2964938673

121

PRZEGLĄD PIŚMIENNICTWA.

*

stwie nie dadzą się przewyższyć. Łatwiej też występny mężczyzna, niż kobieta wraca na drogę cnoty.

Z krótkiego już tego streszczenia poznać nie trudno, jak ważne pytania porusza H. Jóly w ostatniej swej książce; jak sumiennie na nie i gruntownie odpowiedzieć się stara. Nie wiemy, czy i o ile autor jest człowiekiem wierzącym, chrześcijaninem; z paru ustępów jego książki znać, że z dogmatami wiary katolickiej nie jest dostatecznie zapoznany, ale pomimo tego, ponieważ głębiej z puhara wiedzy zaczerpnął, musiał z natury rzeczy stanąć w przeciwieństwie do wrogich wierze teoryj; chcąc szczerze służyć moralności i prawdzie, zasłużył się, choc mimo woli podobno, katolickiej wierze i gruntującej się na niej moralności,

L.

Saint Gregoire VII et la reforme de FEglise au onzieme siecle. Par Fabbe O. Delarc. 2 vol. Paris. 1889.

Wielcy ludzie, których słowa i czyny zaważyły potężnie na szali dziejów, ten mają przywilej, jeśli to przywilejem nazwać się godzi, że podlegają najróżniejszym nieraz wprost sobie przeciwnym sądom: jedni głoszą ich chlubą świata, drudzy jego zakałą. Jeźli kto, to właśnie Grzegorz VII spotkał się z takimi różnymi sądami: Wolter nazwał go szaleńcem, niektórzy katoliccy pisarze stawiają go bez wahania na pierwszem, a w każdym razie na jednem z n aj pierwszych miejsc między wielkimi Papieżami. Polemika w tym względzie rozwinęła się zwłaszcza z okazyi przypadającej w r. 1885 sześćsetletniej rocznicy zgonu Grzegorza, i dziś choć w wolniejszem tempie ciągnie się dalej, wyjaśniając coraz nowe punkty w' historyi smutnych tych czasów; otaczając coraz świetniejszą aureolą czoło w niczem i niczem nieustraszonego reformatora. Wyszłe w ostatnich miesiącach dwa tomy O. Delarca, owoc kilkunastoletnich, mozolnych studyów, zawderają właściwie historyę nie Grzegorza VII, którego dopiero następne tomy mają nam odmalować, lecz jego poprzedników ; tak więc jest to wstęp do dzieła na bardzo wielkie rozmiary obmyślanego, w⁷stęp, który możnaby również nazw^Tać zbiorem w^rażnych i ciekawych, lecz nie dość, często bynajmniej ze sobą niespojonych dokumentów odnoszących się do epoki, którą Grzegorz VII, miał na inne, lepsze tory wprowadzić. Ze swego zdania autor rzadko się spowdada; radby, aby same dokumenty za niego przemawdały, które rzeczywiście przemawiają i to wymownie, ale do szczupłej tylko garstki historyków z zaw^Todu i ludzi obdarzonych więcej niż zwyczajną dozą cierpliwości, którzy sami z tych nagromadzonych, licznych a pięknych cegieł, umieją i chcą odpowiedni budynek sobie wystawić. Tak np. Autor, o mało co nie powiedzieliśmy „Wydaw^vca^w cytuje ciekawe dokumenty, o Papieżach: św. Leonie IX, Wiktorze II, Stefanie IX, Mikołaju II i Ale-ksandze II; o cesarzu Henryku III i św⁷. Piotrze Damianie; — ale czem byli ci mężowie, jakie zajmowowali stanowisko, jaki wywarli wpływ na swe