, osobom nale|

cym do bardzo bogatego, lecz stosunkowo w
skiego nurtu zarz
dzania kadrami (HRM) a tak|
e specjalistom w zakresie zarz
dzania bhp. We wspomnianej powy|
ej nowej subdyscyplinie szczeg�lne miejsce zajmuje poj
cie stresu. Stres& powiedziano i napisano ju|
na ten temat tak wiele (mo|
na pokusi
si
o stwierdzenie, i|
teoria stresu zrobiB
a du|

karier
) a jednak problem wydaje si
wci
|
pal
cy, coraz bardziej aktualny i brzemienny w skutkach. Stres jako stan podwy|
szonej aktywacji ustroju, r�wnoznaczny jest ze wzmo|
onym na- pi
ciem emocjonalnym. WywoB
any jest okre[
lon
interpretacj
napB
ywaj
cych bodz
c�w, a wi
c aktywno[
ci
kory m�zgowej, jego konsekwencje odczuwa jednak caB
y organizm. Dzieje si
tak ze wzgl
du na istnienie sieci wzajemnych powi
zaD
mi
dzy ukB
adem nerwowym, hormonalnym i odporno[
ciowym. W kom�rkach ukB
a- du odporno[
ciowego zlokalizowane zostaB
y receptory dla okre[
lonych hormon�w i neurotransmiter�w. Np. je[
li chodzi o pacjent�w z chorobami serca udowodniono, |
e nawet umiarkowany stres mo|
e powodowa
niedotlenienie mi
[
nia sercowego, zakB
�cenie pracy serca oraz jego zmniejszon
wydolno[

. Wraz ze wzrostem 4 dost
p: http://www.gp.viamedica.pl 5 dost
p: http://www.europarl.europa.eu 6 dost
p: http://www.psychoneuroimmunologia.htm 7 M. Widerszal-Bazyl, op. cit., s. 10 127 poziomu stresu ro[
nie r�wnie|
poziom cholesterolu i ci[
nienie krwi, co przyczynia si
m.in. do rozwoju mia|
d|
ycy. Patologiczne reakcje zwi
zane ze stresem podno- sz
ponadto poziom kortyzolu we krwi, zaburzaj
metabolizm serotoniny i powodu- j
wzrost aktywacji ukB
adu sympatycznego.8  Stres zwi
zany z prac
zawodow
to obecnie drugi po b�lach plec�w naj- wa|
niejszy problem zdrowotny pracownik�w w krajach Unii Europejskiej. Dotyka on blisko 1/3 og�B
u zatrudnionych; jego koszty w skali regionu ocenia si
na co najmniej 20 mld. Euro rocznie  dowiadujemy si
od dyrektora Europejskiej Agen- cji BezpieczeD
stwa i Zdrowia w pracy.9 Bior
c pod uwag
wcze[
niejsze rozwa|
a- nia mo|
na stwierdzi
, |
e stres (zwB
aszcza ten w pracy) wydaje si
by
jedn
z dziedzin, kt�ra jest interesuj
ca zar�wno z teoretycznego jak i z empirycznego punktu widzenia. Stwierdzenie, |
e praca jest jednym z mo|
liwych z
r�deB
stresu mo|
e wynika
z faktu, i|
odgrywa ona wielk
role w |
yciu dorosB
ego czB
owieka. Ale czy tylko dlatego? W literaturze mo|
na spotka
r�|
ne klasyfikacje stresor�w w pra- cy, m.in. dotycz
one [
rodowiska fizycznego, roli w organizacji, struktury organiza- cyjnej, stosunk�w mi
dzyludzkich, konflikt�w typu  praca  rodzina itd. Warto wyr�|
ni
(spo[
r�d istniej
cych teorii) model stresu Roberta Karaska stwierdzaj
cy, i|
interakcja wysokich wymagaD
i niskiego zakresu kontroli jest szczeg�lnie nie- bezpieczna z punktu widzenia odczuwanego stresu.10 Przejdz
my jednak do problemu stawianego w temacie: wielu badaczy zajmuje si
wi
zami spoB
ecznymi, systemem takich powi
zaD
, kr
giem os�b, do kt�rych ma si
zaufanie, znacz
cymi spoB
ecznymi kontaktami czy wreszcie  spoB
ecznym pod- trzymaniem (social support).11 Jest to taka sytuacja, w kt�rej mimo wszystkich reprezentowanych odmienno[
ci terminowych i znaczeniowych B

czy badaczy wyb�r tego samego obiektu poznania  mi
dzyludzkich relacji. Mi
dzy znacz
cymi negatywnie, niepo|

danymi zdarzeniami |
yciowymi a pogorszeniem zdrowia psy- chicznego jednostki istnieje pozytywna korelacja.12 Wykazano, |
e system podtrzy- mania spoB
ecznego, kt�rym dysponuje jednostka, osB
abia ten zwi
zek, buforuje wpB
yw zdarzeD
|
yciowych na stan psychiczny. Pojawienie si
wi
c niepo|

danych zdarzeD
w�wczas, kiedy jednostka dysponuje systemem spoB
ecznego wsparcia, wytwarza u niej mniej niekorzystnych napi

