2181686971

łączony zc Świętym Jerzym, który według wielu wierzeń podobno mieszka na księżycu. Umieszczenie tam Świętego Jerzego jest traktowane jako nagroda za uratowanie Najświętszej Panny od smoka. W Kra-kowskiem twierdzą, że najbardziej widoczny z ziemi jest w czasie pełni. Można go wtedy zobaczyć grającego na lutni lub skrzypcach. Gdy księżyca z ziemi nic widać, oznacza to, że Św. Jerzy zasłonił właśnie firanki, gdy zaś księżyc jest widoczny - firanki są podniesione (Lud II, s.327).

Współczesne informacje na temat zaćmienia księżyca mają charakter mniej zmitologizowany, opierają się bowiem na obserwacji zjawisk atmosferycznych i nieba w nocy: "księżyc jest zasłaniany przez chmury"; "część księżyca gaśnie, co jest uzależnione od powietrza i pogody". Niekiedy informacje te odwołują się wręcz do danych naukowych: "księżyc zasłania inna planeta" (NiewLud 143).

Zaćmienie księżyca jako szczególny przypadek jego nie-widoczności na niebie, podobnie jak komety, meteory i zorze w Sieradzkiem i Krakowskiem "lud uważa zawsze za złowrogie znaki niebieskie" (Wisła III, s. 195 etn.; Wisła XV, s. 750).

W pieśniowych tekstacłi miłosnych fakt występowania zaćmienia wyraża się za pomocą formuł niemożliwości:

Gdybym ja de o/mśdć miał, musiałoby niebo spaść i gidazdy by sie łyskały, miesiąc by sie zaćmił zmienić miał

(KolbłONlaz 244-245 nr 201) W tekstacłi jasełek jest mowa o tym, że zaćmienie księżyca wraz z innymi zjawiskami wzbudzającymi stracił, takimi jak: zaćmienie słońca, spadanie gwiazd, zderzanie się gór ze sobą, wystąpią dopiero w dniu Sądu Ostatecznego:

W dzień sądu Bożego, jaki to strach będzie, Kiedy góra o górę uderzać. sie łferJzie.

Guśazdy na ziemie jako grad polecą.

Zaćmi się słońce, księżyc i już nie zaświecą.

(ZWAK X/III/184) Zaćmienie księżyca zawsze było przez ludzi traktowane jako zjawisko wzbudzające trwogę i z tego względu próbowano doszukiwać się jego przyczyn. Jedną z nich lud polski widzi (podobnie jak w ogóle w braku księżyca na niebie) w walce księżyca zc smokiem (Wisła XX, s. 129 ctn.) lub słońcem: "Gdy słońce spotkawszy księżyc, poczyna z nim walczyć, naówczas przychodzi zaćmienie i pewnego dnia wskutek tej walki przyjdzie koniec świata." (Lud II, s. 327).

Starsi ludzie wierzyli, żc głównym powodem zaćmienia księżyca jest jego zderzenie się z górą (Orli \joi XIX, IGO). Inne objaśnienia można znaleźć wc współczesnych zapisach terenowych, które przyczynę wystąpienia zaćmienia księżyca lub słońca upatrują w ich "zajściu" za ziemię: Zaćmienie, wtedy słońce zajdzie za ziemię albo księżyc i wtedy nie da słońce światła i księżyc (Gorajce, 25 IV 1984, KSz).

Na pytanie "Co to jest zaćmienie księżyca?", informatorka z Krasiczyna w woj. przemyskim odpowiedziała w^r taki oto sposób: No to zachodzi księżyc. Tak, że jest ciemno całkiem. W ogóle [go] nie widać, ciemno, smutno (... ] ptaszki przestają śpinoać. Jest dcho, i później księżyc znów pokazuje się (Krasiczyn, 23 XI 1985, SK). Jak widać z przywołanego cytatu, zaćmienie księżyca jest czynnkiem wywołującym w ludziach określone skutki psychiczne: głównie strach i smutek. Taki stan psychiczny ludzi jest tożsamy ze stanem całej przyrody, w której panuje "ciemność", "smutek" i "cisza" aż do momentu ponownego pojawienia się księżyca na niebie.

W zebranym materiale nic ma w

*

zasadzie danych dotyczących czasu trwania zaćmienia. W jednym poświadczeniu odnotowano, żc trwało ono dwie godziny (Lud XXXI, s. 80). Czas ten, aczkolwiek wywołał w ludziach przestrach, pozwolił też obserwować księżyc. Informatorka z Gorajca w województwie zamojskim lak opowiada o tym fakcie: To się patrzyło przez szkło... które było okopniałe i sie lak patrzyło, bo tak dobrze nie widać (Krasiczyn, 23 XI 1985, SK).

Zaćmienie księżyca bywa przez ludzi traktowane także jako coś, co "opada na ziemię, jak zły duch, jest czarne, jak smoła i czuć jc strasznie". Z takim sądem na temat zaćmienia ściśle łączy się przekonanie, żc miejsca, na które "opada" zaćmienie są opanowywane przez złe siły. Być może na skutek ich działania powstaje zaraźliwe powietrze (FcdLud301).

Większość polskich wierzeń ludowych na temat zaćmienia księżyca to informacja na temat skutków oraz sposobów zabezpieczania się. Jednym 7. szeroko rozpowszechnionych na obszarze Polski |>oglądówjcst to, że zaćmienie może powodować choroby (Biegl.ecz2, Wisła XIV, s. 464). Wiele osób widzi w zaćmieniu słońca sprawcę chorób u ludzi, a w zaćmieniu księżyca - u bydła (Orli Lot XIX, 160), inni zaś twierdzą, że może ono spowodować zarówno śmierć ludzi, jak i bydła (Bicg-I.ecz2). W związku z takimi przekonaniami istnieje szereg zakazów i nakazów dotyczących głównie zabezpieczenia się ludzi przed ich skutkami. W chwili wystąpienia zaćmienia należy przede wszystkim zamknąć studnię, aby zaćmienie nic wpadło do niej, gdyż ludzie i bydło pijąc wodę mogliby umrzeć (BiegLecz2; Wisła XIV, s. 462 etn.; Kolbl5Pozn 125 nr 37 etn.). Aby natomiast uchronić bydło od zarazy, nie należy wyganiać go wtedy na pastwisko (Kolbl5 125 nr 37 etn.).

Ogólnie mówiąc, zaćmienie księżyca (a tym bardziej słońca) oznacza złą wróżbę (Wisła XV, s. 750 etn.). W okolicach Wieliczki ludzie twierdzą np. że jest ono przepowiednią nieszczęść i nieurodzaju, a w Lubelskiem -jak podaje Oskar Kolberg - "wyraźnie wróży nieurodzaj lub klęski w gospodarstwie, choroby na bydło i ludzi, a w ogóle znaczy gniew Boży [...]" (Kolbl7Lub 70 nr 13 ctn.). Wystąpienie zaćmienia, czy to księżyca czy słońca, przejmuje

Aleksander Fijałkowski. Chrystus padający pad krtyicm, rzeźba w drewnie. Przybyslawice, (woj. lubelskie)    Fot. J. Urbanowicz

37