Drzewo życia7

ne jest w wielu wierzeniach. Badacz kultury ludowej Bułgarii, Christo Wakarelski stwierdził, że na tym terenie rozpowszechnione było przekonanie, jakoby ziemia, będąca „płaska jak taca”, miała dwa końce — jeden na wschodzie, drugi na zachodzie.

Odniesienie postaci stwórców do wschodu i zachodu pozwala sądzić, że przypisywano im podobne właściwości. Wówczas wschód symbolizowałby Boga, a co za tym idzie jasność, życie i męskość, natomiast zachód — Diabła, i tym samym ciemność, śmierć oraz żeńskość. Jest to wartościowanie zgodne po części z potocznymi obserwacjami, ale wynikające również z właściwości typowych dla Boga i Diabła.

Z symboliką stron świata związana była bezpośrednio symbolika ruchu, a przede wszystkim typowego dla obrzędów ruchu prawoskrętnego. Pozorna droga słońca po niebie, rozpoczynająca się na wschodzie, biegnąca przez południową stronę nieba do zachodu, stanowiła wzorzec ruchu we wszystkich niemal działaniach rytualnych. Jest to tak zwany ruch za słońcem. Ludzie krążyli w ten sposób, by środek . okręgu mieć zawsze po prawej ręce. Kazimierz Moszyński nie stwierdza jednoznacznie, że owa szczególna reguła odzwierciedlała drogę słońca. Ruch prawoskrętny — pisze on — „wywodzić się może od tej zdecydowanej przewagi, jaką ma strona prawa nad lewą w wierzeniach, magii, kulcie i w ogóle w całym religijnym £yciu [...] ludzkości”. Naszym zdaniem nie ma między tymi dwiema interpretacjami żadnej sprzeczności.

Strony prawa i lewa odgrywały rzeczywiście dużą rolę w różnego rodzaju praktykach i działaniach ludzi. Były przy tym jednoznacznie wartościowane: prawa — pozytywnie, lewa — negatywnie. Zapewne wszyscy znają jeden z przejawów tego nie uświadamianego już dziś zróżnicowania, jakim jest powiedzenie: „wstał z łóżka

90