, ni|
wytwarza si
ich wtedy, kiedy takiego zaplecza nie ma. W systemie spoB
ecznego oparcia wyr�|
ni
mo|
na dwa segmenty: - instytucje, kt�re udzielaj
ludziom pomocy medycznej, psychologicznej lub spoB
ecznej (Ko[
ci�B
, medycyna, prawo, zabezpieczenia spoB
eczne); - osoby z najbli|
szego otoczenia jednostki (rodzina, dalsi krewni, s
siedzi, wsp�B
pracownicy w [
rodowisku pracy). Poj
cie wsparcia spoB
ecznego pojawiB
o si
w badaniach psychologicznych w latach 70-tych XX wieku w wielu o[
rodkach naukowych na caB
ym [
wiecie (gB
�w- nie w USA, Kanadzie, Holandii i Anglii). Niekt�rzy autorzy opracowaD
okre[
laj
je jako  termin-parasol ,13 kt�ry obejmuje wiele r�|
nych aspekt�w tego zjawiska, peB
- 8 dost
p: http://www.gp.viamedica.pl 9 dost
p: http://www.pl.osha.europa.eu 10 dost
p: http//www.bp.edu.pl 11 A. Titkow: Stres i |
ycie spoB
eczne. Polskie do[
wiadczenia. Warszawa 1993, s. 158 12 Op. cit., s. 159 13 G. Kwa[
niewska: Rola i znaczenie wsparcia spoB
ecznego.  Nasze Forum. Kwartalnik pedagogiczno  terapeutyczny 2001, 1 128 ni
c funkcj
wyja[
niaj
c
w badaniach dotycz
cych wpB
ywu stresowych do[
wiad- czeD
|
yciowych czB
owieka na jego zdrowie fizyczne i psychiczne. Wsparcie spo- B
eczne mo|
e mie
r�|
ne formy: - wsparcie emocjonalne: okazywanie sympatii, |
yczliwo[
ci, zainteresowania; - wsparcie instrumentalne: udzielanie konkretnej pomocy (np. przy rozwi
- zaniu problemu); - wsparcie informacyjne: dostarczanie informacji maj
cych istotne znaczenie dla radzenia sobie w danej sytuacji; - wsparcie oceniaj
ce: wyra|
enie opinii na temat danej osoby, jej zachowaD
, wygl
du, wypowiedzi. Spogl
daj
c na definicje przedstawione przez Coobsa, Capplana, Kahna i Anto- nucciego, House a, Willsa nale|
y podkre[
li
, |
e w wymienionych definicjach jako najwa|
niejszy aspekt/typ wsparcia uwa|
a si
wsparcie emocjonalne, okre[
lane jako pomoc socjoemocjonalna, zachowania emocjonalnie podtrzymuj
ce czy emo- cjonalna blisko[

.14 Zwi
zki wsparcia spoB
ecznego ze zdrowiem pracownika mo- |
emy postrzega
na trzy sposoby, jako: 1) ZAPORA: zabezpiecza przed siB

napieraj
c
, stanowi przeszkod
unie- mo|
liwiaj
c
przedostanie si
czego[
lub kogo[
, po prostu chroni. I w ta- kim rozumieniu zapor
nie dopuszczaj
c
do samego pojawienia si
stre- sor�w b
d
takie cechy otoczenia jak |
yczliwo[

i przychylno[

otoczenia W rezultacie nie dochodzi do reakcji stresowej ze wszystkimi jej negatyw- nymi konsekwencjami zdrowotnymi. Jest maB
o prawdopodobne, aby w harmonijnym [
rodowisku pracy pracownik odczuwaB
silny dyskomfort spowodowany poczuciem niesprawiedliwo[
ci, wyobcowania czy syndro- mem nier�wnych szans. 2) BUFOR: poj
cie najcz
[
ciej rozumiane jako rodzaj  zderzaka , a wi
c  co[
 (lub  kto[
 ), co (kto) przyczynia si
do zB
agodzenia konfliktu. ZakB
ada- j
c, |
e [
rodowisko pracy dostarcza silnych stresor�w, wsparcie spoB
eczne mo|
e stanowi
bufor  nie zlikwiduje ani napi

