223428072

10 Józef Babicz

kowanej epoką jednostronności założeń metodologicznych ratzlowskiej antropogeografii jako gałęzi biogeografii nie ukazał dostatecznie jasno. Nigdy też nie ujawniał konsekwencji rozpatrywania podstawowego problemu antropogeograficznego z punktu widzenia jednostronnego stosunku: przyroda — człowiek, jednostronnego wpływu przyrody na człowieka. Żył przecież w epoce hegemonii przyrodoznawstwa i przyrodniczych idei w nauce, gdy często patrzano na zjawiska społeczne przez pryzmat procesów przyrodniczych, przenosząc z przyrodoznawstwa wzory i porównania. Tym tłumaczy fakt, że mimo wykazywanej ścisłości w zagadnieniach terminologicznych, pojęcia: antropogeografii, geografii antropologicznej, geantropologii i geografii człowieka traktował jako równoznaczne, zaś swą geantropologię rozpatrującą „ziemię i człowieka jako wzajemne funkcje w matematycznym tego słowa znaczeniu" ²⁷ określił jako kierunek „humanistyczny" ²⁸.

W praktyce badawczej wychodził jednak Nałkowski daleko poza jednostronność metodologiczną antropogeografii Ratzla. Kontakt z rewolucyjnym ruchem społecznym, w szczególności z uczonymi marksistami tej miary, co Ludwik Krzywicki i osobiste zaangażowanie się w walkę społeczną na łamach publicystyki ułatwiły mu zbliżenie się do socjologii i pozwoliły wziąć pod uwagę przy rozstrzyganiu problemów antropo-geograficznych wewnątrzną treść i prawa rozwoju społecznego. Jego „geantropologia, rozpatruje ziemię jako siedlisko człowieka — ziemię w związku z człowiekiem i człowieka w związku z ziemią"²⁹, a więc nie jednostronnie, lecz obustronnie. Rozważa ona bowiem „zjawiska życia ludzkiego w ich związku z ziemią, to jest z jednej strony w ich zależności od ziemi, z drugiej — w ich wpływie na ziemię. Ziemia i człowiek jako wzajemne funkcje — oto przedmiot antropogeografii"

To dwustronne spojrzenie na związek człowieka z ziemią obfitowało w dalsze, płodne pod względem badawczym konsekwencje metodologiczne.

Stanowisko to pociągnęło za sobą przede wszystkim wydobycie czynnika czasu, w którym zachodziło współoddziaływanie między przyrodą a człowiekiem, czyli tzw. „geograficzny bieg dziejów" — uwarunkowany geograficznymi czynnikami historyczny rozwój ludzkości. W rozwoju tym czynniki: geograficzno-przestrzenny i historyczno-rozwojowy ukazane są w ścisłej łączności. Bogaty materiał dostarczony przez geografię i historię, a obrazujący różne szczeble rozwoju ludów w czasie i przestrzeni pozwolił Nałkowskiemu wydzielić (za Miecznikowem) w geograficznym biegu dziejów trzy fazy rozwojowe: 1) fazę rzeczną (Egipt, Mezopotamia, Indie, Chiny), 2) fazę śródziemnomorską (Grecja, Rzym), 3) fazę oceaniczną (nowożytną)³¹. Podstawowych czynników określających owe fazy rozwojowe dopatrywał się on w samym społeczeństwie, a przy ich ustaleniu zwracał się głównie do historii i socjologii³², w przeciwieństwie do współczesnego mu Ratzla, który państwo, jego formę ustrojową i rozwój uzależniał ściśle od ziemi. „Głównym motywem biegu dziejów w fazie pierwszej były — według niego — najazdy stepowców na rolników nad-

27    Tamże, s. 34.

28    Tamże, s. 15.

29    Co to jest geografia, s. 34.

30    Zarys metodyki geografii, wyd. III, s. 12.

31    Geografia szkolna, wyd. III, s. 97—98.

32    Por. Zarys metodyki geografii, s. 60.