2091575847

38

BEATA OCIEPKA

że opozycja, która doszła do władzy po 1989 r. próbowała wpływać na media starymi sprawdzonymi metodami partii komunistycznych. Telewizja, która rozpoczęła działanie w państwach tego obszaru, powstała podobnie jak w większości państw Europy Zachodniej jako medium państwowe, podlegające rządowi, a poprzez rząd - partii komunistycznej. Dopiero zmiany 1989 r. spowodowały proces przystosowywania zachodnioeuropejskiego modelu mediów publicznych do warunków wschodnioeuropejskich.

Zastosowanie modelu Sieberta, Petersona i Schramma do analizy przemian w systemie medialnym w Polsce nie wydaje się być dzisiaj zabiegiem uzasadnionym. Typologia ta ma charakter statyczny i nie uwzględnia okresów przemian społecznych, politycznych i gospodarczych. Podobne uwagi należy zgłosić do modelu Osmo Wiio, który odnośnie do systemów państw socjalistycznych nawiązuje wyraźnie do uprzednio wymienionego. Równie trudne jest zbudowanie nowego modelu obejmującego zarówno charakterystyczne cechy okresu transformacji, jak i jej skutki. Dzieje się tak tym bardziej, iż media Europy Środkowej znajdują się w stanie ciągłych przekształceń. Stan ten wynika z krótkiego okresu demokratycznych rządów, braku demokratycznych tradycji i bardzo wyraźnej tendencji do zawłaszczania mediów przez kolejne elity polityczne sprawujące władzę. Na upolitycznienie mediów nakłada się także ich komercjalizacja. Oba procesy powodują, że w Europie Środkowej rola mediów w kształtowaniu swobodnej debaty publicznej jest poważnie zagrożona.

Drugim ujęciem teoretycznym w analizie przemian w systemach medialnych Europy Środkowej jest zastosowanie teorii elit. Ten model wyjaśniający został m.in. zastosowany przez Colina Sparksa i Annę Reading, a ostatnio także przez Petra Pavlika i Petera Shieldsa w analizie zmian w czeskich mediach elektronicznych. Pierwsza z grupy teorii elit to koncepcja zmiany totalnej, oparta na „końcu historii” Fukuyamy. Zakłada ona, że wcześniejszy porządek społeczny został całkowicie zastąpiony przez rzeczywistość, która nastąpiła po 1989 r. „Stary” model w tym ujęciu był całkowicie i wyłącznie komunistyczny, i opierał się na całkowitym podporządkowaniu jednostki państwu, jako wcieleniu woli zbiorowej. W odniesieniu do mediów Sparks i Reading w artykule z 1994 r.¹ proponują, aby uznać zgodnie z tą teorią, że po 1989 r. nastąpiła całkowita wymiana personelu i osób zarządzających mediami oraz zastąpienie modelu mediów komunistycznych przez komercyjne, utrzymujące się z wpływów z reklamy. W nowym układzie pracownicy mediów dobierani są na zasadzie ich zawodowej przydatności, tylko według kryteriów profesjonalizmu.

Zgodnie z drugą koncepcją z grupy teorii elit porządek społeczno-polityczny przed 1989 r. należy określić jako socjalistyczny, ale struktury polityczne jako wysoce niedemokratyczne. Rewolucje 1989 r. według tej koncepcji doprowadziły do rozpadu gospodarki socjalistycznej, ale zmieniły niewiele w istocie rządzącej biurokracji, gdyż wielu jej przedstawicieli, reprezentujących stary reżim utrzymało się przy władzy. Dla mediów oznacza to, że na stanowiskach pozostają przedstawiciele starej elity.

Koncepcja trzecia to teoria ograniczonej zmiany, zgodnie z którą stary porządek nie różnił się w swych podstawach od tego dominującego na Zachodzie, miał jednak bardziej charakter kapitalizmu państwowego, niż opartego na własności prywatnej. Władza polityczna i gospodarcza miała być w tym układzie sprawowania przez klasę biurokratów. Rewolucje 1989 r. miały mieć zgodnie z tą koncepcją charakter polityczny, gdyż doprowadziły do za-

1

C. Sparks, A. Reading, Understanding Media Change in East Central Europę, „Media, Culture and Society” Vol. 16(1994), s. 243-270.