, ani z
r�deB
ich powstawa- nia, ale chroni przed ich negatywnym wpB
ywem na zdrowie osB
abiaj
c roz- miary reakcji stresowej. Szczera, kole|
eD
ska rozmowa, czasami kr�tki dia- log mi
dzy pracownikami, szybka wymiana zbie|
nych pogl
d�w (cz
sto podszyta dowcipem)  wszystkie te cechy wzajemnych interakcji maj
wpB
yw na  wyhamowanie wzburzenia czy poczucia doznanej niesprawie- dliwo[
ci. 3) MOC: rozumiana jako siB
a psychiczna lub fizyczna, jako energia, zdolno[

oddziaB
ywania i wywierania wpB
ywu zar�wno na innych, jak i na samego siebie. Z obserwacji [
rodowiska pracy wynika, |
e istniej
silne, bezpo[
red- nie powi
zania mi
dzy wsparciem spoB
ecznym a samopoczuciem pracow- nika. CzB
owiek otoczony przychylno[
ci
, odczuwaj
cy wsparcie ze strony innych os�b ma poczucie wi
kszej pewno[
ci siebie i wiary w siebie  ma poczucie siB
y. Tak rozumiana  moc pozytywnie wpB
ywa na sposoby radze- nia sobie w sytuacjach trudnych, jest tak|
e doskonaB
ym i sprawdzonym sposobem na podwy|
szenie (cz
sto zani|
onej) samooceny.15 14 G. Kwa[
niewska, op. cit. 15 opracowanie wB
asne na podstawie: D. Koradecka (red.): Nauka o pracy  bezpieczeD
stwo, higiena, ergonomia. Tom 5: Czynniki psychologiczne i spoB
eczne, CIOP  Warszawa 129 Czym jest zatem wsparcie spoB
eczne? Wsparciem spoB
ecznym mo|
e by
ka|
de dziaB
anie osoby, kt�rej celem jest poprawienie tzw. dobrostanu osoby je otrzymuj
cej. DziaB
ania te najcz
[
ciej maj
na celu zrozumienie drugiej osoby, okazanie jej troski, pocieszenie lub okazanie akceptacji. Dzi
ki tym dziaB
aniom osoby prze|
ywaj
ce kryzys mog
uwolni
si
od wB
asnych negatywnych emocji, wyrazi
swoje obawy lub smutek, natomiast osoby prze|
ywaj
ce sukcesy mog
podzieli
si
swoim szcz
[
ciem z innymi. Istotna rol
wsparcia spoB
ecznego jest stwarzanie poczucia przynale|
no[
ci, opieki i podwy|
szenia samooceny. Warto przez chwil
zatrzyma
si
przy temacie os�b udzielaj
cych wsparcia  najcz
[
ciej s
to czB
onkowie rodziny, przyjaciele, znajomi, wsp�B
pracownicy. Wg H. Dreher a bezinteresowna pomoc innym, obcym osobom jest najwa|
niejszym czynnikiem usprawniaj
cym ukB
ad immunologiczny.16 Filozofia Matki Teresy z Kalkuty jest tu godna przypomnienia. Jaka wi
c jest, lub mo|
e by
, rola sB
u|
b bhp, rola specjalist�w, inspektor�w czy mened|
er�w w ksztaB
towaniu przyjaznej atmosfery pracy? Zdarza si
nierzad- ko, i|
wsparcie od przeB
o|
onego lub wsp�B
pracownika jest du|
o wa|
niejsze ni|
wsparcie od bliskich. Dlatego te|
wa|
ne jest, czy mened|
er zarz
dzaj
cy zespo- B
em b
dz
specjalista bhp zarz
dzaj
cy bezpieczeD
stwem pracy, potrafi
odczyta
potrzeb
wsparcia u danego pracownika, a tak|
e u swojego zespoB
u jako caB
o[
ci. Taka potrzeba wsparcia mo|
e pojawi
si
u pracownik�w w wyniku presji czasu, nadmiernego stresu, konflikt�w a tak|
e w sytuacjach adaptacyjnych, gdy nowo zatrudniony pracownik nie wie dokB
adnie co ma robi
, jakie s
jego zadanie, komu podlega itp. Sytuacje wymagaj
ce wsparcia zdarzaj
si
ka|
dego dnia  w wi
k- szo[
ci tych sytuacji niebagateln
rol
mo|
e odegra
specjalista bhp. Mened|
er dbaj
cy o kultur
bezpieczeD
stwa pracy  mo|
e zarz
dza
wsparciem, ksztaB
tuj
c poprzez to wiele innych czynnik�w spoB
ecznych, kt�re maj
ogromny wpB
yw na efektywno[

caB
ego zespoB
u .17 Mo|
e m.in. wpB
ywa
na klimat organizacyjny, sprawno[

przebiegu proces�w komunikacyjnych, relacje w zespole. Z
miaB
o wi
c mo|
emy okre[
li
mened|
era bhp wsp�B
tw�rc
kultury organizacji. Nale|
y jednak pami
ta
, |
e tylko nieustanne podnoszenie wiedzy, tw�rcze podej[
cie do rozwi
- zywania konflikt�w oraz zwykB
a, codzienna akceptacja ludzi i ich problem�w  mo- g
wpB
yn

na skuteczno[

dziaB
ania specjalisty bhp. Jednak aby mie
bliski kon- takt z czB
owiekiem w [
rodowisku pracy potrzebne s
podstawowe umiej
tno[
ci psychologiczne i pedagogiczne: empatia, aktywne sB
uchanie, umiej
tno[

zada- wania wB
a[
ciwych pytaD
oraz prowadzenia rozmowy, sztuka B
agodzenia spor�w itp. Profesjonalnie przygotowany i wci
|
rozwijaj
cy si
mened|
er/specjalista bhp, w nagrod
za wB
o|
ony w prac
z ludz
mi trud liczy
mo|
e na ich szacunek i zaufanie. Te z kolei cechy s
niezb
dne do budowania dobrego zespoB
u, rozumiej
cego konieczno[

wprowadzania zmian, zasadno[

procedur i nieuchronno[

ograni- czeD
wyst
puj
cych w procesach pracy. Podsumowuj
c  przed specjalist
bhp stoj
nowe zadania  nie s
one zwi
- zane z ograniczeniem zagro|
eD
takich jak pyB
y czy szkodliwe substancje, ponie- wa|
liczba os�b pracuj
cych w takim nara|
eniu zmniejszyB
a si
radykalnie. Nowe zadania dotycz
psychospoB
ecznych aspekt�w pracy, a przede wszystkim metod radzenia sobie z konsekwencjami takich zjawisk jak mobbing, ageizm, wypalenie 16 dost
p: http://www.psychoneuroimmunologia.htm 17 dost
p: http://www.manager.money.pl 130 zawodowe czy nadmierny stres. Tu powstaje pytanie: czy w procesie ksztaB
cenia sB
u|
b bhp ksztaB
tujemy tak|
e osobowo[

przyszB
ego specjalisty bhp w duchu wsp�B
cze[
nie rozumianej kultury bezpieczeD
stwa, kt�rej podstaw
jest wysoka warto[

przypisywana zdrowiu i |
yciu? KsztaB
towanie takiej kultury wymaga kre- owania po|

danych postaw w przedsi
biorstwie, dotyczy wszystkich pracownik�w i ich osobistego zaanga|
owania, wiadomo jednak, ze najwa|
niejszy jest dobry przy- kB
ad  id
cy z g�ry . Wsparcie spoB
eczne to termin stosunkowo mB
ody (lata 70-te XX wieku), ostatnio zyskuj
cy na znaczeniu. DziaB
ania wspieraj
ce najcz
[
ciej maj
na celu zrozumienie drugiej osoby, okazanie jej troski oraz akceptacji, dzi
ki cze- mu osoby prze|
ywaj
ce kryzys mog
uwolni
si
od wB
asnych negatywnych emo- cji. Dlatego tak wa|
ne jest czy mened|
er zarz
dzaj
cy zespoB
em b
dz
specjalista zarz
dzaj
cy bezpieczeD
stwem pracy, potrafi
odczyta
potrzeb
wsparcia u swo- ich pracownik�w. Pracownik sB
u|
by bhp posiadaj
cy, opr�cz wiedzy fachowej, kompetencje w zakresie motywowania pracownik�w do zachowaD
bezpiecznych, potrafi
cy promowa
bezpieczeD
stwo w pracy jako wsp�ln
ide
wszystkich za- trudnionych, umiej
cy diagnozowa
przyczyny pojawiaj
cych si
w zespole pro- blem�w oraz znaj
cy zasady efektywnej i skutecznej komunikacji, b
d
cej kluczem do udzielenia wsparcia  ma szans
sta
si
rzeczywi[
cie specjalist
w zakresie szeroko rozumianego bezpieczeD
stwa i zdrowia w pracy.